Soliqlar va soliqqa tortish

2. Bozor iqtisodiyoti  rejalashtirishdan to’liq  voz kechmaydi, chunki reja rasmiylashtirilgan 
boshqaruv  echimining  namoyon  bo’lishidir.  Ammo,  bozor  iqtisodiyoti  rejali  iqtisodga  qaraganda 
ancha egiluvchan va bunda unga prognozlar va programmalarni tahlil qilish yordam beradi. 
Bunda  esa  moliyaviy  resurslarni  istiqbollashtirish  hamda  moliya  boshqaruvi  jarayonida 
ulardan foydalanishning o’zaro aloqalari o’rtasida muammo kelib chiqadi. 
Rejali  iqtisodiyot  sharoitida,  moliyaviy  rejalashtirishga  xos  bo’lgan  direktiv  va  qo’shib 
yozishlar  harakteriga  ega  bo’lgan  turli  xil  rejalarning  amal  qilish  paytida,  moliyaviy 
istiqbollashtirish  rad  etilmagan.  Mamlakatimizda  istiqbollarning  turli  xillari  ishlab  chiqilgan  edi: 
demografik,  tibbiy  resurslar,  ilmiy-texnika  taraqqiyoti,  moliyaviy  resurslar  va  boshqalar.  Bunda 
taraqqiyotni  rejalashtirishning  muddati  o’sib  borar  edi.  Тaraqqiyotni  rejalashtirish  programmalar 
bilan  to’ldirilib  borilar  edi.  Ammo  istiqbollarga  va  qisman  programmalarga  bo’lgan  umumiy 
munosabat asos sifatida  namoyon bo’lmas edi.  Agar bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda 
dasturli  usul  rejalashtirish  qatorida  amal  qilsa,  rejali  iqtisodiyotda,  dasturlar  degan  mulohaza 
yuritilar edi. 
Bugungi  kunda  soliq  fani  byudjetga  soliq  tushumlarining  hajmini  rejalashtirish  uchun 

