Soliq tizimida axborot texnologiyalar qo‘llashning zarurati va dolzarbligi

Soliq tizimida axborot texnologiyalar qo‘llashning zarurati va dolzarbligi
2018-yilda qabul qilingan Oʻzbekiston Respublikasi soliq siyosatini takomillashtirish konsepsiyasi soliq yukini kamaytirish uchun qulay muhit yaratish, soliqqa tortish tizimini soddalashtirish, soliq maʼmurchiligini takomillashtirish, tadbirkorlikni rivojlantirish va xorijiy investitsiyalarni jalb etish vazifalarini amalga oshirish imkonini berdi. Xoʻjalik yurituvchi subyektlarning faoliyati foyda olishga qaratilgan boʻlib, davlat bu maqsadni amalga oshirish uchun tegishli shart-sharoitlarni taʼminlashi lozim. Davlat koʻp funksiyali tizimdir, shuning uchun ularni bajarish uchun xoʻjalik yurituvchi subyektlardan olinadigan mablagʻlarning bir qismini safarbar etish, soliq va yigʻimlarni yigʻish yoʻli bilan byudjet va byudjetdan tashqari fondlarni toʻldirish lozim. Shu bilan birga, jarayon - soliqqa tortish - yangi soliq majburiyatlarini joriy etish va ilgari mavjud boʻlganlarni bekor qilish, imtiyozlarni qoʻshish yoki ularni tartibga solish va hokazolarda ifodalangan doimiy tartibga solinadi. Soliq imtiyozlari miqdorini ko’payishi boʻyicha har qanday oʻzgarishlar kompaniyalar rahbariyati tomonidan mamnuniyat bilan qabul qilinadi. Lekin bu hisob - kitoblar tegishli korxonaning hujjat oqimi aks lozim, ishlatiladigan usullar muhim asoslanganhamda xar birini tasdiqlash uchun kompaniya va boshqa mahalliy hujjatlari buxgalteriya siyosatida aniq boʻlishi kerak.
Axborot texnologiyalarining kirib kelishi va iqtisodiy jarayonlarni raqamlashtirish fonida anʼanaviy ishlab chiqarish tarmoqlarini modernizatsiya qilish yangi bozorlarni shakllantirish, shuningdek, tahlil, prognozlash va boshqaruv qarorlarini qabul qilishda yangi yondashuvlar uchun asos yaratadi. Jismoniy va yuridik shaxslar faoliyati ustidan soliq nazoratini tashkil etish ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarga bogʻliq.
Mavzuga oid adabiyotlarning tahlili. Insoniyat raqamli texnologiyalarga asoslangan toʻrtinchi sanoat inqilobining ostonasiga yetdi. XX asrning oxiri va XXI asrning boshlarida globallashuvni to’xtanish imkoniyati yoqligi haqida gapirila boshladi endi butun dunyodagi barcha sohalarda raqamlashtirishni qo’llash, yozish va muhokama qilishni boshladilar. Haqiqatan ham, barcha tarmoqlarning raqamli transformatsiyasi davom etmoqda. Dubayda oʻtgan Jahon hukumati sammitida inson miyasi va uning raqamli versiyasi oʻrtasida axborot almashinuvi haqida munozaralar boʻlib oʻtdi.
Dastlabki, "raqamli iqtisodiyot" atamasi Yaponiyada 1990-yillardagi Yapon inqirozining balandligida birinchi marta qayd etilgan. Keyinchalik gʻarbga 1995 yillarda Don Tapskottning "Raqamli Iqtisodiyot: tarmoq maʼlumotlari davrida imkoniyatlar va tahdidlar" kitobida qayd etilgan. Internet biznes yoʻlni albatda oʻzgartiradi. Darhaqiqat mamlakatimizda ham raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish uchun bir qator ishlar amalga oshirilmoqda va xukumat tomonidan muhim qarorlar qabul qilindi.
Shulardan, 2020 yilni “Ilm, ma’rifat va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yili”, deb nom berilishi, 2018 yil 19 fevraldagi “Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalari sohasini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida”gi va 2018 yil 3 iyuldagi “Oʻzbekiston Respublikasida raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida”gi prezident farmoni hamda qarori respublikamizda boshqaruv tizimi raqamli iqtisodiyotni, zamonaviy va innovatsion axborot texnologiyalarni rivojlantirishga yetarli sharoitlar yaratish hizmat qiladi, shu o’rinda axborot havfsizligini ta’minlash masallariga ham alohida etibor qaratish lozim, shu jihatdan qonuniy asos yaratilishi raqamli iqtisodiyotni rivojlantirishga sharoit yaratadi.
Tadqiqot metodologiyasi. Maqolada qoʻyilgan masala muamosi koʻrib chiqishda ekspert baholash, deduktsion va induktsion belgilash yondashuv etakchi usuli boʻldi.
Tahlil va natijalar. Raqamli iqtisodiyot nafaqat axborot iqtisodiyoti, balki IT texnologiyalaridan foydalanish soliq o’rganlari va qonunchiligiga ixtiyoriy rioya etishning va amal qilishni taʼminlashga imkon beruvchi ishonch iqtisodiyoti tizimi hamdir.
