So‘nggi yillarda axborot texnologiyalari va global Internet rivojlanishining sezilarli o‘sishi inson hayotining turli sohalarida yangi yo‘nalishlarning paydo bo‘lishiga olib keldi

So‘nggi yillarda axborot texnologiyalari va global Internet rivojlanishining sezilarli o‘sishi inson hayotining turli sohalarida yangi yo‘nalishlarning paydo bo‘lishiga olib keldi. Elektron tijorat xozirgi vaqtda Internet jamiyatning kundalik hayotiga yuqori tezlik bilan kirib keldi va uning ajralmas qismiga aylanmoqda.
Elektron tijorat termini juda keng tushuncha bo‘lib, unga ko‘pgina ta’riflar berilgan. Keltirilgan ta’riflarni aksariyatida internet orqali amalga oshirilgan har qanday savdoga yoki tranzaksiyaga elektron tijorat deb aytiladi.
Elektron tijorat deganda kompyuter tarmoqlari yordamida amalga oshiriladigan barcha moliyaviy va savdo operatsiyalari va bunday operatsiyalar bilan bog‘liq biznes jarayonlarini o‘z ichiga olgan iqtisodiyot sohasi tushuniladi.
O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligida ham elektron tijoratga quyidagicha ta’rif berilgan «Axborot tizimlaridan foydalangan holda tuziladigan shartnomaga (bundan buyon matnda elektron tijoratdagi shartnoma deb yuritiladi) muvofiq amalga oshiriladigan tovarlar (ishlar, xizmatlar) oldi-sotdisi elektron tijoratdir».
Elektron tijorat sohasida O‘zbekiston Respublikasida quyidagi xuquqiy-me’yoriy hujjatlar qabul qilingan: O‘zbekiston Respublikasining 2004 yil 29 aprelda qabul qilingan «Elektron tijorat to‘g‘risida»gi 613-II-sonli qonuni;
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 04.12.2015 yildagi 353-son «2016-2018 yillar davrida O‘zbekiston Respublikasida elektron tijoratni rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida»gi qarori;
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 02.06.2016 yildagi 185-son «Elektron tijoratda bitimlarni amalga oshirish tartibini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qarori;
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Elektron tijoratni rivojlantirishni jadallashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ–3724 qarori. Elektron tijorat elektron to‘lovlarni amalga oshirish, mijozlar va yetkazib beruvchilarni qidirish, reklama tarqatish, internet ilovalari orqali tovarlarni sotib olish va sotish kabi ko‘plab biznes operatsiyalarni bajarishga imkon beradi. Elektron tijoratning ushbu turi o‘tgan asrning 60-yillarida paydo bo‘lganiga qaramay, so‘nggi o‘n yil ichida global o‘zgarishlar ro‘y bermoqda. Global axborotlashtirish va arzon raqamli gadjetlarning paydo bo‘lishi aholi sonining ortib borayotganiga elektron tijoratning tezkor imkoniyatlaridan foydalanish imkonini beradi. Elektron tijoratning afzalliklari haqida quyidagilarni aytish mumkin: Vaqt va tirik mehnat xarajatlari bilan bog‘liq tranzaksiya xarajatlarining kamayishi; Xaridlarga, to‘lovlarga tezkor kirish, istalgan joydan va istalgan qulay vaqtda kirish imkoniyati; Xaridor o‘ziga qulay vaqt, joy va tezlikda mahsulotni tanlash va sotib olish imkoniyatiga ega; Savdo-sotiq faoliyatini ish faoliyati bilan birga parallel ravishda, ya’ni ishlab chiqarishdan ajralmagan holda olib borish imkoniyati; Ko‘p sonli xaridorlarning bir vaqtning o‘zida bir nechta firmalarga murojaat qila olish imkoniyati; Kerakli mahsulotlarni tezlikda izlab topish va ushbu mahsulotlar mavjud bo‘lgan korxonalarga murojaat qilishda texnika va transport vositalaridan samarali foydalanish imkoniyati; Xaridorning yashash joyi, sog‘lig‘i va moddiy ta’minlanish darajasidan qat’iy nazar hamma qatori teng huquqli mahsulot sotib olish imkoniyati; Hozirgi kundagi mavjud jahon standartlariga javob beradigan mahsulotlarni tanlash va sotish imkoniyati; Elektron tijoratda savdoni tashkil qilish korxonalarning raqobatini kuchaytiradi, monopoliyadan chiqaradi va mahsulotlarning sifatini oshirish imkoniyatini beradi. Elektron tijorat o‘z navbatida foydalanuvchilar uchun bir qator kamchiliklarga ham ega. Birinchidan, bu me’yoriy-huquqiy bazaning yo‘qligi, buning natijasida elektron tijorat doirasida sotiladigan mahsulot yoki xizmatga nisbatan intellektual mulk huquqlarini himoya qilish muammosi mavjud. Ikkinchidan, bular elektron tijorat xavfsizligi sohasidagi potensial