So'roq gaplarning shakliy-mazmuniy tuzilishi va uning talim bosqichlarida órganilishi mundarija: Kirish i-bob

II BOB. SO’ROQ GAPLARNING SEMANTIK-SINTAKTIK TAHLILI.
2.1. So‘roq gaplarning vazifalari va ularning turlari
Olmoshli so‘roq gaplarning sostavida so‘roq olmoshlari ishtirok etadi. Shuning uchun bunda avvalo so‘roq olmoshlarining umumiy xususiyatlari bilan tanishish zaruriyati tug‘iladi.
So‘roq olmoshlari barcha tillarda shu jumladan, ingliz tilida so‘roq gap hosil etuvchi eng asosiy vosita sanaladi. Ular olmosh turkumiga kiruvchi boshqa so‘zlar kabi juda umumiy abstrakt ma’noni bildiradi. So‘roq olmoshlari boshqa turdagi olmoshlar kabi voqelikning turli aniq elementlarini tashkil etuvchi narsa-predmet, belgi-xususiyat va hokazolarni bevosita atamaydi, balki ularga umumiy tarzda ishora qiladi. Biroq so‘roq olmoshlari olmoshning boshqa turlaridan farq qilib, narsa-predmet, belgi-xususiyat va hokazolarda umumiy tarzda ishora qilish bilan birga ular haqida so‘roq ham bildiradi. Ex: what did you buy from supermarket? gapida nima so‘roq olmoshi qandaydir biror predmetga umumiy tarzda ishora qilishdan tashqari u struktur-semantik jihatdan so‘roqni ham bildiradi.Bunda so‘zlovchining maqsadi nima so‘roq olmoshi yordamida ko‘rsatilgan noma’lm predmetni aniqlash u haqda tinglovchidan ma’lumot olishdir. Bu noma’lum predmet tinglovchining javobi orqali aniqlanadi:
- Siz bozordan nima sotib oldingiz? What did you buy from the market?
- Men bozordan gusht sotib oldim. I bought meat from the market.
Anglashiladiki, bunday so‘roq gaplarda noma’lum narsaga ishora qilish funktsiyasi so‘rash, tinglovchini javob berishga undash funktsiyalari bilan qo‘shilgan bo‘ladi. Bu qo‘shilishda gapning umumiy intonatsiyasi shubhasiz katta rol’ o‘ynaydi.Bunday so’roq gaplar undov gaplar bilan yasaladi. For example: What a fine day today! What a lovely day !What a high building ?
How wonderful!What a beautiful dress? What a clever girl?
“What luck!” cried John(E.M.Gordon 18 p) gaplari tarkibida qo‘llangan qanday so‘zida so‘rash tinglovchini javob berishga undash funktsiyalari yo‘q. Xuddi shuningdek asarlarning nomidan iborat bo‘lgan konstruktsiyalar tarkibida qo‘llangan so‘roq olmoshlarida ham so‘rash, tinglovchini javob berishga undash funktsiyalari bo‘lmaydi. Chunki bunday konstruktsiyalar suhbatdoshdan biror noma’lum narsani bilib olish uchun ishlatilmaydi. Bularning asosiy funktsiyasi biror narsaga umumiy tarzda ishora qilishdir .
Demak, so‘roq olmoshlari noma’lum narsaga ishora qilish so‘rash, tinglovchini javob berishga undash funktsiyalarida qo‘llangan taqdirdagina ular yordamida so‘roq gap tuzish mumkin bo‘ladi. So‘roq olmoshlarining bunday vazifalarda qo‘llangan-qo‘llanmaganligi kontekst va situatsiyadan bilinadi. Bunda ular ishtirok etgan gaplarning umumiy intonatsiyasi alohida ahamiyat kasb etadi.
Tilshunoslikda so‘roq olmoshlari juda tor ma’noda izohlanmoqda. Grammatik darsliklarda ko‘pincha who, what, what kind of, qanaqa, how many/much, kabi so‘zlargina so‘roq olmoshlari deb ko‘rsatiladi. Questions which require the student to recall specific information she, he has previously learned . Often these use who, what, whenm where,why.Ex:”Who was the leader of the Free French during World War?”( It is a Factual questions)
Bir qator so‘roq olmoshlari esa so‘roq olmoshlari qatorida ko‘rsatilmaydi. So‘roq olmoshlarining barcha xususiyatlariga egadir. When, where, why kabi so‘zlar so‘roq olmoshlari singari biror narsani atamaydi, balki unga umumiy tarzda ishora qiladi. When, where, why kabi so‘zlar so‘roq olmoshlari singari so‘rash, tinglovchini javob berishga undash funktsiyalarini bajaradi. Shunga ko‘ra biz bu so‘zlarni ham keng ma’noda so‘roq olmoshlari qatoriga kiritamiz.
So‘roq gap hosil etish uchun qo‘llanadigan so‘roq olmoshlari qanday so‘z turkumi o‘rnida almashib kelishi, leksik – grammatik xususiyatlari jihatidan quyidagi to‘rt gruppaga bo‘linadi:
1) ot xarakteridagi so‘roq olmoshlari,
2) sifat xarakteridagi so‘roq olmoshlari,
3) son xarakteridagi so‘roq olmoshlari,
4) ravish xarakteridagi so‘roq olmoshlari .