Soliq maʼmurchiligining samaradorligi soliq tizimining holati, uning yaxlitligi, barqarorligi, fiskal va iqtisodiy samaradorligidan iboratdir. Mamlakat byudjet tizimini soliq toʻlovlari bilan toʻldirishning barqarorligi, soliq huquqbuzarliklarini aniqlash va oldini olishning oʻz vaqtida amalga oshirilishi va soliq toʻlovchilarga oʻz konstitutsiyaviy vazifalarini bajarishda qulay shart-sharoitlarni taʼminlash qanchalik yuqori ekanligiga bogʻliq.
Hozirgi bosqichda soliq organlarining asosiy vazifasi soliq toʻlovchilar bilan bevosita oʻzaro munosabatlarni deyarli toʻliq chiqarib tashlash va barcha operatsiyalarni elektron formatga oʻtkazishdir. Yaqinda soliq xizmati elektron shakldagi hujjatlar roʻyxatini kengaytirish boʻyicha samarali ish olib bordi. 2018-yilning oktyabridan boshlab Oʻzbekistonda "katta maʼlumotlar" asosida yirik loyiha ishga tushirildi va u QQS toʻlovini nazorat qilishning avtomatlashtirilgan tizimiga asos boʻldi.
Chirchiq shahri, Toshkent viloyati, Navoiy va Sirdaryo viloyatlari hududida tadbirkorlik subyektlari tomonidan elektron hisob-fakturalarni joriy etish boʻyicha tajriba allaqachon muvaffaqiyatli oʻtkazilgan.
Yangi tizim yordamida QQS toʻlov zanjirlarining monitoringi deyarli real vaqt rejimida joriy etildi. Tizim soliq toʻlovchi-kontragent zanjirlaridagi boʻshliqlarni aniqlash imkonini berdi, toʻlov evaziga foydalanish sxemalari iqtisodiy jihatdan samarasiz boʻlib qoldi, QQS toʻlovlari oʻsa boshladi. Bundan tashqari, tadbirkorlik subektlari onlayn-kassa apparatlariga oʻtishi bilan toʻlov miqdori, tovarlar (xizmatlar) miqdori va nomi, QQS va qonun hujjatlarida belgilangan boshqa maʼlumotlar toʻgʻridan-toʻgʻri Davlat soliq qoʻmitasining maʼlumotlarni qayta ishlash markaziga (maʼlumotlar markaziga) oʻtkazila boshlandi va bu biznesning shaffofligini taʼminladi, tadbirkorlar va soliq organlari oʻrtasida ishonch muhitini yaratdi, chunki axborotni tezkor olish va ularni avtomatlashtirilgan tahlil qilish qoʻshimcha tekshirishlarni talab qilmaydi.
Soliq organlarining maʼlumotlar markazini modernizatsiya qilish loyihasi iqtisodiyotning "soya" va "xufiyona" sektorini qisqartirish, iqtisodiyotning shaffofligini oshirish, teng raqobat sharoitlarini yaratish bilan bogʻliq katta umidlarga ega edi. Soliq toʻlovchilar uchun bu "aqlli" portallar va individual faol xizmatlarni yaratish, yanada qulay ish sharoitlari va minimal maʼmuriy yukni kasb etadi. Yanada raqamli texnologiyalar rolini oshirish va xufiyona iqtisodiyotiga qarshi kurashish uchun muhim chora sifatida soliq maʼmurchiligi samaradorligini oshirish, davlat iloji boricha tezroq maʼlumotlar markazi loyihasi vazifalarni amalga oshirilishini taʼminlash kerak. Maʼlumotlar markazini kengaytirish va soliq maʼmurchiligining texnologik jarayonlarini modernizatsiya qilish qoʻlda bajariladigan operatsiyalar hajmini, axborotni qayta ishlash vaqtini qisqartiradi, protseduralarni imkon qadar rasmiylashtiradi va avtomatlashtiradi hamda soliq toʻlovchi xizmati sifatini sezilarli darajada yaxshilaydi. Toʻliq avtomatlashtirish soliq maʼmurchiligini takomillashtirishning asosiy vektorlaridan biridir. QQS toʻlovini nazorat qilishning avtomatlashtirilgan tizimi maqsadida tadbirkorlik subyektlari tomonidan elektron hisobvaraq-fakturalarni joriy etish boʻyicha oʻtkazilgan tajriba natijalari ommaga eʼlon qilinishi, mavjud muammolar umumlashtirilishi va ularni hal etish boʻyicha favqulodda choralar koʻrilishi lozim.
Maʼlumotlar markazi axborotlaridan foydalanuvchilar doirasi va koʻlamini kengaytirish zarur, chunki soliqni sertifikatlash tizimi toʻliq joriy etilgandan soʻng soliq toʻlovchilar haqidagi maʼlumotlarni toʻliq qamrab olish talab etiladi.
Maʼlumotlar markazining kengayishi barcha olingan maʼlumotlar oqimlarini real vaqtda birlashtirish imkonini beradi. Rejalashtirilgan vazifalarni amalga oshirish natijasida soliq toʻlovchilarga koʻrsatilayotgan xizmatlar sifatini yanada oshirish maqsadida soliq organlari interaktiv xizmatlar ulushining bosqichma-bosqich koʻpayishini taʼminlashi lozim. Jumladan-soliqlarni hisoblash, budjetlar bilan hisob- kitoblar kartochkalari boʻyicha koʻrsatkichlarni hisoblash, soliq toʻlovchiga hujjatlarni shakllantirish va joʻnatish, soliq toʻlovchilarni tekshirish uchun dastlabki tanlash va boshqalar.
Hozirgi kunda soliq maʼmurchiligi, shu jumladan, soliqlar va boshqa majburiy toʻlovlarni undirish, soliq bazasini kengaytirish va soliq toʻlovchilarning huquqiy madaniyatini oshirish sohasidagi asosiy muammolar quyidagilardan iborat:

