Soliqlar va soliqqa tortish

Farqi, (+, -) 
t
0
 
t
1
 

 
75 
1. 
Ish haqi (eng kam oylik ish haqining 6 
baravari), so’m 
 
226 080 
 
271 290 
 
+ 45210 
2. 
Ustamalar, %da 
15% 
20% 
+ 5 % 
3 
Mukofot 
(oylik 
maoshining 
bir 
baravari miqdorida ), so’m 
 
226 080 
 
271 290 
 
+ 45210 
4. 
Imtiyozlar,  (eng  kam  oylik  ish 
haqining 2 baravari)so’m 
75 360 
90 430 
 
5. 
Intizomiy 
jazo 
(oylik 
maoshiga 
nisbatan %larda) 
 
«Хayfsan» 
 
-  
 
 
Soliq bazasi 
527 520 
958 558 
431 038 
 
Demak,  ish  haqi  tarif  stavkasi,  tarif  setkasi  va  razryadi  bo’yicha  hisoblansa,  oldingi  va 
keyingi  davrda  bir  xil  tarif  razryadiga  ega  bo’lgan  xodim  keyingi  davrda  oldingi  davrga  nisbatan 
431 038  so’m  ko’proq  soliqqa  tortiladigan  daromadga  ega  bo’ladi.  O’z  o’zidan  soliq  bazasining 
ortishi kuzatiladi. Shuningdek, uzoq yillar xizmat qilganlik uchun ustamalar keyingi davrda oshgan. 
Biroq bu o’zgarish ikkala davr soliq bazasini solishtirish uchun asos bo’la olmaydi Chunki, oldingi 
davrda xodimga intizomiy jazo chorasi sifatida «Хayfsan» e’lon qilingan. Bu esa unga beriladigan 
ustamalar  va  qo’shimcha  haqlarni  olish  imkonini  bermaydi.  Shuningdek,  imtiyozlar  qonun 
hujjatlarida  eng  kam  oylik  maoshiga  nisbatan  karralarda  va  oylik  maoshiga  nisbatan  foizlarda 
beriladi.  Bizning  misolimizda  oylik  maoshiga  nisbatan  foizda  berilgan  imtiyoz  soliq  bazasining 
o’zgarishiga  sabab  bo’lgan.  Ya’ni,  eng  kam  oylik  ish  haqining,  shuningdek,  oylik  maoshning 
o’sishi soliqdan berilgan imtiyozlarni oshiradi.  
Jismoniy shaxslar tomonidan to’lanadigan soliqlar tarkibida mahalliy soliqlarning,  ya’ni  er 
va  mol-mulk  soliqlarining  o’z  o’rni  bor.  Shu  nuqtai  nazardan  mazkur  soliqlarning  soliq  bazasi  va 
unga ta’sir etuvchi omillarni o’rganish muhim ahamiyatga ega.   
O’zbekiston  Respublikasi  Soliq  kodeksiga  binoan  O’zbekiston  Respublikasi  hududida 
joylashgan  uy  joylar,  kvartiralar,  dala  hovli  imoratlari,  garajlar  va  boshqa  imoratlar,  joylar, 
inshootlar soliq solish ob’ektidir. 
Ko’chmas  mulkka  bo’lgan  huquqlarni  davlat  ro’yxatidan  o’tkazuvchi  organ  tomonidan 
belgilanadigan  soliq  solish  ob’ektlarining  inventarizatsiya  qiymati  to’lovchilar  uchun  soliq 
solinadigan bazadir. 
Jismoniy  shaxslarning  mol-mulkini  baholash  bo’yicha  vakolatli  organ  tomonidan 
aniqlangan  soliq  solish  ob’ektining  bahosi  mavjud  bo’lmagan  taqdirda,  mol-mulkning  qonun 
hujjatlari bilan belgilanadigan shartli qiymati soliq solinadigan bazadir. 
Bitta  jismoniy  shaxs  bir  nechta  soliq  solish  ob’ekti  bo’yicha  to’lovchi  bo’lgan  taqdirda, 
soliq solinadigan baza har bir ob’ekt bo’yicha alohida-alohida hisoblab chiqiladi. 
Soliqqa  tortiladigan  bazaga  imtiyozlarning  ta’siri  sezilarlidir.  Quyidagilarning  mulkida 
bo’lgan mol-mulkka jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq solinmaydi: 
Soliq  kodeksida  belgilangan  imtiyozlar  mulkdorning  tanlashiga  binoan  faqat  bir  mol-mulk 
ob’ektiga taalluqli bo’ladi. Berilgan  imtiyozlar jismoniy shaxslar tomonidan tadbirkorlik faoliyati 
uchun  foydalaniladigan  yoxud  yuridik  shaxsga  yoki  yakka  tartibdagi  tadbirkorga  ijaraga  berilgan 
soliq solish ob’ektlariga nisbatan qo’llanilmaydi. 
Jismoniy shaxslarning er solig’i bazasini aniqlash uchun oldin uning ob’ektini aniqlab olish 
zarur bo’ladi. 
Jismoniy shaxslar uchun quyidagi er uchastkalari soliq solish ob’ektidir: 
1)  dehqon  xo’jaligi  yuritish  uchun  meros  qilib  qoldiriladigan  umrbod  egalik  qilishga 
berilgan er uchastkalari; 
2) yakka tartibda uy-joy qurilishi uchun meros qilib qoldiriladigan, umrbod egalik qilishga 
berilgan er uchastkalari; 