 
83 
maxsus metodikalar yaratmagan. Amaliyotda soliqlarni rejalashtirishda hammaga ma’lum va keng 
qo’llaniladigan  an’anaviy:  balansli,  tajribali  baholash,  korrelyatsiya,  xronologik  qatorlar  qurish, 
omilli tahlil kabi metodlardan foydalaniladi. 
Statistik  tadqiqotlarni  amalga  oshirishda  hozirgi  kunda  foydalanilayotgan  metodlarni  bir 
necha guruhlarga ajratishimiz mumkin: 
1) Ko’p o’lchamli metodlar, birinchi navbatda omilli va klasterli tahlil. Asosida ko’p sonli 
bir-biriga  bog’liq  o’zgaruvchilar  yotuvchi  qarorlarni  asoslash  uchun  bu  metodlar  qo’llaniladi. 
Masalan, yalpi mahsulot hajmini ishlab chiqarishning texnik darajasiga bog’liq holda aniqlash; 
2)  Regressiv  va  korrelyatsion  metodlar  soliq  xizmati  faoliyatini  tavsiflovchi  o’zgaruvchi 
guruhlarining o’zaro aloqasini o’rnatish uchun qo’llaniladi; 
Z)  Immitatsion  metodlar  marketing  vaziyatiga  ta’sir  etuvchi  o’zgaruvchilar  oddiy  tahliliy 
echimlar mantig’iga mos kelmaganda qo’llaniladi; 
4)  Statistika  nazariyasida  yaratilgan  qarorlar  qabul  qilish  metodlari.  Bularga  o’yinlar 
nazariyasi, yalpi xizmat ko’rsatish, stoxastik dasturlash metodlari kiradi. Stoxastik tavsiflash uchun 
soliq to’lovchilarning soliq siyosatidagi o’zgarishlarga bo’lgan reaksiyasidan foydalaniladi. Narxlar 
tarkibi, tovarlar taklifi va soliq intizomi holati to’g’risidagi farazlarni statistik sinash uchun ushbu 
metodlarning  ikkita  asosiy  yo’nalishini  ajratish  mumkin.  Masalan,  bu  soliq  to’lovchilarning  soliq 
qonunlariga  rioya  qilish  darajasi,  ishlab  chiqarishning  o’sishi  va  pasayishini  va  soliq  tushumlari 
hajmi o’zgarishining ta’sirini tadqiq qilish. Antogonistik o’yinlar metodlari soliq to’lovchilar bilan 
soliq ma’muriyati o’rtasidagi munosabatlardagi ojiz joylarni aniqlash imkonini beradi. 
5)  Operatsiyalarni  tadqiq  qilishning  determinlashtirilgan  metodlari,  birinchi  navbatda 
chiziqli  va  chiziqsiz  dasturlashtirish.  Bu  metod  ko’p  bir-biriga  bog’liq  o’zgaruvchilar  mavjud 
bo’lib, ulardan optimalini tanlab olish zarur bo’lganda qo’llaniladi.  
Bu  metodlar  statistik  tahlilning  tarkibiy  qismi  yoki  tahlilning  mustaqill  vositasi  sifatida 
qo’llaniladi.  Bu  metodlarning  ilovalaridan  biri  bo’lib  soliq  inspektorlarining  optimal  ish  bilan 
ta’minlash darajasini tanlash, soliq ishchilarining mutaxassislik migratsiyasini minimallashtirish va 
boshqalar hisoblanadi. 
Yuqorida  ta’kidlangan  (metodlar)  tadqiqotlar  va  rejalashtirish  metodlari  fandagi  ma’lum 
metodlarning  bir  kismi  xolos.  Nazariy  jihatdan  rejalashtirish  metodini  tanlash  soliq  yoki  soliq 
guruhining turiga, soliq to’lovchining turiga bog’liq emas. Bunda soliq rejalarini ishlab chiqishdan 
avval qo’yilgan maqsad muhim hisoblanadi.  
Amaliy  jihatdan  u  yoki  bu  soliqlarni  rejalashtirish  metodini  tanlash  soliq  majburiyatining 
texnik  jihozlanganligi  va  ishchilarning  malakasi  darajasiga  bog’liq.  Davlat  soliq  xizmatini 
informatsiyalash tizimi 1997 yilda shakllandi va barqaror faoliyatda yuritilmoqda. Ijobiy natijalarga 
soliq xizmati  tarkibiy  qismlarini  avtomatlashtirishning  informatsion  mantiqiy  modellarini  qo’llash 
bilan erishildi. 
Hozirda 
davlat 
solik 
xizmatida 
qo’llanilayotgan  «SIAIJ»(«Soliq  inspektorining 
avtomatlashtirilgan  ish  joyi»)  avtomatlashtirilgan  informatsion  tizimlari  quyidagi  vazifalarni 
bajaradi: 

 
Soliq xizmati faoliyatining tezligini ta’minlaydi; 

 
Soliq  to’lovchilar  hisob-kitoblari  bo’yicha  ma’lumotlarning  ishonchliligi  va  nazorat 
faoliyatlarining natijalarining ishonchliligini oshiradi; 

 
Soliq va buxgalteriya hisobotlarini yaxshilaydi; 

 
Soliq  tushumlari  dinamikasining  chuqurlashtirilgan  tahlilini  o’tkazish  imkonini  beradi  va 
soliq  to’lovchilar  tarkibi  o’zgarishini  va  iqtisodiy  o’sish  sur’atlarini  hisobga  olib  prognozlash 
ishlarini tashkil qilish uchun ma’lumotlar bankini shakllantirish imkonini beradi;  

 
Soliq  ma’muriyatining  barcha  bo’g’inlarini  barcha  doiradagi  soliq  qonunchiligidagi 
o’zgarishlar haqidagi ma’lumotlar bilan ta’minlanishi uchun sharoit yaratadi.  

 
Qog’ozli  hujjatlar  aylanishini  qisqartiradi  va  tahliliy  ishlar  uchun  vaqt  etarli  bo’lishiga 
zamin tayyorlaydi; 

 
Kelajak  uchun  soliq  tizimini  ishlab  chiqish  maqsadida  boshqaruv  qarorlari  sifatining 
yuksalishiga va tezlikning takomillashishiga imkon yaratadi. 

