Сизга хорижий тилни

Бу йўналишда кўзланган ниятга эришиш учун йил давомида камида минг соат шуғулланиш керак. Бундан ташқари ўрганилаётган тилда ёзилган уч минг саҳифадан иборат матнни ўқиб, таржима қилиш лозим. Бу машғулот кишидан қатъий режани талаб қилади. Агар бир кунда тил урганиш учун уч соат вақт ажратган бўлсангиз, унинг икки соатини ўрганишга, бир соатини эса диалог ёки матнларни тинглашга сарф қилинг. Шундан кейин икки ёки уч соат давомида матн ўқинг ва таржима қилинг. Аввалига луғатлардан фойдаланасиз. Аста-секин сўзларнинг таржимаси хотирангизда қоладиган бўлади. Бу кўр-кўрона луғат ёдлашга караганда анча самарали ва фойдали усул. Бир йилдан кейин қарабсизки, чет тили сизга ўз она тилингиздай қадрдон бўлиб қолади.
Энди сиз учун янги ва кенг имкониятли босқичлар бошланади. Бу иш учун сиздан ортиқча куч талаб қилинмаётганини сеза бошлайсиз. Лекин бир йил жуда оз муддат. Ўз устида назорат юритмаган одам янги босқичга икки ёки уч йилда етиб келса ҳам ажабланмаган бўлардим. Аммо сиз ҳақингизда бундай хулоса чиқаришни истамайман, менинг тиришқоқ ўқувчим.
Ана шу биринчи ва энг қийин бир йиллик босқичдан ўтиш учун АҚШ Мудофаа Вазирлигининг Монтерейдаги хорижий тиллар институтида талабалар бир кунда олти соат мобайнида ўқув хоналарида ўқитувчи ҳамкорлигида шуғулланадилар. Дарсдан кейинги икки соат давомида эса уйга берилган топширикларни бажарадилар. Бундай тартиб тилни тўлақонли ўрганиш гаровидир.
«Ўҳ-ҳў, бу қийин иш экан. Мен буни уддалай олмайман. Бунга кучим ҳам, вақтим ҳам етмайди. Ахир ишдаги одам бўлсам», - деяпсиз-а? Тўғри эшитдимми? Эҳ, менинг ўта банд ўқувчим, сиз ҳали ким билан иш бошлаганингизни билмайсиз шекилли. Мени ҳар қандай бўлмағур гапларга ишонтириш асло мумкин эмас. Энди ижозатингиз билан, сизнинг кун давомида нималар билан машғул бўлишингизга бир кўз югуртириб чиқсак.
Уйкудан тургач, ювиниб-тараниб, нонушта қиласиз. Шу қисқагина вақт давомида телевизор кўриш учун қимматли вақтингиздан албатта улуш ажратасиз. Кийиниб, ишга жўнайсиз. Ўн беш ёки ўттиз дакиқани йўлга сарфлайсиз. Шундай қилишга мажбурсиз. Аммо шу пайтларда қулоғингиз бўш бўладику. Ҳозир техника жуда маромида ривожланган. Кўча-кўйларда қулоғига мослама такиб олиб, мусиқа эшитиб кетаётган ёшларга кўзингиз тушгандир. Сиз ҳам плеер сотиб олиб, санаб ўтилган вақтлар мобайнида чет тилидаги матнларни тинглашингиз мумкинми? Бу усулдан кўпчилик фойдаланади. Кечки пайтлари уйқудан олдин икки соат вақтни матн ўқиб, таржима қилишга сарфлаш мумкин. Озроқ мулоҳаза килингчи, сиз учун оқшомлари вақтингизни бемалол банд қилаётган сериал-у, телекўрсатувлар шу қадар аҳамиятлими? Сиз яхшиси менга бўш вақтингизни топишга кўмаклашинг.
Ҳа, айтгандай, ҳамкасбларингиз-у, таниш-билишларингиз билан юзма-юзми ёки телефондами ғийбатлашадиган қимматли дақиқаларингиз мавжудлигини ҳам эсдан чиқарманг. Нимани астойдил кидирсангиз, албатта топасиз. Жумладан вақтни ҳам. Айниқса жиддий юмушлар учун.
Яна қайта уқтираман, ўзингизга жавоб беролмасангиз, тилни тинч қўйинг.
Бу соҳада мени ташвишлантирадиган яна бир жиҳат бор: диалоглар-даги оҳангдорликнинг бузилиши.
Инглиз тилини ўрганаётган одам инглизча ажабланиши, саволни ҳам инглизча оҳангда бериши ва ўша оҳангда тасдикдлаши ёки инкор этиши керак. Афсуски, ҳеч кайси ўқитувчи бу масалага эътибор ҳам бермайди. Ахир ҳар бир тилнинг ўзига хос оҳанги бўлади. Бундай жиҳатларга аҳамият бермайдиган «мутахассислар» туфайли билимлари-мизда кемтиклар пайдо бўлади.