 
76 
3)  jamoa  bog’dorchiligi,  uzumchiligi  va  polizchiligini  yuritish  uchun  berilgan,  shuningdek 
yakka tartibdagi garajlar egallagan er uchastkalari; 
4) xizmat yuzasidan berilgan chek erlar; 
5)  meros  bo’yicha,  hadya  qilinishi  yoki  olinishi  natijasida  uy-joy  va  imoratlar  bilan 
birgalikda mulk huquqi, egalik qilish va foydalanish huquqi ham o’tgan er uchastkalari; 
6) qonun hujjatlarida belgilangan tartibda mulk qilib olingan er uchastkalari; 
7) tadbirkorlik faoliyati yuritish uchun foydalanishga yoki ijaraga berilgan er uchastkalari. 
Ko’p kvartirali uylar egallagan er uchastkalari soliq solish ob’ekti bo’lmaydi. 
Ko’chmas  mulkka  bo’lgan  huquqlarni  davlat  ro’yxatidan  o’tkazishni  amalga  oshiruvchi 
organning er uchastkalarining maydoniga doir ma’lumotlari soliq solinadigan bazadir. 
Jamoa  bog’dorchiligi,  uzumchiligi  va  polizchiligini  yuritish  uchun  fuqarolarga  berilgan, 
shuningdek  yakka  tartibdagi  garajlar  egallagan  er  uchastkalarining  maydonlari  bo’yicha  soliq 
solinadigan baza ushbu er uchastkalarini bergan tashkilotlar boshqaruv organlarining ma’lumotlari 
bo’yicha aniqlanadi. 
Хizmat  yuzasidan berilgan chek erlarning maydonlari bo’yicha  soliq solinadigan baza o’z 
xodimlariga  er  uchastkalari  bergan  korxonalar,  muassasalar  va  tashkilotlarning  ma’lumotlari 
bo’yicha aniqlanadi. 
Har  bir  soliq  turidan  berilgan  imtiyozlar  bir  tomondan  soliq  bazasining  kamayishiga  olib 
kelsa, ikkinchi tomondan rag’batlantirish xususiyatiga va  ijtimoiy ahamiyatga ham egadir. 
Belgilangan  imtiyozlar,  yakka  tartibdagi  uy-joy  qurilishi,  dehqon  xo’jaligi  yuritish  uchun 
berilgan  er  uchastkalariga  bo’lgan  huquqlarini  davlat  ro’yxatidan  o’tkazishni  amalga  oshiruvchi 
organda  ro’yxatdan  o’tgan  jismoniy  shaxslarga  beriladi.  Bunda  mazkur  imtiyozlar  soliq 
to’lovchining tanlashi bo’yicha faqat bitta er uchastkasiga berilishi mumkin. 
Хulosa  qilib  aytish  mumkinki,  har  bir  soliq  turidan  tushumni  tahlil  qilish  uchun  ushbu 
soliqning  bazasi  va  unga  ta’sir  qiluvchi  omillarni  o’rganish  zarur.  Bu  soliq  tushumlarini  to’g’ri 
tahlil qilish va kelgusida istiqbolli rejalar tuzish uchu nasos bo’ladi.  
Yuridik  shaxslardan  undiriladigan  soliqlarning  umumiy  tushumida  qo’shilgan  qiymat 
solig’ining  ulushi  sezilarli  darajada  kattadir.  2009  yilda  qo’shilgan  qiymat  solig’ining  umumiy 
tushumdagi  ulushi  29,7%ni,  bilvosita  soliqlar  tarkibida  59,9%ni  tashkil,  2010  yilga  kelib  bu 
ko’rsatkichlar 30,4% hamda 57,2 %ni, 2011 yilga kelib bu ko’rsatkichlar 32,3% hamda 60,4 %ni 
tashkil  qilgan.  Soliq  tushumlari  tarkibida  qo’shilgan  qimat  solig’i  ulushining  o’zgarishiga  soliq 
bazasi va unga ta’sir qiluvchi elementlar  ta’sir qiladi.  
Soliq  solinadigan  baza  realizatsiya  qilinayotgan  tovarlarning  (ishlarning,  xizmatlarning) 
qiymat  asosida  unga  qo’shilgan  kiymat  solig’ini  kiritmagan  holda  belgilanadi.  Qo’shilgan  qiymat 
solig’i  bazasiga  ishlab  chiqarilgan  va  sotilgan  mahsulot  hajmi,  asosiy  vositalar  va  korxonaning 
tasarrufidagi mol-mulk, ustav kapitali, xodimlarning ish haqi, tugallanmagan qurilish ob’ektlarining 
mavjudligi,  tovarlarning  importi,  mahsulot  ishlab  chiqarish  tannarxi,  xom-ashyo  va  materiallar, 
mahsulot  bahosi,  mahsulot  eksporti,  aksizosti  tovarlar  aksiz  solig’i  summasi,  stavkasi  kabi 
elementlar ta’sir qiladi.  
 