 
84 
Avtomatlashtirilgan  informatsion  tizimlarni  (AIТ)  qo’llab  alohida  soliq  bo’yicha  va 
o’xshash  soliqlar  guruhi  bo’yicha  soliq  tushumlari  hajmini  rejalashtirish  mumkin.  Maxsus 
kompyuter  dasturlari  soliq  va  soliq  guruhlari  tarkibi  bo’yicha  kodlashtirilgan.  Bu  joriy  va  kelajak 
uchun soliqlarni rejalashtirish imkonini beradi. 
Moliyaviy  ko’rsatkichlarning  ham  istiqbolli,  ham  rejali  hisob-kitoblari  turli  xil  usullardan 
foydalanishni  taqozo  etadi.  Shulardan  eng  muhimlariga  quyidagilar  kiradi:  ekstrapolyatsiya  usuli, 
normativ (me’yoriy), matematik modellashtirish, taqqoslash usullari kiradi. 
Ekstrapolyatsiya usuli moliyaviy ko’rsatkichlarning dinamikasini namoyon qilishda, ularni 
aniqlash, hisob-kitoblarda ko’rsatkichlarning joriy davridagilardan foydalanadi. 
Normativ  (me’yoriy)  usul  o’rnatilgan  iqtisodiy  norma  va  normativlardan  foydalanishni 
talab etadi. 
Matematik modellashtirish usuli real iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlarni boshqarishda turli 
moliyaviy modellarni tuzishdan iboratdir. 
Тaqqoslash  usuli  ilmiy-texnik,  iqtisodiy,  madaniy  va  boshqa  omillarning  jahon 
masshtabidagi rivojlanish tizimi bilan o’zaro taqqoslashdan iboratdir. 
Тaktik  va  strategik  rejalashtirish  maqsadlarining  echimi  soliq  jarayonini  nazorat  faoliyati 
bilan  butunlay  qamrab  olish,  soliq  to’lovchilar  o’rtasida  keng  metodik  ishlarni  tashkil  etish 
imkonini beradi. 
Soliqlarni  rejalashtirishda  risk  darajasi  hisobga  olinadi.  Oldindan  kutilmagan  yoki 
baholanayotgan boshqa omil ta’siri natijasida haqiqiy kelib tushadigan soliq tushumlari rejadagidan 
2-Z  punktga  farq  qilishi  oldindan  rejada  ko’zda  tutiladi.  Bu  byudjet  xarajatlari  bo’yicha  reja 
vazifalarini imkon qadar yuqori bajarishni ta’minlaydi. 
Byudjet-solik  siyosatida  alohida  region  va  hududlar  rivojlanishini  prognoz  qilish  va 
baholash  birinchi  darajali  bo’lib  boradi.  Banklarning  filiallari  tarmog’ini,  moliyaviy  sanoat 
guruhlarini,  chet  el  sho’’ba  korxonalarini  mustahkamlash  uchun  hududlardagi  moliyaviy  resurslar 
etarliligi asos bo’ladi.  
Davlat  uchun  esa  hududlar  moliyaviy  bazasining  mustahkam  bo’lishi  qayta  taqsimlash 
jarayonlarining  yaxshilanishi,  pul  vositalarining  transfert  ko’rinishdagi  oqimlarini  kamayishi, 
ijtimoiy-iqtisodiy qarama-qarshiliklarni bartaraf etishga imkoniyat yaratadi. 
3.  O’zbekiston  Respublikasining  davlat  byudjeti  asosan  soliqdar  yordamida  tuplanadigan 
hamda davlat tomonidan uning funksiyalari va vazifalarini amalga oshirish uchun ishlatiladigan pul 
mablag’larining  markazlashtirilgan  fondlaridir,  u  qonun  kuchiga  ega,  Oliy  Majlis  tomonidan 
tasdiqlanadi. 
Davlatning  iqtisodiy  siyosatini  xayotga  tatbiq  etishning  asosiy  vositalaridan  biri  bulgan 
byudjet  tizimi  O’zbekiston  Respublikasi  davlat  byudjeti  faoliyat  kursatilishining  tashkiliy  shakli 
hisoblanadi. 
O’zbekiston Respublikasining byudjet tizimi ikki bug’indan iborat: 
• O’zbekiston Respublikasi davlat byudjeti; 
•  Korakalpogiston  Respublikasi  davlat  byudjeti,  viloyatlar,  Toshkent  shaxri,  respublika 
tuman va shaharlari maxalliy byudjetlari. 
O’zbekiston  Respublikasi  byudjeti  bir  butundir,  ya’ni  byudjet  tizimi  barcha  bug’inlari  - 
davlatning yagona davlat byudjetiga kiradigan Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar, Toshkent 
shaxri,  respublika  shahar  va  tumanlari  byudjetlarining  uzviy  birligini  bildiradi.  Byudjet  birligini 
O’zbekiston Respublikasi iqtisodiy tizimining yaxlitligi belgilab beradi. 
Davlat  byudjetining  iqtisodiy  kategoriya  sifatidagi  moxiyati,  uni  taksimlash  (kayta 
taksimlash)  va  nazorat  funksiyalari  orqali  amalga  oshadi.  Birinchi  vazifasi  orqali  umumdavlat 
extiyejlarini  kondirish  maqsadida  pul  mablag’larini  davlat  qo’lida  tuplash  va  ishlatish  amalga 
oshsa, ikkinchi vazifasi moliyaviy resurslar qay darajada to’la va o’z vaqtida davlat ixtiyoriga kelib 
tushayotgani,  byudjet  mablag’larini  taqsimlashdagi  mutanosiblik  haqiqatda  qanday,  ular  samarali 
ishlatilyaptimi  yoki  yo’qmi?  shularni  bilib  olish  imkonini  beradi.  Davlat  byudjetining  vazifalari 
ushbu iqtisodiy kategoriya singari haqqoniydir. Ammo byudjetga tegishli xususiyatlar, uni taksimot 
va nazorat kuroli sifatida ishlatish fakat insoniy faoliyat jarayenida, ya’ni davlat tomonidan vujudga 