1. 
   soliq organlari faoliyatiga manfaatdor vazirliklar va idoralar bilan samarali nazorat va oʻzaro hamkorlikni, shuningdek davlat xizmatlaridan foydalanish tizimining yaxshi yolga qo’yilmaganligi;
   
2. 
   soliq huquqiy munosabatlarining holati va rivojlanish tendensiyalarini tahlil qilish, soliq siyosatining oʻrta va uzoq muddatli yoʻnalishlarini ishlab chiqish, joriy soliq muammolarini oʻrganish, shuningdek soliq tushumlarini byudjetga ishonchli prognozlashtirishni amalga oshirish
   
3. 
   soliq nizolarini sudgacha hal etish instituti imkoniyatlari, soliq apellyatsiyasi, ussularining etarliy darajada qoʻllanilmayapti;
   
4. 
   soliq toʻlovchilarning huquqiy madaniyatini oshirish, ularning soliqlarni toʻlash boʻyicha oʻz konstitutsiyaviy burchini ixtiyoriy ravishda bajarishini taʼminlashga qaratilgan ishlar, ayniqsa mahaliy joylarda nomukammallik;
   
5. 
   bozorlar va savdo majmualari faoliyati ustidan soliq nazoratining toʻgʻri samaradorligining yoʻqligi mahalliy byudjetlarni toʻldirish uchun mavjud zaxiralarni toʻliq safarbar etishni, shuningdek naqd pul qaytarilishini kafolatlashni taʼminlamaydi;
   
6. 
   soliq yigʻish va boshqa majburiy toʻlovlar koʻrsatkichlarini yaxshilash, korrupsiyaning oldini olish, shuningdek, soliq organlarida xizmat qilish uchun vijdonli va yuqori malakali xodimlarni jalb qilish uchun davlat soliq xizmati organlari xodimlarini moddiy ragʻbatlantirish mexanizmlarini takomillashtirish kerak.
   

Soliq maʼmurchiligini takomillashtirish nafaqat qonunchilikka asoslanadi, balki soliq organlari va soliq toʻlovchilar oʻrtasidagi munosabatlar madaniyati va mafkurasini oʻzgartirishni talab qiladi-soliq maʼmurchiligi tizimini yanada rivojlantirish zarur.
Xulosa va takliflar. Shunday qilib, soliq maʼmurchiligi jarayonlariga raqamli texnologiyalarni joriy etish katta hajmdagi maʼlumotlarni qayta ishlash, unga kamroq vaqt sarflash va maʼlum bir soliq toʻlovchiga kerakli dolzarb maʼlumotlarni tezroq olish imkonini beradi. Bundan tashqari, dasturiy mahsulotlarda ishlash mamlakat iqtisodiyotida amalga oshirilayotgan biznes-jarayonlarga "oshkoralik" beradi. Bu omillarning barchasi umuman soliq maʼmurchiligi samaradorligini oshirishga taʼsir koʻrsatadi.
Shuni taʼkidlash kerakki, hozirda takomillashtirilayotgan hisob-kitob jarayoni dasturi soliqlar va yigʻimlarni hisoblash uchun batafsil va xulosaviy axborot olish imkonini beradi. Buxgalteriya hisobi va soliq hisobi usullari tafovutlar mavjud boʻlsa, u tafovut miqdori, hisobot barcha turdagi, tashkilotning buxgalteriya siyosatining belgilangan qoidalar tayyorlashda ularning tan olinishi uchun muhtoj bogʻliq tuzilishi boʻlgan soliq reestrlarini, shakllantirish zarur boʻladi. Umuman, soliq buxgalteriya tizimi mustaqil har bir kompaniya byudjeti bilan hisob-kitoblar oʻziga xos qarab qurilgan, lekin u afzal imkon qadar korxona soliq yukini kamaytirish uchun huquqiy yoʻllarini foydalanib, toʻgʻri va soliq majburiyatlarini toʻlash uchun oʻz vaqtida shunday bir tarzda qurilgan boʻlishi kerak.