 
77 
Qo’shilgan qiymat solig’i bazasiga ta’sir 
qiluvchi elementlar tahlili 
 
№ 
Ko’rsatkichlar 
Summasi, ming so’mda 
O’tgan yili, 
t
0
 
Hisobot 
davrida, t
1
 
O’zgarishi, 
 
∆ 
1 
Тovarni  va  boshqa  mol-mulkni 
sotish 
19526000 
23057600 
+ 3531600 
1.1.Ishlab 
chiqarilgan 
mahsulot 
hajmi, dona 
1520 
1700 
+ 180 
1.2.Bir 
birlik 
mahsulot 
ishlab 
chiqarish tannarxi 
12500 
13250 
+ 1750 
1.3.Тovar ustamasi  
526000 
532600 
+6600 
2 
Ustav kapitaliga qo’shilgan hissa 
256000 
212530 
- 43470 
3 
Mol-mulkni bepul berish 
127420 
- 
- 127420 
4 
Boshqa 
tovarlarga 
almashtirish 
uchun mol-mulkni berish 
526320 
625222 
+ 98902 
5 
Mol-mulkni moliya ijarasiga berish 
2523000 
3174800 
+ 651800 
7 
Хom-ashyo importi 
212415 
258451 
+ 46036 
8 
Mahsulot eksporti,  
0%li stavka bo’yicha  
195680 
204506 
+ 8826 
 
Qo’shilgan qiymat solig’i bazasi 
23171155 
27328623 
+ 4157468 
 
Jadval  ma’lumotlaridan  ko’rinib  turibdiki,  qo’shilgan  qiymat  solig’i  bazasiga  mahsulot 
sotishdan  tushum  sezilarli  ta’sir  ko’rsatgan.  Bunda  mahsulot  sotishdan  tushumning  ko’payishiga 
garchi,  bir  birlik  ishlab  chiqarilgan  mahsulotning  tannarxi  oldingi  davrga  nisbatan  oshgan  bo’lsa 
ham,  birinchidan,  ishlab  chiqarilgan  mahsulot  hajmining  oshganligi  ta’sir  qilgan  bo’lsa,  ikkinchi 
tomondan,  tovar  ustamasi  ta’sir  ko’rsatgan.  Shuningdek,  ustav  kapitaliga  qo’shilgan  hissa  oldingi 
yilga  nisbatan  kamroq  bo’lsa  ham,  boshqa  tovarlarga  almashtirish  uchun  mol-mulkni  berish 
tushum, mol-mulkni moliya ijarasiga berishdan tushum, xom ashyo importi  o’tgan  yilga nisbatan 
ko’proqdir.  Хom  ashyo  importining  oshganligi  mahsulot  ishlab  chiqarish  hajmining  oshganligi 
bilan  izohlanadi.  Shu  bilan  birga  mahsulot  eksporti  ham  o’tgan  yilga  nisbatan  oshgan.  Garchi, 
mahsulotni  eksportga  chiqarganlik uchun 0%li  stavka qo’llanilsa,  ham,  bu umumiy  soliq  bazasiga 
katta ta’sir qilmagan. Demak, soliq tushumlari tarkibida qo’shilgan qiymat solig’idan  tushumning 
o’zgarishiga soliq bazasi sezilarli ta’sir ko’rsatadi. 
Umumiy  soliq  tushumiga  ta’sir  ko’rsatuvchi  bilvosita  soliqlardan  yana  biri  aksiz  solig’i 
hisoblanadi.  Yuridik  shaxslar  to’laydigan  soliqlar  tarkibida  aksiz  solig’ining  o’ziga  xos  o’rni  bor. 
Ushbu soliq turi hisoblab chiqarish tartibi, soliq bazasini aniqlash usuli bilan boshqa soliq turlaridan 
farqlanadi.  
Aksiz  solig’i  bilvosita  soliq  ko’rinishida  byudjetga  kiritiladigan  (olinadigan),  narxda  va 
qo’shilgan qiymat solig’i solish bazasida  hisobga olinadigan sof daromadning bir qismidir. 
Aksizlanadigan  tovarlar  ishlab  chiqaradigan,  mulkchilik  shaklidan  qat’i  nazar,  yuridik 
shaxslar aksiz solig’i to’lovchilari  hisoblanadi. 
Aksiz  solig’i tushumining o’zgarishini tahlil qilish uchun uning  soliq bazasi va unga ta’sir 
qiluvchi  elementlarni    tahlil  qilish  lozim.  Aksiz  solig’i  bazasiga  ishlab  chiqarilgan  aksizosti 
mahsulot  hajmi,  mahsulot  ishlab  chiqarish  uchun  ketgan  xom-ashyo  va  materiallar,  aksizosti 
mahsulot ishlab chiqarishda qatnashuvchi ishchilarning ish haqi,  chetdan olib kiriladigan aksizosti 
mahsulot  uchun tovarning shartnomasi bahosi, bojxona qiymati, valyuta kursi, transport xarajatlari, 
yuklash-tushirish xarajatlari, sug’urta summasi kabi ko’rsatkichlar ta’sir kiladi. 
 