 
85 
keltirilgan  byudjet  mexanizmida  uz  aksini  topgandagina  azaga  kelishi  mumkin.  Byudjet 
mkexanizmi  davlatninng  byudjet  siyesatining  haqiqiy  timsoli  sifatida  iqtisodiy  va  ijtimoiy 
vazifalarni xal qilishga byudjet munosabatlarini aniq yo’naltiruvchisi hisoblanadi. 
O’zbekiston  Respublikasi  mustaqil  bo’lib,  o’z  davlat  byudjetiga,  byudjet  tizimiga,  pul 
birligiga,  milliy  valyutasini  joriy  etishga,  pul  oboroti  va  boshqa  qimmatli  qog’ozlar  emissiyasini 
xajmini belgilashga haqlidir. 
Hozirgi  vaqtda  O’zbekiston  Respublikasi  Davlat  byudjetining  daromadlari  quyidagilardan 
iborat. 
 I. Maqsadli fondlardan tashqari daromadlar. 
Bevosita soliqlar. 
1.
 
Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i 
2.
 
Jismoniy shaxslarlardan olinadigan daromad solig’i 
3.
 
Qat’iy belgilangan soliq  
4.
 
Kichik korxonalardan olinadigan yagona soliq to’lovi 
5.
 
Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalarining yagona soliq to’lovi 
6.
 
Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i 
Bilvosita soliqlar. 
7.
 
Qo’shilgan qiymat solig’i  
8.
 
Aksiz solig’i, jami 

 
aroq-vino tarmog’i 

 
pivo ishlab chiqaruvchi tarmoq 

 
o’simlik moyi (paxta yog’i) 

 
tamaki mahsulotlari 

 
va boshqalar (Prezident qarorida keltirilgan ro’yxat bo’yicha) 
9.
 
Bojxona to’lovlari 
10.
 
Jismoniy  shaxslardan  transport  vositalariga  benzin,  dizel  yoqilg’isi  va  gaz  ishlatganlik  uchun 
olinadigan soliq 
Resurs to’lovlari va mol-mulk soliqlari. 
11.
 