Иўлимизда учрайдиган ғовлардан яна биттаси - уйқучанликдир. Истайсизми-йўқми, чет тилидаги матнларни мутолаа қилаётганда кишини уйқу элтади. Илжайишга шошилмангда, матнларни баланд овозда ўқиш кераклиги тўғрисидаги тавсияларимни эсланг. Улар бежиз айтилмаган. Айнан уйқучанликни бартараф қилиш кераклиги тўғрисида, худди келишиб олингандек, ҳеч ким лом-мим демайди. Гарчи бу ҳолат ҳамма ўрга-нувчиларга хос бўлса ҳам.
Нега шундай? Уйқучанлик ҳам ўз тинчининг бузилишини истамаётган миямизнинг қаршиликларидан биттаси. Мия жуда тинч, лекин қатъий туриб бизнинг истакларимизга қаршилик қилади ва камдан-кам ҳолат-лардагина ғолиб бўлади. Уйқучанлик матнларни тинглаш мобайнида ҳам юз беради. Сиз уйқуни ҳайдашга ҳаракат қиласиз ва унга қарши ўз билганингизча кураша бошлайсиз: юзингизни совуқ сувда ювиб келасиз, аччиққина кофе ичасиз ёки бир айланиб келасиз ва... ухлаб қоласиз. Негаки, сиз айнан ишлашни истамаётган миянинг буйруқларини бажардингизда. У сизни ўзини қийнаётган ақлий машғулотдан чалғита олдику. Сиз шу тариқа ўз ичингиздаги дангаса, аммо айёр душманга енгила бошлайсиз. Хўш, қандай йўл тутмоқ керак?
Матнни ўқиётган пайтда баланд овоз уйқучанликни енгишга кўмак бера олади, албатта. Лекин тинглаётган вақтдачи? Битта тўғри усул бор: ҳаракатланиб тинглаш. Айнан шу ўринда ҳам менинг тил ўрганиш санъати мустақилликни севиши тўғрисидаги фикрларим ўз исботини топмоқда. Ҳаммамиз ортиқча ҳаракатларсиз, бир жойда ўтирган ҳолда билим олишга одатланганмиз. Мактаблардаги тизим шуни тақозо этади. Орқа парталарда ухлаб ўтирадиган ўқувчиларни эслаяпсизми? Дарс вақтида ўқитувчининг бутун куч-қуввати ўқувчиларни ҳаракатсизлантиришга қаратилади. Болалар эса ўз навбатида айёрликни ўрганадилар. Ўзларини гўё дарсни тинглаётгандай тутадилар ва хаёлий ўйинларга бериладилар. Бу тизим бизга шу қадар чуқур сингдирилганки, натижада биз тилни ҳам албатта ўтириб. урганиш керак, деб ўйлаймиз. Вақтимиз йўқлиги ҳақидаги важ-корсонларимиз ҳам шу тушунчаларнинг мевасидир. Бахтимизга энди биз тилни мактаб партасида ўтириб ўрганаётганимиз йўқ. Бинобарин, дангаса мияга енгилмаслик учун ҳаракатларимизга эркинлик бера оламиз.
Плеерни ишга тушириб, мосламаларни тақингда, сайрга чиқинг. Албатта қор-ёмғирли ёки жазирама кунларда бунга мажбур эмассиз. Аста-аста қадам ташлаб, матнларни диққат билан тинглаб боринг. Юриб кетаётиб ухлаб қолган одамни ҳаётимда кўрган эмасман.
Аристотел ҳам фалсафий маърузаларини шогирдларига табиат қўйнида сайр қилиб юрган ҳолда ўқиган экан.
Демак, тилни ҳаракатсиз ўтирган ҳолда ўрганмаган маъқул. Бу менинг шахсий тажрибамдан муваффақиятли ўтган усуллардан бири. Мен сухан-доннинг чиройли, сокин овозини тинглаган ҳолда, сўзларни қайта-қайта такрорлаб, ўнлаб километр йўл босар ва вужудимда тетикликни, миямда ажиб бир тиниқликни ҳис килардим. Бу сайр сизда таниш йўналиш бўйича ўтса мақсадга мувофик бўларди. Токи соғлигингизга хеч қандай йўл ҳодисалари таҳдид солмасин. Кийимларингиз, айниқса оёқ кийимингиз кулай бўлсин. Мабодо ён-атрофингизда сайр учун қулай йўлкалар бўлмаса, бу ишни уй ичида ҳам амалга оширса бўлаверади. Фақат уй ҳавоси тоза бўлсин. Агар сизнинг юриш ва югуриш учун мўлжалланган ҳаракатланувчи йўлак-тренажерингиз бўлса, нур устига нур.