 
78 
Nazorat savollari: 
1.
 
Soliq tushumlarini tahlil qilishning qanday  usullari bor? 
2.
 
Тahlil qanday statistik qo’rsatkichlar yordamida amalga oshiriladi? 
3.
 
Soliq tushumlarining o’zgarishiga qanday omillar ta’sir qilishi mumkin? 
4.
 
Joriy to’lovlar bo’yicha soliq qarzi qarzlari soliq tushumlari tahlili qanday ta’sir ko’rsatadi? 
5.
 
Yuridik shaxslar foyda solig’ining bazasiga qanday omillar ta’sir qiladi? 
6.
 
Foyda  solig’i  bazasini  aniqlashda  mahsulot  ishlab  chiqarish  hajmi,  yalpi  tushum,  ishlab 
chiqarish tannarxining ta’sirini tushuntiring. 
7.
 
Jismoniy  shaxslarning  daromad  solig’i,  ular  tomonidan  to’lanadigan  er  va  mol-mulk 
soliqlari bazasiga ta’sir etuvchi omillar nimalardan iborat? 
8.
 
Qo’shilgan qiymat solig’i bazasiga ta’sir qiluvchi omillarni tahlil qiling. 
9.
 
Aksiz solig’i tushumiga hisoblab chiqarish tartibi o’zgarishining qanday ta’siri bor? 

 
79 
7-mavzu. Soliqlar va tushumlarni prognoz qilish. Prognozlashtirish tartibi va usullari 
 
1. Soliqlarni prognoz qilish tushunchasi, uning vazifalari va rivojlanish bosqichlari. 
2. Prognozlashtirish davri, turlari va usullari 
3.  Iqtisodiyotni  modernizatsiya  va  diversifikatsiya  qilish  davrda  soliqlarni  prognoz 
qilishning zarurligi va mohiyati. 
 
Tayanch so’z va iboralar 
Prognoz,  reja,  prognoz  qilish  tartibi,  prognoz  qilish  usuli,  tushum,  prognoz  turlari,  to’g’ri 
hisob,  qayta  ishlash,  nazorat,  tekshirish  usullari,  yalpi  tekshiruv,  davriy  tekshiruv,  tanlanma 
tekshiruv, hujjatli tekshiruv, operativ buxgalteriya, moliyaviy jarimalar, byudjet daromadlari. 
 