 Yuridik shaxslar mol-mulkiga solinadigan soliq 
12.
 
 Jismoniy shaxslar mol-mulkiga solinadigan soliq 
13.
 
Yuridik  shaxslarning  noqishloq  xo’jalik  maqsadlarida  foydalanadigan  erlaridan  olinadigan  er 
solig’i 
14.
 
 Jismoniy shaxslardan olinadigan er solig’i 
15.
 
Yagona er solig’i 
16.
 
 Er qa’ridan foydalanganlik uchun soliq (bonuslar) 
17.
 
 Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq 
Qo’shimcha foyda solig’i 
Boshqa daromadlar: 
18.
 
Davlat boji 
19.
 
Davlat mulkini sotishdan tushgan tushum 
20.
 
 Jarimalar 
21.
 
 Davlat avtomobil nazorati (DAN) yig’imlari 
22.
 
 Maxalliy yig’imlar va litsenziya to’lovlari 
 
II.Maqsadli fondlarning daromadlari. 
Pensiya fondiga: 
1.
 
Yagona ijtimoiy to’lov; 
2.
 
Fuqarolarning byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasiga sug’urta badallari; 
3.
 
Byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasiga majburiy ajratmalar. 
 
Respublika yo’l jamg’armasi: 
1.Respublika yo’l jamg’armasiga majburiy ajratmalar; 

 
86 
2.Respublika yo’l jamg’armasiga yig’imlar. 
 
Ta’lim  muassasalarini  rekonstruktsiya  qilish,  kapital  ta’mirlash  va  jixozlash  
jamg’armasi 
1. Byudjetdan tashqari Ta’lim muassasalarini rekonstruktsiya qilish, kapital ta’mirlash va jixozlash  
jamg’armasiga majburiy ajratma 
 
  
Nazorat savollari 
1. Davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishda prognoz qilishning ahamiyati nimadan iborat?  
2.Soliqlarni prognoz qilishning qanday  turlari va usullari mavjud? 
6.
 
Prognoz nima va prognoz qilish deganda nimani tushunasiz? 
7.
 
Prognozlash va rejalashtirishning bir-biridan farqi va umumiy jihatlarini ko’rsatib bering. 
6. Davlat byudjeti daromadlarini prognoz qilishning qanday usullari bor? 
7. Davlat byudjeti va byudjetdan tashqari maqsadli jamg’armalarning daromad manbalari 
nimalardan iborat? 
 
 

 
87 
8-mavzu. Soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar soliq majburiyatini bajarish hamda  
soliq qarzini undirishni tashkil etish  
Reja 
1. Soliq  majburiyati haqida tushuncha 
2. Soliq hisoboti va uni taqdim etish 
3. Soliq va majburiy to’lovarni to’lash, to’langan summalarni hisobga olish. 
4.  Soliq  qarzi  va  ortiqcha  to’langan  soliq  summalari,  ularning  sodir  bo’lish  sabablari  va 
undirish usullari. 
5. DSI ma’lumotlar bazasida soliq qarzini hisobga olish tartibi 
 
Tayanch so’z va iboralar 
Soliq  qarzi,  soliq,  majburiy  to’lov,  davlat  byudjeti,  maqsadli  jamg’armalar,  to’lov 
topshiriqnomasi,  penya,  soliq  javobgarligi,  soliq  sub’ektlari,  rezident  va  norezidentlar,  xulosa, 
ortiqcha to’lov, asosiy qarz, jarimalar, to’lov muddatini kechiktirish, soliq qarzini uzish to’g’risida 
talabnoma,  debitor  qarz,  solishtirma  dalolatnoma,  yuridik  shaxs,  YaТТ,  jismnoiy  shaxs,  xo’jalik 
sudi, fuqarolik sudi, sud ijrochilar departamenti, bankrot, subsidar javobgarlik, umidsiz qarz. 
 
