Social ekonomikalıq mútajlikler hám olardıń túrleri

Social - ekonomikalıq mútajlikler hám olardıń túrleri
Joba :

1. 
   Sociallıq-ekonomikalıq mútajlikler hám olardıń túrleri
   
2. 
   Óndiristiń ekonomikalıq mazmunı
   

3. Óndiristiń nátiyjeleri

1. 
   Social-ekonomikalıq mútajlikler hám olardıń quramı
   

Adamlıq jámiyeti insanlardan quram tapqan. Insan bolsa barlıq jonzodlarning eń oliysi. Uboshqa jonzodlardan óziniń aqıl aqılı menen ajralıp turadı. Ol ómir keshirim ushın túrliehtiyojlarini qandırıwı shárt, sebebi busiz insan yashay almaydı. Insanlardıń jasawı, hár tárepleme jetilisiwi ushın zárúr bolǵan barlıq naǵıymetlarularning turmıslıq mútajliklerin quraydı. Insan óz mútájliklerin qandırıw jolin qıdıradı. Mútájliklerdi qandırıwı zárúrligi, yaǵnıy jasaw ushın gúres onı aktivlikke odaydı. Insannıń mútajlikleri túrme-túr. Ol jasar eken, awqat eydi, kiyim-keshek kiyadi, bilim aladı, boshkalar bidan baylanısde boladı, doslasadı hám taǵı basqa. Mútajlikler túrli forma ózgeshelik, sapa, belgi, muǵdar hám basqa tárepleri menen bir-birinen parıq etedi.
Hár bir insan ushın óziniń qadr - qımbat ólshewi ámeldegi Bir insan tárepinen qadrlanǵan, turmıslıq áhmiyetke iye bolǵan zat ekinshi bir kisi ushın hesh qanday áhmiyetke iye bolmawi múmkin. Áhmiyetine kóre mútajliklerdi tártipke salıw ol yoqda tursın, hámme insanlar ushın eń zárúr bolǵanların da sanap ótiw qıyın. Hár bir insan onıń ushın qaysı mútájlikler eń zárúr ekenligin ózi belgileydi. XX ásir kóbinese «axborot asri» dep atalǵan. XXI asrga kelip informaciyanıń áhmiyeti jáne de arttı. Informaciyanı biz hár túrli dereklerden alamız. Mısalı : radio, televidenie, gazeta hám jurnal, kitap, global kompyuter tarmaǵı internet sıyaqlılardan alamız. Usınıń menen birge «an'anaviy» informaciya dárekleri ámeldegi hám mudami saqlanıp qaladı. Olar ata-ana, úrim-putaq, dos -biradarlar, qońsı-qoba, tanıwlar, tosınarlı ushrashqan adamlar hám taǵı basqa. Biz hár minutada jańa informaciya alamız. Bizdi átirapimizni o'ragan álem tábiyaattı gúzetip jańa-jańa maǵlıwmatlar alamız. Bizdi organizmimiz informaciya qabıllawdıń turaqlı dáregi. Áyne informaciya Bizdi barlıq mútajliklarimizni qáliplestiredi.
Bizdi barlıq ádetlerimiz, sezim-tuyǵılarımız, bilim hám turmıs tájiriybemiz, ol yamasa bul zatqa ataq beriwimiz, aldınan oylagan yamasa eriksiz qálew-tileklerimiz - barlıǵınıń tiykarında sezim-tuyǵılarımız, nerv tamırlarımız arqalı organizmimiz qabıl etken informaciya jatadı. Jańa informaciya jańa mútajliklerdi payda etedi, barların tupten ózgertiredi. Informaciya insandı eriksiz háreketke salıp qoyıwı yamasa nátiyjesin kóz ońına alıp kelgen yamasa anıq bilgen, tushungan haldaǵı hatti-háreketin basqarıwı múmkin. Pán-texnika rawajlanıwı, jańa-jańa oylap tabılǵanlar sebepli jańa tovarlar islep shiǵarıladı, xızmetler kórsetiledi. Ilgeri bunday tovarlar bolmaǵanı ushın mútajlikler de bolmaǵan.
Mısalı : kompyuter, qol telefon hám basqalar. Aldınan ámeldegi bolǵan, lekin ol tovarlardı qásiyetlerin bilmagan adam bul xaqda jańa informaciya alıwı sebepli jańa mútajlikler payda boladı. Mısalı : dástúriy azıq-túlik ónimleri palız eginleri, miyweler degi vitaminlar, túrli elementlar yamasa basqa qásiyetleri tuwrısındaǵı jańa maǵlıwmatlar. Kisiniń turmısında jańa jaǵday, jańa mashqalalardi payda bolıwı nátiyjesinde de jańa mútajlikler payda boladı. Mısalı : shańaraqta perzent tuwılıwı nátiyjesinde chaqalok ushın zárúr buyımlarǵa, kesel bolǵanda dárine, kásipin ózgertirgende jumıs qurallarına hám basqalar. Qullası insan pútkil turmısı dawamında jańa-jańa informaciya aladı, oǵan muwapıq túrde mútajlikler payda boladı hám mudami ózgerip baradı. Sonday etip hár bir kisi aldın informaciyaǵa iye boladı keyininen sol informaciyaǵa qaray ol yamasa bul sheshimge keledi.
