Soliq huquqi

Fransiya mamlakati soliq tizimi bilan O‘zbekiston soliq tizimining solishtirma tahlili. Fransiya soliq tizimini O‘zbekiston soliq tizimi bilan o‘xshashliklari juda ko‘pdir. Bu o‘xshash jihatlarni quyidagi soliq turlarini mavjudligi, ularni budjetga to‘lanish tartibi jihatlaridan solishtirma tahlil qilamiz:
Fransiya soliqlari umumdavlat va mahalliy soliqlarga bo‘linishi O‘zbekiston Respublikasining bo‘linishiga o‘xshashdir. Fransiyada markaziy hukumat budjet daromadlarining asosiy 93 % ni soliq to‘lovlari tashkil etadi. Budjet daromadlarining qolgan qismini maxsus daromadlar tashkil qiladi. Maxsus daromadlar asosan ijtimoiy fondlarga to‘lovlar tashkil etadi.
O‘zbekiston Respublikasida markaziy hukumat budjet daromadlarining asosiy qismini 93 – 95 % ni soliq to‘lovlari tashkil etadi.
Iqtisodiy mohiyatiga ko‘ra Fransiya va O‘zbekiston Respublikasini soliq tizimi to‘g‘ri soliqlar va egri soliqlarga ajratiladi. To‘g‘ri soliqlar o‘z navbatida yuridik shaxslardan olinadigan soliqlar, jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlar, yuridik va jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlardir. Bu soliq turlari quyidagilar: yuridik shaxslardan undiriladigan soliqlar, korporatsiya foydasidan soliq, korporatsiya mol-mulkiga soliq, sug‘urta jamiyatlarining daromad solig‘i, yuridik shaxslardan mahalliy yig‘imlar va boshqa soliqlar ham undiriladi.
Jismoniy shaxslardan undiriladigan soliqlar: jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i; turar joyga soliq; kasb-hunarga soliqlar; mahalliy yig‘imlar va boshqa yig‘imlar.
Yuridik va jismoniy shaxslardan undiriladigan soliqlar: qurilish qilinadigan yerlarga soliq, qurilish qilinmaydigan yerlarga soliq, reklama solig‘i, mahalliy yig‘imlar va boshqa to‘lovlar.
Egri soliqlar tarkibiga qo‘shilgan qiymat solig‘i, aksiz solig‘i va bojxona bojlari kiradi. Bu soliqlarni tarkibi Fransiyaga taaluqli bo‘lib, egri soliqlar tarkibi O‘zbekiston Respublikasini egri soliqlari tarkibi bilan bir xildir.
O‘zbekiston Respublikasining to‘g‘ri soliqlar tarkibiga quyidagilar kiradi: yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i, mol-mulk solig‘i, yer solig‘i, obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘i va boshqa soliqlar.
Jismoniy shaxslardan undiriladigan daromad solig‘i Fransiya davlatidagi fuqarolardan olinadigan daromad solig‘i bo‘lib, tarixiy xususiyatga ega. Fransiyada jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘ining xususiyatlari quyidagicha:

• 
  davlat tomonidan ijtimoiy siyosat yurgizishga ta’sir etadi;
  
• 
  har bir kishining daromadidan emas balki oila daromadiga nisbatan hisoblanadi.
  

Ushbu soliqning to‘lovchilari 18 yoshga to‘lgan va undan kattalar hisoblanadi. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i Fransiya Davlat budjetidagi ulushi 20 % ni tashkil etadi. Daromad solig‘idan tushgan mablag‘larni kam ta’minlangan oilalarga, ta’lim, maorif, sport va boshqa sohalarga yo‘naltiriladi.
Bundan tashqari jismoniy shaxslarning daromad solig‘iga aholining omonat kassalariga, ko‘chmas mulkka pul qo‘yishini, aksiyalar sotib olishni rag‘batlantirish funksiyalari yuklatilgan.
Soliq miqdori progressiv xarakterga ega. Fransiyada istiqomat qiluvchilarning barchasi mamlakat ichida yoki chet elda olgan daromadlaridan daromad solig‘i to‘laydilar. Yil davomida olingan barcha pul tushumlari daromad deb tushuniladi. Bunga asosan quyidagilar kiradi: ish haqi, mukofotlar, pensiya va nafaqalar, renta, harakatlanuvchi mol-mulkdan olingan daromad, qishloq xo‘jaligi faoliyatidan olingan daromad, qimmatbaho qog‘ozlar operatsiyalari bo‘yicha olingan daromad va boshqa daromadlar kiradi.
Fransiya davlatida aholidan olinadigan daromad solig‘i yalpi daromadga nisbatan hisob-kitob qilinadi va fuqarolar yiliga bir marta topshiriladigan deklaratsiya asosida soliq hisob-kitob qilinadi. Daromad solig‘ini hisoblashda soliq to‘lovchining daromadi yettita kategoriyaga bo‘linadi: yollanma ish uchun mehnatga haq to‘lash; yerdan olinadigan daromad; aylanma mablag‘lardan olinadigan daromad; qayta sotishdan olinadigan daromad; hissadorlik jamiyati hisoblanmagan korxonalarning sanoat va savdo operatsiyalaridan olingan daromad; notijorat daromadlari; qishloq xo‘jaligi faoliyatidan olingan daromadlar.
O‘zbekiston jismoniy shaxslaridan undiriladigan soliq Fransiya jismoniy shaxslaridan olinadigan soliqqa mohiyatan o‘xshab ketadi. Ularning biroz farqi stavkalaridadir.
O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksida quyidagi guruh stavkalari belgilangan:

• 
  jismoniy shaxslarning ish haqi, mukofotlar va boshqa daromadlarining differensial stavkalari;
  
• 
  jismoniy shaxslarning dividend va foizlarga stavkalar;
  
• 
  manbalar to‘langan norezidentlarning daromadlariga stavkalar.
  