1.  Soliq  majburiyati  Soliq  to’lovchining  soliq  to’g’risidagi  qonun  hujjatlariga  muvofiq 
yuzaga keladigan majburiyati soliq majburiyati deb e’tirof etiladi. 
Soliq majburiyatini bajarish uchun soliq to’lovchi: 
Soliq kodeksida belgilangan hollarda davlat soliq xizmati organlarida hisobga turishi; 
soliq  solish  ob’ektlari  va  soliq  solish  bilan  bog’liq  ob’ektlarni  aniqlashi  hamda  ularning 
hisobini yuritishi; 
moliyaviy  va  soliq  hisobotini  tuzishi  hamda  uni  davlat  soliq  xizmati  organlariga  taqdim 
etishi; 
soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarni o’z vaqtida hamda to’liq miqdorda to’lashi shart. 
Soliq majburiyatini bajarish tartibi  
Soliq  majburiyatini  bajarish  bevosita  soliq  to’lovchi  tomonidan  amalga  oshiriladi,  Soliq 
kodeksiga  va  boshqa  qonunlarga  muvofiq  soliq  majburiyatini  bajarish  boshqa  shaxsga 
yuklatiladigan hollar bundan mustasno. 
Yuridik  shaxsning  alohida  bo’linmalari  bo’yicha  soliq  majburiyati  mazkur  alohida 
bo’linmalar  tomonidan,  agar  ularga  alohida  mol-mulk  ajratilgan  bo’lsa  va  ular  mustaqil  balansga 
ega bo’lsa, mustaqil ravishda bajariladi. 
Mol-mulk  ishonchli  boshqaruvga  topshirilganda  boshqaruv  muassisi  bo’lgan  soliq 
to’lovchining  soliq  majburiyati,  agar  bu  majburiyat  unga  boshqaruv  muassisi  tomonidan 
yuklatilgan bo’lsa, ishonchli boshqaruvchi tomonidan bajarilishi mumkin.  
Soliq  majburiyati  bajarilmagan  yoki  lozim darajada  bajarilmagan  taqdirda,  soliq to’lovchiga 
nisbatan  Soliq  kodeksida  nazarda  tutilgan  tartibda  uning  bajarilishini  ta’minlash  choralari 
qo’llaniladi. 
Soliq majburiyatini bajarish muddatlari  
Soliq  majburiyati  Soliq  kodeksida  belgilangan  muddatlarda  soliq  to’lovchi  tomonidan 
bajarilishi kerak. 
Soliq to’lovchi soliq majburiyatini muddatidan ilgari bajarishga haqli. 
Soliq majburiyatini bajarish muddatlari kalendar sana yoki vaqt davri (yil, yil choragi, oy, o’n 
kunlik va kun) o’tishi bilan belgilanadi. 
Muddatning  o’tishi  kalendar  sanadan  yoki muddatning  boshlanishi  belgilab qo’yilgan  voqea 
yuz berganidan keyingi kundan boshlanadi. Soliq majburiyati bu majburiyatni bajarish muddatining 
so’nggi kuni soat yigirma to’rtga qadar bajarilishi kerak. 
Agar  soliq  majburiyatini  bajarish  muddatining  so’nggi  kuni  dam  olish  (ishlanmaydigan) 
kuniga to’g’ri kelib qolsa, shundan keyingi birinchi ish kuni muddatning tugash kuni hisoblanadi. 
Soliq majburiyatining tugatilishi  
Jismoniy shaxsning soliq majburiyati quyidagi hollarda tugatiladi: 