Mútajlikler asa túrli rayon bolıp, olarǵa túrli tárepten jantasıw múmkin. Kóplegen ekonomistler ol yamasa bul qásiyetlerine kóre mútajliklerdi túrli gruppalarǵa ajıratıp túsindiriwge háreket etiwgen. Alfred Marshall nemis ekonomistsi Germanning pikirine tıykarlanıp, mútajliklerdi absolyut hám salıstırmalı, minimal hám maksimal dárejedegi mútajlik, qandirilishi zárúr hám qandirilishi keshiktirsa bolatuǵın, tikkeley hám tikkeley bolmaǵan qandiriladigan mútajlikler, ámeldegi hám keleshekte qandiriladigan mútajliklerge boladı.
Ayırım ádebiyatlarda baslanǵısh - eń zárúr mútajlikler, ekilemshi - qandirilishi keshiktirsa bolatuǵın ekinshi dárejedegi mútajliklerge bólinedi. Baslanǵısh mútajliklerge insannıń eń zárúr bolǵan azıq-túlik, kiyim-keshek hám basqa soǵan uqsas mútajlikleri, ekilemshi mútajliklerge insannıń ruwxıy, intellectual iskerligi menen baylanıslı bolǵan bilim alıw, kórkem óner, túrli ko'ngil ochar ilajlarǵa qatnasıw mútajliklerin kirgiziw múmkin. Lekin bunday ajıratıw shártli. Olar hár-bir insan ushın individual bolıp, bir insan ushın kiyim-keshek, turar jay baslanǵısh bolsa, basqası ushın bunday bolmawi múmkin. Birov ushın kiyim-keshekdan kóre bilim alıw zárúrlaw, basqası ushın kerisinshe, yamasa bir kisi ushın ruwxıy mútajlik sán bolsa, basqası ushın kúndelik mútajlik bolıw múmkin, yamasa málim waqıt ótkennen ápiwayı mútájliklerge aylanıwı múmkin. Insan mútajlikleri quramına túrli tárepten yondashib, onı hár-qıylı gruppalarǵa ajıratıw múmkin:
1. Mútajliklerdiń subyektlerine kóre: individual, toparıy, ulıwma jámiyetlik mútajliklerine bólinedi.
a) Individual mútajlik hár bir insannıń zárúriyatın ańlatadı. Ol fiziologikalıq mútajlikler, socialkontaktda bolıw, óziniń hár tárepleme jetilisiwine bolǵan mútájlikler hám basqaların óz ishine aladı.
b) Toparıy mútajlik - bul shańaraqqa tiyisli yamasa adamlardıń qandayda maqsette birlesken gruppaları (miynet jámááti, túrli awqamlar ) mútajlikleri bolıp, birgelikte jasaw, jumıs alıp barıw processinde payda bolatuǵın ulıwma mútajlikler bolıp tabıladı.
v) Ulıwmalıq jámiyet mútajligi - bul mámleket kóleminde, qalaberse er sharı kóleminde insanlardıń bir pútkil bolıp quram tapqan mútajlikleri bolıp tabıladı. Ol óz ishine birinshiden, barlıq túrdegi individual hám toparıy mútajliklerin alsa, ekinshiden jámiyeti pútin organizm retinde jasap turıw ushın zárúr mútajlik bolıp tabıladı. Bularǵa tábiyiy resursların asıraw, qorǵaw, jámiyeti basqarıw hám taǵı basqalardı kirgiziw múmkin.
Jámiyettiń mútajligi túrli social taypa hám gruppalarına tiyisli kisiler zárúriyatınıń pútinligi retinde kórinetuǵın boladı. Qatlamlarǵa bóliniw dárejesine qaray mútajlikler de parıq etedi.
2. Mútajlikler obyektine kóre: materiallıq mútajlikler, Social-ruwxıy mútajliklerge bólinedi.
3. Materiallıq mútajlikler ázeliy, olar insan payda bolıwı menen payda bolǵan. Olar tábiyiy mútajlik bolıp tabıladı.
4. Materiallıq mútajlikler eń zárúr hám turmıslıq mútajlikler bolıp tabıladı.
5. Azıq-túlik, kiyim-keshek, turar -jay, transport hám taǵı basqa sıyaqlı qatar mútajliklerden ibarat bolıp, olardıń qandirilishi
6 Latınshadan alınǵan «subyekt» sózi iye, «obyekt» bolsa predmet mánisin ańlatadı. Ózbek tiliniń túsindirmeli
sózliginde kórsetiliwishe subyekt degende, aqıl -ziyreklik, shıdamlılıq iyesi, bolmıstı biliwge, ózgertiwge ılayıq, aktivlik
menen háreket etetuǵın shaxs yamasa gruppa.