tahdidlardir. Ularni minimallashtirish uchun maxfiylikni, identifikatsiyani va avtorizatsiyani kafolatlaydigan ishonchli va samarali mexanizmlardan foydalanish kerak. Hozirgi rivojlanayotgan davrda O‘zbekiston Respublikasida elektron tijoratni tadbirkorlik faoliyatining eng istiqbolli yo‘nalishlaridan biri sifatida ko‘rish mumkin. Soha mutaxassislarining fikricha, respublikada elektron tijoratni rivojlantirish uchun barcha zarur shart-sharoitlar va resurslar mavjud: aholining kompyuter savodxonligining o‘sishi, past trafik narxlari bilan yuqori sifatli internetning butun mamlakat bo‘ylab tarqalayotganligi va boshqalar. Axborot texnologiyalarining global miqyosida rivojlanishi iqtisodiyot va jamiyatdagi o‘zgarishlar uchun dastakka aylandi. Bu jarayonlarning asosiy tarkibiy qismlaridan biri Internetning iqtisodiyotning barcha tarmoqlariga kirib borishidir. So‘nggi paytlarda Internet orqali tijorat aloqalari doirasi sezilarli darajada kengaydi, u quyidagi tarkibiy qismlarni o‘z ichiga oladi: – internet orqali tovarlarni sotish va sotib olish; – elektron tarmoqlardan foydalanish orqali pul mablag‘larini o‘tkazish; – elektron shaklda axborot savdosi va boshqalar. Elektron tijorat zamonaviy iqtisodiyotda juda yuqori temp bilan rivojlanayotgan sohalardan biridir. Unga biror-bir kompaniyaning raqamli texnologiyalar va ular beradigan imtiyozlarga asoslangan, foyda keltiradigan faoliyati sifatida qaraladi. Yangi tijorat muhitiga jalb qilingan xaridorlar ma’lum imkoniyatlar va imtiyozlarga ega bo‘ladilar. Tashkilotlar oldida turgan vazifalar axborot-kommunikatsiya texnologiyalari imkoniyatlaridan foydalangan holda ancha tez va eng kam xarajat bilan hal etilmoqda. O‘zbekiston Respublikasining yirik kompaniyalari, kichik va o‘rta biznes vakillari O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyotini rivojlantirish imkoniyatiga ega bo‘lib turgan shunday paytda mamlakat iqtisodiyotining ulushi ortib borayotgan elektron qismini egallay boshladi. Elektron tijoratni rivojlantirishning asosi global Internetdan foydalanish hisoblanadi. Elektron tijoratning rivojlanish darajasiga global tarmoqning kirib borish darajasi va foydalanuvchilar soni kabi ko‘rsatkichlar bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Texnik nuqtai nazardan, O‘zbekiston Respublikasi interneti mamlakatda elektron tijoratni rivojlantirishga tayyor. O‘zbekiston Respublikasi hududining katta qismi internet bilan qamrab olingan: internetdan foydalanuvchilar sonining tezlik bilan o‘sishi va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining rivojlanishi kuzatilmoqda, bu tovarlar va xizmatlarni xarid qilish uchun zamonaviy axborot va kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanadigan potensial xaridorlar soniga o‘zining ijobiy ta’sirini ko‘rsatmoqda. 1-rasm. Elektron tijroat sohasida internet orqali taqdim etiladigan xizmatlar ko’rsatgan korxona va tashkilotlar soni, birlik.Review.uz internet nashrining xabar berishicha 35 milliondan ortiq aholiga ega bo‘lgan O‘zbekiston Respublikasida internet foydalanuvchilari soni 27,2 milliondan oshgan. Shundan mobil internet foydalanuvchilari soni 25,3 million kishini tashkil etadi. Bugungi kunga kelib 95 foiz aholi maskanlari mobil internet bilan qamrab olingan, 54 foiz uy xo‘jaliklarida yuqori tezlikdagi internetga ulanish imkoni yaratilgan.[1] Elektron tijoratni rivojlantirish imkoniyatlarini baholash uchun nafaqat Internet tarmog‘iga ulanish va tashkilotlarning zamonaviy komp’yuterlar bilan texnik jihozlanishi, balki veb-sayt va elektron pochta manzilining mavjudligi ham katta ahamiyatga ega. Tashkilotning shaxsiy veb-sayti elektron iqtisodiy munosabatlar ishtirokchilari o‘rtasidagi o‘zaro aloqa imkoniyatlarini sezilarli darajada kengaytiradi: – sayt tashkilot faoliyati bilan bog‘liq foydali ma’lumotlarni e’lon qiladi: tahlil va bozor yangiliklari, statistik tadqiqotlar, tendensiyalar, mijozlar bilan muloqotning o‘ziga xos xususiyatlari, buning nazariy va amaliy asoslari; – biznes, tashkilot yangiliklari joylashtiriladi; – saytga portfolio yoki mahsulot tasviri joylashtiriladi. Iste’molchi taklif etilayotgan tovarlarni ko‘radi, bu e’lon qilingan sifatni, xususiyatlarini tasdiqlaydi, kompaniyaning