 
88 
uning vafot etishi bilan; 
uni vafot etgan deb e’lon qilish to’g’risidagi sud qarori qonuniy kuchga kirishi bilan. 
Yuridik shaxsning soliq majburiyati quyidagi hollarda tugatiladi: 
u tugatilganidan keyin; 
u  qo’shib  olish  (qo’shib  olingan  yuridik  shaxsga  nisbatan),  qo’shib  yuborish,  bo’lish  va 
o’zgartirish orqali qayta tashkil etilganidan keyin. 
Soliq majburiyati bo’yicha da’vo qilish muddati  
Davlat soliq xizmati organi soliq davri tugaganidan keyin besh  yil ichida  soliqlar va boshqa 
majburiy to’lovlarni hisoblashi yoki ularning hisoblangan summasini qayta ko’rib chiqishi mumkin. 
Soliq  to’lovchi  soliq  davri  tugaganidan  keyin  besh  yil  ichida  soliqlar  va  boshqa  majburiy 
to’lovlarning ortiqcha to’langan summalarini hisobga olishni yoki qaytarishni talab qilishga haqli. 
Soliq  majburiyati  bo’yicha  da’vo  qilish  muddatining  o’tishi  fuqarolik  qonun  hujjatlariga 
muvofiq to’xtatib turiladi, uziladi va tiklanadi. 
Soliq solish ob’ektlarini va soliq solish bilan bog’liq ob’ektlarni aniqlash hamda ularning 
hisobi  
Soliq  va  boshqa  majburiy  to’lovning  har  bir  turi  bo’yicha  soliq  solish  ob’ekti  hamda  soliq 
solish bilan bog’liq ob’ektlar Soliq kodeksining Maxsus qismiga muvofiq belgilanadi. 
Soliq  to’lovchilarning  daromadlari  hamda  soliqlar  va  boshqa  majburiy  to’lovlarni  hisoblab 
chiqarish  uchun  ular  bo’yicha  tegishli  chegirmalar  to’lov  to’langan  vaqt  va  pul  kelib  tushgan 
sanadan qat’i nazar, ular taalluqli bo’lgan hisobot davrida aks ettiriladi (hisoblab yozish usuli). 
Mol-mulkni  hisobga  olish  buxgalteriya  hisobi  to’g’risidagi  qonun  hujjatlariga  muvofiq 
amalga oshiriladi. 
Ayrim hollarda soliq solish ob’ektlarini va soliq solish bilan bog’liq ob’ektlarni aniqlash  
Soliq  to’lovchi  tomonidan  hisob  hujjatlari  yo’qotilgan  yoki  yo’q  qilingan  taqdirda,  davlat 
soliq  xizmati  organlari  byudjetga  va  davlat  maqsadli  jamg’armalariga  to’lanishi  kerak  bo’lgan 
soliqlar  va  boshqa  majburiy  to’lovlar  summasini  soliq  to’lovchi  to’g’risida,  shuningdek  shunga 
o’xshash  boshqa  soliq  to’lovchilar  to’g’risida  o’zlarida  mavjud  bo’lgan  ma’lumotlar  asosida 
O’zbekiston  Respublikasi  Davlat  soliq  qo’mitasi  va  O’zbekiston  Respublikasi  Moliya  vazirligi 
tomonidan belgilanadigan tartibda hisob-kitob qilish orqali aniqlashi mumkin. 
Agar  o’zaro  aloqador  yuridik  shaxslar  o’z  tijorat  va  moliyaviy  munosabatlarida  o’zaro 
aloqador  bo’lmagan  yuridik  shaxslar  o’rtasida  qo’llanilishi  mumkin  bo’lgan  narxlardan  farq 
qiladigan  narxlarni  qo’llasa,  soliq  solinadigan  baza  tovarlarni  (ishlarni,  xizmatlarni)  realizatsiya 
qilish narxlari asosida hisoblab chiqariladigan soliq solish ob’ektini aniqlashda davlat soliq xizmati 
organlari  o’zaro  aloqador  bo’lmagan  yuridik  shaxslar  o’rtasida  qo’llaniladigan  narxlardan 
foydalanadi.  
O’zaro aloqador yuridik shaxslar quyidagilardir: 
O’zbekiston Respublikasida ro’yxatdan o’tkazilgan yuridik shaxslar va ularning chet davlatlar 
yuridik shaxslari bo’lgan muassislari (ishtirokchilari, a’zolari); 
chet  davlatlarning  yuridik  shaxslari  va  ularning  O’zbekiston  Respublikasida  ro’yxatdan 
o’tkazilgan yuridik shaxslar bo’lgan muassislari (ishtirokchilari, a’zolari); 
muassislari  (ishtirokchilari,  a’zolari)  ayni  bir  yuridik  yoki  jismoniy  shaxslar  bo’lgan 
O’zbekiston  Respublikasida  ro’yxatdan  o’tkazilgan  yuridik  shaxslar  va  chet  davlatlarning  yuridik 
shaxslari.  
Hisob hujjatlari. Hisob hujjatlarini tuzish va saqlash  
Hisob  hujjatlari  soliq  solish  ob’ektlari  va  soliq  solish  bilan  bog’liq  ob’ektlarni  aniqlash, 
shuningdek  soliqlar  va  boshqa  majburiy  to’lovlarni  hisoblab  chiqarish  uchun  asos  bo’lgan 
birlamchi hujjatlar, buxgalteriya hisobi registrlari hamda boshqa hujjatlardan iboratdir. 
Hisob  hujjatlari  qog’ozda  va  (yoki)  elektron  shaklda  tuziladi  hamda  Soliq  kodeksining  38-
moddasida belgilangan soliq majburiyati bo’yicha da’vo qilish muddati tugaguniga qadar saqlanadi. 
Yuridik shaxs qayta tashkil etilganda qayta tashkil etilgan yuridik shaxsning hisob hujjatlarini 
saqlash majburiyatlari uning huquqiy vorisi zimmasiga yuklatiladi. 