Soliq obyekti bo‘lib yillik jami daromad bilan soliq qonunchiligi bo‘yicha chegirilib tashlanadigan chegirmalar orasidagi farq sifatida aniqlangan miqdor soliqqa tortiladigan daromad hisoblanadi. Demak, soliqqa tortiladigan daromad – bu jami daromaddan chegirmalar va soliqqa tortilmaydigan daromadlar chiqarib tashlangan summadir.
Fransiya budjetiga mol-mulkka solinadigan soliq ham katta daromad keltiradi. Mol-mulk solig‘ining obyekti bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: mol-mulk, mulkiy huquq, qimmatli qog‘ozlar. Mol-mulk tarkibiga binolar, inshoatlar, sanoat va qishloq xo‘jaligi korxonalari xarakterlanadi. Mol-mulk, chorva mollari va ko‘p yillik daraxtlar kiritiladi. Ushbu soliq progressiv xarakterga ega bo‘lib, tabaqalashtirilgan. Fransiyada shu narsaga alohida e’tibor berilganki, daromad solig‘i bilan mol-mulkka solinadigan soliqning birgalikdagi umumiy summasi jami daromadning 85 foizidan ortib ketmasligi kerak.
O‘zbekistonda mol-mulk solig‘i Fransiyadagi mol-mulk solig‘i bilan deyarli bir xil ahamiyatga ega bo‘lib, ular soliq stavkalari va hisoblanishi jihatidan farq qiladi.
QQSning vatani Fransiya bo‘lib, 1954-yilda Lore tomonidan joriy qilingan. QQS birinchi bo‘lib markaziy budjetga kelib tushadi. Uning 10 %i esa bevosita mahalliy budjetga borib tushadi. QQSning asosan 3ta stavkasi mavjud:

• 
  pasaytirilgan stavka – turistik otellar, pansionat, korxona oshxonasida tayyorlangan oziq-ovqatlar uchun, shakar, yog‘, sut mahsulotlari, murabbo, ximikatlar, o‘g‘itlarga nisbatan 2,1 % ni tashkil etadi;
  
• 
  o‘rtacha stavka – import mahsulotlariga, savdo-sotiq operatsiyalariga, gaz, elektr, issiq suvga, choy, kofe, muzqaymoqlar va restorandagi xizmatlarga nisbatan qo‘llaniladi. Uning stavkasi 4 – 5.5 % ni tashkil etadi.
  
• 
  yuqori stavka – qimmatbaho toshlarga, hayvonlar terisiga, mo‘ynalar, kinoapparatura, audio, video apparaturalar, avtomobillar, tamaki mahsulotlari va gugurtlarga nisbatan 18,6% qilib belgilangan.
  

O‘zbekistonda QQS tovarlarni ishlab chiqarish, sotish va O‘zbekiston hududiga tovarlar import qilish jarayonida qo‘shilgan qiymatning bir qismini budjetga ajratishni bildiradi. QQS oborotdan olinadi. QQS stavkasi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan 20% li proporsional stavka qilib belgilangan. O‘zbekistonda tovar, mahsulot, ko‘chmas mulk, imoratlar va inshoatlar qo‘shilib elektr energiya, issiqlik energiyasi, gaz, suv, bajarilgan qurilish montaj, ta’mirlash, ilmiy tekshirish, tajriba-konstruktorlik, texnologik, loyiha qidiruv, ta’mirlash va boshqa ishlarga QQS solinadi.
Fransiya soliq tizimida mahalliy soliqlar ham ahamiyatli bo‘lib, mahalliy idoralar 80000 dan ortiq mustaqil budjetlarni birlashtiradi. Mahalliy soliqlar va yig‘imlar 4 ta asosiy guruhga bo‘linadi: qurilish qilingan yerlarga solinadigan soliq obyekti bo‘lib quyidagilar hisoblanadi:
bino va inshoatlar, minoralar, sanoat va tijorat maqsadlarida ishlatilishga mo‘ljallangan maydonlar;
qurilish qilinmaydigan yerlarga solinadigan soliq obyekti bo‘lib dalalar, o‘rmonlar, yaylovlar, botqoqliklar sho‘r yerlar, qishloq xo‘jaligidagi ishlab chiqarishni rivojlantirishga mo‘ljallangan yerlar, qo‘riqxonalar va boshqalar; turar joylarga soliq – obyekti turar joy egalari va ijarachilar mol-mulki; kasb-hunarga soliq – erkin kasb bilan shug‘ullanadigan, lekin ish haqi olmaydigan shaxslar tomonidan to‘lanadi.
O‘zbekiston mahalliy soliqlari Fransiyanikidan bir muncha farq qilib, ularning tarkibiga quyidagilar kiradi: yer solig‘i, mol-mulk solig‘i, transport vositalarigi benzin, dizel yoqilg‘isi va gaz ishlatganlik uchun soliq, obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘i, ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish va ayrim turdagi xizmatlarni ko‘rsatish huquqi uchun yig‘im.