1.  Prognozlashtirish  –  mamlakat  xalq  xo’jaligi,  tarmoqlar,  korxonalar  darajasida  iqtisodiy 
jarayonlarni  boshqarish  usulidir.  Prognozlashtirish  o’tgan  yillar  ma’lumotlariga  asoslanib,  kelgusi 
davr uchun maqsadlar belgilash va ularni amalga oshirish yo’llarini aniqlaydi. 
Prognozlashtirish  –  boshqarishning  iqtisodiy  usullaridan  biri  bo’lib,  iqtisodiy  tizimning 
kelgusidagi holatini aniqlab beruvchi rejalar ishlab chiqish va  amalga oshirish  yo’llari, usullari va 
vositalari yig’indisidir. 
Soliqlarni prognoz qilishni uch bosqichga (davrga) bo’lish mumkin: 
Birinchi davr. Qadimgi dunyoda va o’rta asrlarda soliqlar bir martalik harakterga ega edi va 
ularni rejalashtirish, prognoz qilish imkoniyati bo’lmagan. Uning ustiga o’sha vaqtda qonuniy soliq 
imtiyozlari  mavjud  emas  edi.  Shunga  qaramasdan  Rimda  soliqlardan  ayrim  toifa  shaxslar  ozod 
qilingan. Bular er egalari, rassomlar, agar o’zlari chizgan suratlarni sotishsa, faxriylar, yozuvchilar 
va boshqalar. Sitsiliyada dvoryanlar va ruxoniylar hech qanday to’lov to’lamaganlar. 
 Ikkinchi  davr.  XVII  asr  oxiri  XIX  asrning  boshlariga  soliqqa  tortish  rivojlandi.  Birinchi 
soliq  nazariyalari  va  soliq  tizimlari  paydo  bo’la  boshladi.  Garchi  o’sha  davrda  soliqlarni 
rejalashtirish  haqida  klassik  iqtisodchilar  yozmagan  bo’lishsa-da,  A.Smit  (1723-1790)  o’zining 
«Тabiat va xalq boyliklarining sababi haqidagi tadqiqotlar» asarida «Soliqlar uni to’lovchilar uchun 
qullik emas, erkinlik alomatidir» degan edi.  
O’sha  davrda  Fransiyada  eshik  va  deraza  soliqlari  joriy  qilinganligi  uchun  ko’pchilik 
uylarning qurilishida ko’cha tomonda deraza va eshiklar qurilmagan. 
Uchinchi  davr.  XX  asr  boshlaridan  boshlab  hozirgi  kunga  kadar  soliqqa  torish 
takomillashdi.  Birinchi  jahon  urushidan  keyin  soliqqa  tortishning  asoslangan  tamoyillari,  soliq 
yukki haqidagi tadqiqotlar paydo bo’la boshladi. Shuning uchun nafaqat soliq tushumlarini prognoz 
qilish, balki soliqlarni rejalashtirish bo’yicha ham mulohazalar ilgari surila boshladi. 
Soliq tushumlarini prognoz qilish haqida so’z yuritishdan oldin prognozlash o’zi nima degan 
savolga javob berish lozim bo’ladi. 
Prognozlash - bu ob’ektni yoki hodisani kelajakdagi me’yoriy yoki maqbul holatlari, ularga 
erishish va ularni ro’yobga chiqarishning alternativ yo’llari to’g’risidagi ehtimolga yaqin tasavvurni 
ishlab chiqishdir. 
Prognozlash  oldindan  ko’rish  shakli  bo’lib,  ijtimoiy  iqtisodiy,  ijtimoiy,  ilmiy-texnikaviy 
dasturlar va rejalarni ishlab chiqishdan oldin amalga oshiriladi. 
Prognozlash soxasiga ko’ra quyidagi turlarga ajratiladi: 
- ijtimoiy prognozlash 
- iqtisodiy prognozlash 
- ilmiy-texnikaviy prognozlash 
Boshqaruv  darajasiga  ko’ra  —  xalq  xo’jaligi,  tarmoq,  regional  (hududiy)  prognozlash 
hamda birlashma, korxonani prognozlashlarga ajratiladi. 
Prognozlashtirish  (grekcha  rgognoses-oldindan  ko’rish)  moliyaviy  menedjmentda  uzoq 
istiqbolga  moliyaviy  holatni  bir  butun  holda  va  turli  kismlarini  o’zgartirishni  ishlab  chiqish 
tushuniladi. 
Prognozlashtirish  rejalashtirishdan  farqli  hamda  ishlab  chikilgan  prognozni  bevosita 