7. Obyekt bolsa kisiniń iskerligi, dıqqat qoyıwı qaratılǵan hám óz iskerligin soǵan qaratqan predmet, hádiyse túsiniledi. Jasawdıń baslanǵısh shárti bolıp tabıladı. Materiallıq mútajlikler álbette materiallıq kóriniske iye, mısalı : azıq-túlikke mútajlik, anıq: un, gúrish, may, gósh, qumsheker hám basqalar sıyaqlı materiallıq formaǵa iye. Kiyimlerge bolǵan mútajlik: ayaq kiyim, baypaq, kastyum-shalbar, kóylek, palto, sırımaq hám basqalarǵa bolǵan mútajlik formasında júzege shıǵadı.
Social-ruwxıy mútajlikler ázeliy bolmay jámiyet rawajlanıwınıń málim basqıshında, civilizaciya payda bolıwı menen júzege keledi. Jámiyet rawajlanǵan tárepke Social-ruwxıy mútajlikler tábiyiy zárúriyatqa sheńber baradı, hám de barǵan sayın óse baradı. Social-ruwxıy mútajlikler tiykarlanıp túrli xızmetlerden paydalanıwǵa bolǵan mútajlikler formasında júzege shıǵadı. Oqıtıwshı, vrach, kórkem óner ǵayratkeri, sport hám basqalar xızmetinen paydalanıp, insan etikalıq, ruwxıy, estetik, fizikalıq tárepten tárbiyalanadı, bilim aladı, kásip iyeleydi, hár tárepleme kámal tabadı. Bul mútajlikler ayqın materiallıq kóriniske iye emes.
1. Jumıs alıp barıw sferasi tárepinen: miynet qılıw, baylanısda bolıw, dem alıw, jumıs qábiletin qayta tiklew, ekonomikalıq jumıs alıp barıwǵa mútajliklerdi óz ishine aladı. Miynet mútajligi insanıń ózinde sáwlelengen. Miynetsiz insan yashay almaydı., sebebi miynetsiz nozu-naǵıymetler jaratıp bolmaydı, miynetsiz insan shaxsı kámal tapa almaydı. Miynet mútajligi insanda miynet qılıw, dóretiwshilik qábileti bar ekenliginen kelip shıǵadı. Insan miynette óz ornın tabıw, óz qábiletin jumısqa salıp, abıray -itibar erisiwge háreket etedi.
Insan jasar eken mudami basqalar menen baylanısde bolıwǵa mútajlik sezedi. Sol sebepli de turmısımızdıńda «Jalǵızlıq xudoga xos» degen ańız bar. Insan miynet eter eken, álbette jumıs qábiletin qayta tiklew ushın dem alıwı, túrli ko'ngil ochar ilajlarda qatnasıwı zárúr.
4. Mútajliklerdi qandirilishi tárepinen qarasak, olar jalǵız hám birgelikte qandiriladigan mútajliklerge bólinedi. Hár bir insan óziniń mútajliklerin bir bólegin jalǵız tártipte, ekinshi bólegin bolsa basqalar menen birgelikte qandiradi. Jalǵız tártipte qandiriladigan mútajlikke birden-bir ólshem menen jantasıw bolmaydı. Materiallıq mútajliklerdiń kóbisi ádetde jalǵız tártipte qandiriladigan mútajliklerdi tashkil etse, Social- ruwxıy ehtijlar kóprok birgelikte qandiriladigan mútajliklerden ibarat. Mısalı, kiyim kiyiwge bolǵan mútajlik jalǵız tártipte, bilim alıwǵa bolǵan mútajlik birgelikte qandiriladi.
5. Mútajlikti qandırıwdan qanday maqset gózlengenına qaray, olardı : jeke mútajlikler hám islep shıǵarıw mútajliklerine bolıw múmkin. Basqasha aytqanda tutınıw tovarları hám ekonomikalıq resurslarǵa ehtiej. Birinshisi insannıń tikkeley mútajlikleri bolıp, onıń turmıs keshiriwi, hár tárepleme jetilisiwine qaratılǵan. Islep shıǵarıw mútajlikleri bolsa insan ushın tikkeley bolmaǵan mútajlikler bo'dib, onıń járdeminde insan jasawı jetilisiwi ushın zárúr bolǵan túrli naǵıymetler islep shıǵarıw ushın zárúr investitsion tovarlar jaratıladı. Mútajlikler qanday gruppalarǵa bólindin, qaysı tárepten yondashilmasin, olar bir-biri menen baǵlıq, biri ekinshisin talap etedi, hám de birden-bir ulıwma jámiyetlikmútajlikleri formasında qáliplesedi. Jámiyettiń ulıwma mútajlikleri quram tabıwı hám rawajlanıwına qatar faktorlar tásir kórsetedi.
Olardı ulıwma tárzde tómendegi gruppalarǵa bolıw múmkin:
1. Xalıq sanı, jası, jinsi.
2. Tábiyiy-geografiyalıq sharayatı.
3. Tariyxıy milliy dástúrler hám ádetler.
4. Jámiyettiń ekonomikalıq rawajlanıwı.
5. Materiallıq tárepten erisilgen dáreje.
Jámiyet hár túrlı adamlardan quram tapar eken, álbette olardıń hár birewiniń mútajligi qáliplesiwine tásir etetuǵın faktorlar da bar.