Sodda gap tarkibida tobe komponentlarning sintaktik o‘rnini aniqlash

1. You can trust me (ThD. 212). 
2. I was in the middle of a set (SM, 166). 
3. They were grimed with dirt (PAP, 96). 
4. He moved along the shore (SM, 100). 
5. You are very strong (JZM, 22). 
6. She is a beautiful lady (EHF, 168). 
Ushbu gaplar komponentlarga ajratib tahlil qilinganda, you va can trust (1), I va 
was (2), they va were grimed (3),he va moved (4),you va are…strong (5), she va is…a 
lady (6) sintaktik birliklar o‘zaro yadro predikativ aloqa asosida bog‘lanib, you, I, 
they, he, shelarning differensial sintaktik belgisi yadro predikativ 1 (NR
1
); can trust, 
was, were grimed, moved, are strong, is a lady – yadro predikativ 2(NP
2
) o‘rnida 
kelgan. Oxirgi sintaktik birliklar me kesim vazifasida kelgan can trustga, in the 
middle of a set-wasga, with dirt – were grimedga, along the shore – movedga, very – 
are strongga, beautiful – is a ladyga nisbatan tobe komponent bo‘lib, subordinativ 
aloqa asosida NP
2
o‘rnida kelgan sintaktik birliklar bilan bog‘lanadi. 
Ushbu gaplardagi tobe komponentlarni aniqlashni tushirib qoldirish 
transformatsiyasi usuli orqali amalga oshirish mumkin:
(1) You can trust me → You can trust …; 
(2) I was in the middle of a set→ I was …; 
(3) They were grimed with dirt→ They were grimed …; 
(4) He moved along the shore→ He moved …; 
(5) You are very strong → You are … strong; 
(6) She is a beautiful lady → She is a … lady. 
Tushirib qoldirish transformatsiyasining hosilasidan, tushirilish imkoniyatiga 
ega bo‘lgan sintaktik birliklar noyadroviy tobe komponent ekanligi isbotlandi. Ammo 
ushbu 
gaplarda 
yadro 
komponentlar 
(NP
1
yoki 
NP
2
) 
tushirib 
qoldirish 
transformatsiyasiga to‘g‘ri kelmaydi: 
(1) You can trust me → ... can trust me → you … me; 
(2) I was in the middle of a set→ … was in the middle of a set → I …in the 
middle of a set; 
(3) They were grimed with dirt→ … were grimed with dirt → They … with dirt; 
(4) He moved along the shore→ … moved along the shore → He … along the 
shore; 
(5) You are very strong → … are very strong → You … very …; 
"Science and Education" Scientific Journal
April 2021 / Volume 2 Issue 4
www.openscience.uz
378

---

(6) She is a beautiful lady → … is a beautiful lady → She … beautiful … . deb 
bo‘lmaydi. 
Demak, subordinativ aloqa asosida ishtirok etgan komponentlarni tushirib 
qoldirish transformatsiyasi gap tarkibidagi yadro predikativ 1 (NP
1
) va yadro 
predikativ 2 (NP
2
) komponentlarni aniqlash maqsadida amalga oshiriladi. Keltirilgan 
1, 2, 3, 4-misollarda noyadroviy tobe komponentlar yadro predikativ 2 komponetiga 
nisbatan postpozitsiya holatida kelgan bo‘lsa, 5, 6-gaplarda esa prepozitsiya holatida 
berilgan. 
Bu gaplarning yunksion va komponent modellari hamda morfologik 
xususiyatlarini quyidagicha izohlash mumkin: 
Bundan ko’rinib turibdiki, tobe komponentlar ishtirok etgan gaplarning tashqi 
qurilmasi, ya’ni komponentlarga ajratib tahlil qilishda sodda gap qurilmasida ishtirok 
etgan komponentlarning o‘zaro sintaktik aloqalarini yunksion modellar yordamida, 
ularning differensial sintaktik belgilari va morfologik xususiyatlari komponent 
modellar yordamida ko‘rgazmali ravishda tahlil qilinsa, gap qurilmasidagi sintaktik 
aloqalar yaqqol namoyon bo’ladi. Yunksion va komponent modellardan ko‘rinib 
turibdiki, bir gap tarkibida noyadroviy tobe komponentlar birdan ortiq sintaktik 
birliklardan tashkil topgan bo‘lishi mumkin. Ta’kidlash joizki, noyadroviy tobe 
komponent bir gap tarkibida nechta bo‘lishidan qat’i nazar bir sintaktik aloqaga 
kirishadi.