 
80 
amaliyotga  tadbiq  etish  vazifasini  oldiga  ko’ymaydi.  Ushbu  prognozlar  tegishli  o’zgarishlarni 
oldindan ko’rishni o’zida aks ettiradi.  
Prognozlashtirishning  o’ziga  xos  tomonlaridan  yana  biri  moliyaviy  ko’rsatkich  va 
mezonlarni  tashkil  etishdagi  muqobillikdir.  Yuqoridagi  mezon  va  ko’rsatkichlar  moliyaviy  xolat 
rivojlanishini  variantliligini  aniqlaydi.  Ushbu  variantlar  ob’ektidagi  jarayonlardagi  xodisalarning 
variantliligi nomoyon bo’layotgan tendensiyalar asosida ishlab chiqiladi. Prognozlashtirish eksport 
baholarini  hisobga  olgan  holda  o’tmishni  kelajakka  ekstraponyatsiyalash  asosida  ham, 
o’zgarishlarni  to’g’ridan-to’g’ri  oldindan  ko’rish  orqali  ham  amalga  oshirilishi  mumkin.  Ushbu 
o’zgarishlar tasodifan yuz berishi mumkin.  
Soliqlarni  prognoz  qilish  –  vazifalar  ishlab  chiqish  va  qabul  qilish  tizimining  asosiy 
elementidir.  Soliqlarni  prognoz  qilishning  asosiy  vazifasi  byudjet  vazifalarining  sifatli  va  sonli  
parametrlarini  va  mamlakat  ijtimoiy-iqtisodiy  rivojlanishining  kelajak  uchun  dasturini  qonuniy 
tartibda  ishlab  chiqilgan  va  qabul  qilingan  soliq  konsepsiyalaridan  kelib  chiqib,  iqtisodiy 
asoslangan  holda  ta’minlashdan  iboratdir.  Bu  vazifa  bir  moliya  yili  uchun  ham(joriy  prognoz), 
uzoqroq  kelajak  uchun  ham  (uzoq  muddatli  prognoz)  hisob-kitob  qilinadi.  Shunga  bog’liq  holda 
soliqni rejalashtirish, uning taktikasi va strategiyasi farqlanadi.  
Soliq  bo’yicha  joriy  byudjet  vazifalarini      ishlab  chiqishda,  choraklik  soliq  tushumlarini 
aniqlashda taktik vazifalar echiladi. Ularning echimi soliqqa tortish bo’yicha strategik maqsadlarni 
o’rnatish  va  tadqiq  qilish  uchun  huquqiy  makon  yaratadi.  Bunda  soliqlarni  prognoz  qilish  joriy 
soliq majburiyatlarini bajarish bo’yicha olingan hisobot va tahliliy ma’lumotlari ustida olib borilgan 
ilmiy  tadqiqotlar  natijalariga  asoslanadi.  Bu  ma’lumotlarni  yig’ish  va  qayta  ishlash  joriy  yildagi 
soliqqa tortishning ijobiy va salbiy ko’rinishlarini, uning investitsiyalash darajasiga,  tarmoqlardagi 
tarkibiy o’zgarishlarga, hududlar, xo’jalik yurituvchi sub’ektlar va fuqarolar daromadlariga ta’sirini 
baholashga yo’l ochib beradi.  
Soliq  taktikasi  byudjet  klassifikatsiyasi  bo’yicha    daromad  moddalari  tarkibini  ishlab 
chiqish,  soliq  boshqaruvi  va  nazoratini  amalga  oshirish  borasidagi  hokimiyat  va  boshqaruv 
organlarining  kompleks  Amaliy  faoliyatlarini  aks  ettiradi.  Joriy  yildagi  soliq  majburiyatlarining 
bajarilish  borasidagi  soliq  munosabatlari  tarkibini  tahlil  qilib  o’rganish  soliqlarni  strategik 
rejalashtirish (prognoz qilish)ning samarali chiqishi uchun muhim shart bo’lib xizmat qiladi. 
2011  yil  uchun  soliq  va  byudjet  siyosati  konsepsiyasi,  shuningdek  Davlat  byudjeti 
loyihasida  iqtisodiyotga  soliq  yukini  yanada  qisqartirish,  aholi  daromadlari  va  farovonligini 
o’stirish,  byudjet  sohasi  xodimlari  ish  haqi  va  unga  tenglashtirilgan  to’lovlar  miqdorini  oshirish, 
aholini  ijtimoiy  muhofaza  qilishning  manzilli  bo’lishini  kuchaytirish,  ta’lim,  sog’liqni  saqlash  va 
fanni  isloh  qilish  bo’yicha  qabul  qilingan  davlat  dasturlarini  amalga  oshirish,  faol  investitsiya 
siyosatini davom ettirish nazarda tutilganligi qayd etildi. 
Daromadlar prognozi quyidagilar asosida tuziladi: 
1.Hududiy iqtisodiy va ijtimoiy jihatdan rivojlantirtish asosiy yo’nalishlari tahlili. 
2. Daromadlarning har bir turi, imtiyozlarni hisobga olgan holda hisoblab yozilgan to’lovlar 
summalari bo’yicha soliq to’lovchilarning miqdori haqida hisob axboroti. 
Z. Amaldagi soliq stavkalari va majburpy to’lovlar stavkalari. 
4. Prognoz qilinayotgan davrda amalga kiritish mo’ljallangan yangi qonun hujjatlari; 
5.  Soliqlar  kelib  tushishida  belgilovchi  ahamiyat  kasb  etadigan,  ayrim  korxonalarning 
prognoz hisob-kitoblari; 
6. Тegishli darajadagi daromad hisob-kitoblari; 
7. Тo’lovlarni to’lovlarini to’lash muddatlari; 
8. Hisobotga oid statistika ma’lumotlari; 
9.  Hisobot  davri  uchun  va  davr  tugashiga  qadar  tushadigan  tushumlar  to’g’risidagi 
ma’lumotlar, shuningdek qarz va ortiqcha to’lash qoldiqlari to’g’risidagi ma’lumotlar; 
10.  Inflyatsiya,  prognoz  qilinayotgan  davrda  so’mning  AQSh  dollari  va  EVROga  nisbatan 
kursi indeksi; 
11. Ular bajarilishini ta’minlash uchun byudjet vazifalari hisobi. 
Soliq  idoralarida  soliq  tushumlarini  prognoz  qilish  ishlarini  tashkil  etishni  o’rganishdan 