 
89 
Yuridik  shaxs  tugatilganda  hisob  hujjatlari  tegishli  davlat  arxiviga  qonun  hujjatlarida 
belgilangan tartibda topshiriladi. 
Alohida-alohida hisob va uni yuritish qoidalari  
Soliq  kodeksida  soliq  solishning  turli  tartibi  nazarda  tutilgan  faoliyat  turlarini  amalga 
oshirayotgan  soliq  to’lovchilar  soliq  solish  ob’ektlari  va  soliq  solish  bilan  bog’liq  ob’ektlarning 
alohida-alohida hisobini yuritishlari shart. 
Soliq solish ob’ektlari va soliq solish bilan bog’liq ob’ektlarning alohida-alohida hisobi soliq 
to’lovchilar tomonidan buxgalteriya hisobi ma’lumotlari asosida yuritiladi. 
Faoliyatning muayyan turiga taalluqli barcha daromadlar va xarajatlar tegishli hisob hujjatlari 
bilan tasdiqlanishi kerak. 
Soliq  solish  ob’ektlari  va  soliq  solish  bilan  bog’liq  ob’ektlarning  alohida-alohida  hisobi 
mutanosib usul yoki to’g’ridan-to’g’ri hisobga olish usuli orqali yuritilishi mumkin. 
Soliq  solish  ob’ektlari  va  soliq  solish  bilan  bog’liq  ob’ektlarning  alohida-alohida  hisobini 
yuritish usuli yuridik shaxsning butun kalendar yilga mo’ljallangan hisob siyosati bilan belgilanadi 
hamda yil mobaynida o’zgartirilishi mumkin emas. 
Hisobga  olishning  mutanosib  usulida  daromadlar,  xarajatlar  va  soliq  solishning  boshqa 
ob’ektlari  yoki  soliq  solish  bilan  bog’liq  ob’ektlar  realizatsiya  qilishdan  olingan  sof  tushumning 
umumiy  summasidagi  faoliyatning  muayyan  turlari  bo’yicha  realizatsiya  qilishdan  olingan  sof 
tushum ulushiga mutanosib tarzda shu muayyan faoliyat turiga kiritiladi. 
Тo’g’ridan-to’g’ri  hisobga  olish  usuli  qo’llanilganda  daromadlar,  xarajatlar  va  soliq 
solishning boshqa ob’ektlari yoki soliq solish bilan bog’liq ob’ektlar faoliyatning qaysi turi amalga 
oshirilishi bilan bog’liq bo’lsa, shu turga kiritiladi. Bunda faoliyatning biron turiga kiritish mumkin 
bo’lmagan  daromadlar,  xarajatlar  va  soliq  solishning  boshqa  ob’ektlari  yoki  soliq  solish  bilan 
bog’liq ob’ektlar hisobga olishning mutanosib usuli orqali faoliyatning muayyan turiga kiritiladi.