Бирор машғулот мобайнида қаттиқ уйқу босаверса (ҳамма билан ҳам шундай бўлади, дея олмайман) йигирма дақиқа мизғиб олиш мумкин.
«Грамматикани ўрганаётганда нима қиламиз?», - деб сўрашганди мендан. Менинг луғатимда «грамматикани ўрганиш» деган жумланинг ўзи йўқ. Эътироз билдирмай туринг! Грамматикани сўзсиз ўрганасиз.
«Марафонча ўқиш» мобайнида мия тўлақонли ишлай бошлайди. Бир йил давомида қилган уч минг саҳифалик таржималарингизни тугатгач, грамматика борасидаги билимларингиз чет тиллар факультети битирувчисининг билимларидан кам эмаслигини (эҳтимол ортиқрокдир!) тушуниб етасиз. Фарқи шуки, сиз грамматикани зерикарли маърузалар, илмий қонун-қоидалар асосида эмас, аниқ амалиёт асосида ўргандингиз.
Кўпчилик ўз она тили грамматикасининг барча коидаларини ҳам тўлик билмаслиги мумкин. Аммо ўша қоидаларни бир кунда минг марталаб амалга тадбиқ этади, уларга риоя қилади. Кунига бир неча марталаб ишлатиладиган сўзларнинг туркумларини, илмий атамаларни билмаслик тилда бенуқсон сўзлашиш санъатига ҳеч қандай путур етказолмайди. Чет тили борасида ҳам айнан шундай. Сиз ўзга тилдаги сўз туркумларининг номлари, келишиклар, қўшимчалар, алламбало илмий атамалар билан миянгизни тўлдирмаган ҳолда ҳам ўша тилни муваффақиятли ўргана оласиз.
Грамматик жадвалларга бир кўз ташлаб чиқишнинг зарари йўқ. Лекин зинҳор бу илмий уммонга шўнгий кўрманг. Акс ҳолда, фақат грамматикани ўрганасиз, тилни эмас.
Мабодо ҳозир мендан АКШ йўл ҳаракати қоидалари бўйича имтиҳон топширишимни талаб килишса, синовдан ўтолмаслигим аниқ.Чунки бу қоидаларни умуман эслолмайман. Ўн беш йил бурун шу масалада муваффақиятли имтиҳон топшириб бўлганимдан беш дақиқа ўтар-ўтмас, ҳаммасини унутганман. Худога шукурки, бунинг салбий томонларини ҳали кўрмадим. Ваҳоланки, шунча йилдан буён Американинг Нью-Иорк, Сан-Франциско, Лос-Анжелес ва Сиэтл шаҳарларидан ташқари ҳамма ҳудудида ҳеч қандай кўнгилсизликларсиз автомобил бошқараман. Канада ва Мексикада ҳам шундай. Шундай экан, ким менга йўл ҳаракати қоидаларини билмайсан, дея олади.
Мана, ҳозир ҳам шу сатрларни ўз компьютеримда ёзиб ўтириб, компьютер процессорида электронлар соат миллари бўйича ҳаракат қиляптими, унга қаршими ёки умуман ҳаракатланмаяптими, деган фикрлар билан бошимни қотираётганим йўқ. Аммо тўла куч билан ишлаяпман. Компьютер борасидаги техник билимларимнинг йўқлиги унда ишлашимга тўсқинлик қилаётгани йўқ.
Айтайлик, «ля-минор», «фортиссимо» деган атамаларни билмаслигингиз пианино чалишни ўрганишингизга тўсқинлик қилолмайди. Сиз мусиқа соҳасидаги илмий атамалар ва уларнинг маъносини билмаган ҳолда ҳам исталган мусиқа асбобини чалишни ўрганишингиз мумкин.
Талабалик давримда бизга лотин тилидан сабоқ берадиган кекса муал-лимани қандай лол қилганимни яхши эслайман. Биринчи дарсдаёқ фам-матикани ўрганишдан бош тортгандим. Чунки мени бу тилнинг грамматик жадваллари даҳшатга солган. Мен мустақил шуғулланишга ахд Қилдим ва ўқитувчиларим бунга кўнишга мажбур бўлишди. Кутубхоналарда соатлаб лотин тилидаги китоб ва луғатларни титиб астойдил ҳаракат қилдим. Менинг дастурим институтдаги дастурлардан ўн баробар яхши эди. Имтиҳонда берилган лотин тилидаги матнни бехато ўқиб, таржима қилиб бердим. Ҳайратини яширолмаган бир ўқитувчи «Ҳатто Плутарх ҳам сен билан фахрланган бўларди», деди ҳаяжонланиб.