 
81 
oldin soliq ishlarini yuritish masalalarini chuqur o’rganish talab qilinadi. 
O’rta  muddatli  kelajak  uchun  soliq  prognozlarni  ishlab  chiqish  quyidagilarni  o’z  ichiga 
oladi: 
1.  Hududlar  mulki  daromadliligini  baholash  (hududlar  moliyaviy  ta’minlanganligi 
koeffitsiyentlari  va  byudjet  samaradorligi  qo’llaniladi),  hududlarning  ixtisoslashgan  tarmoqlarini 
texnik  tiklashga,  yangilashga  talabini  baholash,  mehnat  haqi  holati,  hudud  resurs  bazasini, 
hududning  iqtisodiy  import  operatsiyalarida  ishtiroki,  ishlab  chiqarish  va  ijtimoiy  infrastruktura 
sifati  trasport  magistrallari  bilan  ta’minlanganligi  va  hakozolarni  baholash.  Bu  ma’lumotlar 
hududning  yalpi  daromadini,  uning  iqtisodiy,  moliyaviy  va  soliq  potensiallarini  metodik 
hisoblashda ma’lumot bazasini tashkil qiladi. 
2.  Hududning  iqtisodiy  o’sishini  hisobga  olgan  holda  soliq  tushumlari  hajmini  prognoz 
qilish.  Bu  ma’lumotlar  barcha  darajadagi  byudjetlarning  shakllanishida  muhim  ahamiyatga  ega, 
zero bularda hududlarning subsidiya, subvensiya, dotatsiya va transfert moliyalashtirish resurslarga 
bo’lgan  talablari  ancha  aniq  aks  etishi  mumkin.  Hudud  potensialini  bilish  soliqqa  tortishning 
imtiyozli  rejimini  ancha  aniq  shakllantirish  imkonini  beradi.  Bu  soliq  qonunchiligini 
takomillashtirish masalalarini hal qilishda muhim. 
3.  Hudud  iqtisodiyotining  resurslar  tarkibi  va  mol-mulki  turlarini  umumqamrovli 
inventartizatsiya qilish. Hududiy mulkdan foydalanishdan olinadigan va ichki ehtiyojni qondirishga 
qaratiladigan vositalar ulushini aniqlash. 
4.  Byudjet  defitsiti  miqdorini,  inflyatsiya  darajasini,  bajo  indeksini,  bozor  indikatorlarini 
hisoblab chiqarish va boshkalar aniqlanadi. 
Istiqbollashtirish xalq xo’jalik rejalashtirishining ilmiy-analitik etapidir. 
Uning xo’jalik rejalashtirish ishlab chiqarishdagi bosh masalasi — bu ijtimoiy, iqtisodiy va 
ilmiy-texnik  jarayonlaridagi  ilmiy  tahlil,  ro’yobga  chiqqan  holatga  va  xo’jalikni  rivojlantirishdagi 
vujudga  kelgan  muammolarga  baho  berish  barcha  mavjud  bo’lgan  rivojlantirish  yo’nalishlarini 
belgilashdan iboratdir. 
Istiqbollashtirish usullari quyidagicha turkumlanishi mumkin: 
1. Istiqbol maqsadiga ko’ra — konfirmativ va rejali (operativ, taktik va strategik); 
2.  Prognozning  belgilanishiga  ko’ra  —  umumiy  va  maxsus  belgilangan  istiqbollarga, 
boshqaruv istiqbollariga; 
Z. Тasdiqlash darajasiga ko’ra — intuitiv va mantiqiy; 
4. Natijalarni ifodalash shakliga ko’ra — sifat va mikdoriy istiqbollarga; 
5. Muddatga ko’ra-uzoq muddatli, o’rta muddatli va qisqa muddatli istiqbollarga. 
Soliq  tushumlarini  prognoz  qilish  hisob-kitoblarning  quyidagi  Z  turi  ajratib  ko’rsatiladi. 
Bular: 
1) Korxona ma’lumotlari bo’yicha soliq tushumlarini prognoz qilish. 
2) Haqiqiy erishilgan darajadan kelib chiqib soliq tushumlarini prognozlash. 
Z) Makriqtisodiy ko’rsatkichlar bo’yicha soliq tushumlarini prognozlash. 
Korxona ma’lumotlari  bo’yicha  — soliq tushumlarini  va  boshqalar  byudjetga  to’lanadigan 
to’lovlarni  prognoz  qilishda  hisob-kitoblar  har  bir  korxonalar  bo’yicha  alohida-alohida  amaldagi 
soliqqa  tortish  bo’yicha  qonun  hujjatlari  yo’riqnomalar  va  boshqa  me’yoriy  hujjatlarga  asosan 
soliqlarni  to’lash  muddatlariga  qarab  oylik,  choraklik,  yarim  yillik  muddatlarga  asosan  ishlab 
chiqiladi. 
Har  bir  korxona  moliyaviy  natijalar  to’g’risidagi  hisobot,  byudjetga  to’langan  soliqlar 
to’g’risidagi  (hisobot)  ma’lumot,  pul  oqimlari  to’g’risidagi  hisobot  valyuta  mablag’lari  harakati 
to’g’risidagi  (hisobot)  ma’lumot,  xususiy  kapital  to’g’risidagi  hisobot,  moliyaviy  iqtisodiy  holat 
bo’yicha hisobot va boshqa hisobotlarni soliq  organlariga topshirish talab etiladi. Ushbu hujjatlar 
soliq idoralarida tahlil etiladi va prognozlash uchun asosiy hujjat bo’lib hisoblanadi. 
Korxonalar ma’lumotlari bo’yicha soliq tushumlarini prognoz hisob-kitoblari soliq idoralari 
va korxona tashkilotlar mutaxassislari bilan birgalikda amalga oshiriladi. 
4.
 