professionalligini ko‘rsatadi; – elektron shaklda axborot savdosi va boshqalar; – sayt iste’molchiga kompaniya bilan aloqa o‘rnatish imkoniyatini beradi. Saytda taqdim etilgan yoki taqdim etilayotgan tovarlar va xizmatlar yuzasidan jamoatchilik fikrini aniqlash uchun so‘rovlar o‘tkazishi mumkin; – reklamaga, kompaniyaning o‘ziga va mahsulotiga munosabat; – tezkor buyurtma Ta’kidlash joizki, respublika miqyosidagi onlayn xaridlarning aksariyati mahalliy do‘konlardan amalga oshiriladi. O‘zbekiston Respublikasidagi onlayn-xaridorlar uchun asosiy mamlakat Xitoy xisoblanadi. Aytish mumkinki, O‘zbekiston Respublikasida elektron tijorat uchun infratuzilmani shakllantirish faol rivojlanmoqda. Shu bilan birga, aholi va tashkilotlarning elektron tijorat muhitiga jalb etilishi yetarli darajada emas: elektron tijorat operatsiyalari hajmi hozirda asosan faqatgina mahalliy bozor darajasida amalga shirilmoqda. Bugungi kunda Internet orqali savdoning asosiy yo‘nalishi iste’mol tovarlarini sotish va sotib olishdir. Noyob mahsulot, masalan, eski bronza haykalcha, siz «jonli» ni ko‘rishni va qo‘llaringiz bilan teginishni xohlaysiz. Ammo mobil telefonlar yoki komp’yuterlar kabi keng tarqalgan mahsulotlar ham borki, odamlar faqat vizual va texnik xususiyatlari uchun buyurtma berishga tayyor. Bularning barchasi O‘zbekistonda allaqachon ishlab chiqilmoqda. Mahalliy onlayn do‘konlarni tashkil etish darajasi doimiy ravishda oshib bormoqda. O‘z mahsulotlari yoki xizmatlarini sifat va vizual idrok etishning yuqori standartlariga javob beradigan onlayn do‘konlar soni ortib bormoqda. Bu bozorning turli segmentlarida raqobat darajasining oshishi bilan bog‘liq. Shu sababli, bozorda o‘z mavqeini saqlab qolish uchun ishbilarmonlar doimiy ravishda o‘z bizneslarini rivojlantirishlari va shu bilan O‘zbekiston Respublikasida elektron tijoratning rivojlanishiga hissa qo‘shishlari kerak. Bugungi kunga kelib, onlayn do‘konlarni yaratish mahalliy onlayn biznesning istiqbolli yo‘nalishlaridan biridir. Texnologiyaning jadal rivojlanishi iste’molchilarning ushbu sohaga qiziqishining kutilmagan o‘sishiga olib keldi. 2-rasm. Respublikada elektron tijorat daromadlari statistikasi.Elektron tijoratning afzalliklari ko‘p: uydan chiqmasdan xarid qilish, qisqa vaqt ichida bir qator tematik saytlarda taklif etilayotgan tovarlarning keng ro‘yhati bilan tanishish va boshqalar. Elektron tijoratni qiyosiy jihatdan o‘rganib chiqish mamlakat elektron tijoratining holati, shuningdek, uning o‘ziga xos muammolari va xususiyatlarini tahlil qilish, uni yanada rivojlantirish bo‘yicha bir qator takliflarni ishlab chiqishga imkon berdi va shuning natijasida quyidagilar taklif qilinmoqda: – tadbirkorlik sub’ektlari o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlikning elektron shakllarida axborot xavfsizligini ta’minlovchi aloqa va telekommunikatsiya infratuzilmasini takomillashtirish; – elektron tijorat sohasidagi amaldagi me’yoriy-huquqiy bazani qayta ko‘rib chiqish va muvofiqlashtirish, qonun loyihalari barcha manfaatdor shaxslar uchun ochiqligini, ko‘rib chiqish va mulohazalarni ta’minlash; – biznes uchun elektron tijoratni qo‘llab-quvvatlovchi onlayn ilovalarni ishlab chiqish, shuningdek, mobil qurilmalar foydalanuvchilariga yo‘naltirilgan qidiruv tizimlarini rivojlantirishni rag‘batlantirish; – tadbirkorlik faoliyatida zamonaviy internet va axborot texnologiyalaridan foydalanishni o‘rgatish bo‘yicha chora-tadbirlar, shu jumladan tashkilotlarning elektron auksionlarda ishtirok etishi uchun axborot texnologiyalaridan foydalanish bo‘yicha chora-tadbirlarni tashkil etish; – mamlakat fuqarolari o‘rtasida elektron tijorat bo‘yicha savodxonlikni oshirishga qaratilgan targ‘ibot tadbirlarini doimiy o‘tkazish; – mamlakat fuqarolari orasida naqdsiz to‘lov usullaridan foydalanishning afzalliklari haqida targ‘ibot ishlarini olib borish orqali elektron pul bozorini rivojlantirish va elektron hamyonlarni ommalashtirishga ko‘maklashish. Shunday qilib, elektron tijoratning O‘zbekiston Respublikasidagi iqtisodiy vaziyatga ta’siri yaqin kelajakda doimiy ravishda oshib boradi, shuningdek, elektron tijorat davlat iqtisodiyoti va aholi turmush darajasiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.