Haqiqiy  erishilgan  darajadan  kelib  chiqib  soliq  tushumlarini  prognoz  qilish  statistika,  moliya 
idoralari  ma’lumotlari,  shuningdek,  byudjetga  haqiqatda  kelib  tushgan  soliqlar  va  boshqa 

 
82 
majburiy to’lovlar bo’yicha amalga oshiriladi. 
Haqiqiy  erishilgan  darajadan  kelib  chiqib  soliq  tushumlarini  prognoz  qilishda  byudjetga 
tushadigan  soliqlar  va  boshja  majburiy  to’lovlar  hajmiga  ta’sir  qiluvchi  quyidagi  omillar  hisobga 
olinadi: 
a) Pul mablaglari inflyatsiyasi; 
b)  Mahsulot  ishlab  chiqarish,  ishlarni  bajarish,  xizmatlar  ko’rsatish  hajmini  o’sish  yoki 
kamayish sur’ati; 
v) Хodimlar ish haqini o’sish yoki kamayish sur’ati 
g) Asosiy fondlar va mol-mulk qiymati; 
d) byudjetga to’lanadigan soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarni o’sishi hamda kamayishi; 
e)  Mahalliy  hokimiyat  organlari va  moliya organlari tomonidan  prognoz qilinayotgan  davr 
uchun byudjetning asosiy ko’rsatkichlari. 
Asosiy  manbalar  bo’yicha  prognoz  ko’rsatkichlari  soliqlar  va  boshqa  majburiy  to’lovlar 
tushumining  o’zgarishi,  shuningdek  soliqqa  tortish  bo’yicha  yangi  manbalarning  mavjudligini 
hisobga olib amalga oshiriladi. 
Z.  Makroiqtisodiy  ko’rsatkichlar  bo’yicha  soliq  tushumlarini  prognoz  qilish  soliqlarni  5  ta 
asosiy manbasi bo’yicha amalga oshiriladi va ular quyidagi soliqlardan iborat: 
1. Qo’shilgan qiymat solig’i; 
2. Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i; 
Z. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i; 
4. Aksiz solig’i; 
5.  Mol-mulk  va  resurs  soliqlari  olingan  ma’lumotlar  asosida  soliqlar  va  tushumlarni 
byudjetga tushishi prognoz hisob-kptoblarn uchun asosiy ko’rsatkichlar nomli shakl to’ldiriladi va 
hisob-kitoblar amalga oshiriladi. 
Hisob-kitoblar  asosiy  ko’rsatkichlar  bo’yicha  jumladan,  aholining  turmush  darajasi,  pul 
mablag’lari qadrsizlanishi, mahsulot ishlab chiqarish, ishlar bajarish, xizmatlar ko’rsatish hajmini 
o’sishi  yoki  kamayishi  sur’ati,  baho  indeksi  va  iqtisodiyotning  rivojlanishdagi  boshqa  iqtisodiy 
ko’rsatkichlar  asosida  amalga  oshiriladi.  Haqiqatda  olingan  ish  haqi  bo’yicha  ma’lumotlar  bank 
muassasalaridan olinadi. 
Soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarning byudjetga tushishi prognoz hisob-kitoblari: 
- Soliqqa tortish bo’yicha amaldagi qonun hujjatlari va yo’riqnomalar; 
-  O’zbekiston  Respublikasi  Moliya  Vazirligi  tomonidan  tasdiqlangan  daromad 
klassifikatsiyalari; 
- O’zbekiston Respublikasi hukumati, viloyatlar qaror va buyruqlari; 
- Soliq to’lovchilar bo’lgan yuridik va jismoniy shaxslarning inventarizatsiya ma’lumotlari; 
-  Ish  haqi,  debitor  va  kreditorlik  qarzlari  bo’yicha  ma’lumotlar,  shuningdek,  shahar  va 
tuman bo’limlarini iqtisodiy statistik ma’lumotlari asosida ishlab chiqiladi.