Bu guruhlarning har biri o‘zi almashib kelgan so‘z turkumining barcha xususiyatlariga ega bo‘ladi. Shuning uchun maktab praktikasida biror so‘zning u yoki bu turkumga mansubligi odatda so‘roq olmoshlari yordamida aniqlanadi. Shunday qilib otlar who? kim, what?nima sifatlar what? qanday, qanaqa, sonlar,how many? necha, nechanchi, how? ravishlar qalay, where?qaerda, when?qachon,why? nega kabi so‘roqlarga javob bo‘ladi.
So‘roq olmoshlari yakka holda yoki boshqa so‘zlar bilan birikkan holda so‘roq gaplarni ma’lum bo‘lagi (ega, kesim, aniqlovchi, to‘ldiruvchi,hol) vazifasini bajarib keladi. Ex: What is your father? He is a doctor.What did the student do yesterday? How did it happen,Sam? What do you read?What is it? Bu nima? What does she do?Uning kasbi nima? What is going on here?
Bu yerda nima davom etyapti? Why are you laughing?
What are you writing?Siz nima yozayapsiz? when was he born?
He was born in 2002.Where do they live? Who told you ?
Whose articles are on the table ? Which bus goes to the university ?
Where do you think my money is ? (E.M.Gordon. 185)
Misollardan ko‘rinadiki, so‘roq olmoshlari so‘zlovchi fikrining u yoki bu noma’lum elementiga ishora qilish funktsiyasini bajaradi. Bu element so‘roq gapda muayyan sintaktik funktsiyani bajaradi.
Demak, so‘roq olmoshlari, o‘z xarakteriga ko‘ra, so‘roq gapda ma’lum gap bo‘lagi vazifasini bajarib, shu so‘roq gapning zaruriy elementi hisoblanadi. Shuning uchun ular so‘roq gap hosil qiluvchi eng muvofiq leksik vosita sanaladi.
Ba’zan so‘roq gaplar sostavida bir emas, bir necha so‘rq olmoshi ishtirok etadi. Bu vaqtda so‘zlovchi tinglovchidan o‘ziga noma’lum bir qancha narsa to‘g‘risida ma’lumot berishni talab qiladi. Masalan: who has a good friend (Abdaluna, 188). When are you going to the university? (Skill up. P. 12). Why do you go there? (Kayshaniskiy, 189)
So‘roq olmoshlarining turiga, ularning semantik-grammatik xususiyatlariga qarab, so‘roq gaplarning kommunikativ-grammatik ma’nosi, strukturasi turlicha bo‘ladi. Special questions are those questions that ask for details. Special questions are also called Wh-questions as most of them start with "wh".For example: What? Which? When? Where? Why? Whose?Other special questions include: How? How many? How much?Special questions require inversion, like general questions.Where are you from? Answer: I am from India.What are you wearing on your head? Answer: I'm wearing a hat or It's a hat!
Special or Wh-Questions. Aspecial question, as you can guess, uses a certain word at the beginning og the sentence. The questions words who, what, where, why, how, how many, are used to begin the question:Ex: Where is he from?- When didyou come here?- Whose childred are playing in the yard?-
Who olmoshli so‘roq gaplar. So’roq olmoshlari maxsus so’roq gap tuzish, ergashgan qo’shma gaplarni o’zaro bog’lash, o’zlashtirma gaplarni bosh gap bilan bog’lashda keng ishlatiladi. Bunday olmoshlarga who (whom, whose) which, what, where when, why, how kabilar misol bo’la oladi۩Izohlovchi bo’laklarda 2 xil holat mavjud:
1. Restrictive – Ta’qiqlangan holat
Ta’qiqlangan holatda gapda otlarni izohlab kelayotgan izohlovchi bo’laklarni tushirib qoldirish mumkin emas. Agar izohlovchi bo’lak tushirib qoldirilsa, gapning ma’nosi butunlay o’zgarib ketadi, gap umumiy ma’noga aylanib qoladi. Ta’qiqlangan holatda: who, whom, which nisbiy olmoshlarining o’rniga that olmoshlarini ishlatish mumkin.
Students that come from villages don’t know Russian well. – Qishloqlardan kelgan talabalar rus tilini yaxshi bilmaydilar. (Bu gapda izohlovchi bo’lakni qo’llash zarur, chunki gapdagi izohlovchi bo’lak aynan qishloqdan kelgan talabalar rus tilini bilmasligini ko’rsatib turibdi.)
→ Students don’t know Russian well. – Talabalar rus tilini bilmaydilar. (Bu gapda izohlovchi bo’lakni tushurib qoldirish mumkin emas edi. Gapdagi izohlovchi bo’lak tushurib qoldirilganligi uchun gapning ma’nosi umumiy ma’noga aylanib ketdi ya’ni hamma talabalar rus tilini bilmaydilar degan ma’no kelib chiqdi. Bu esa xato.)Note that questions about a subject (who? What?) have their own special structure: It only uses for people.Ex: We go to the cinema.- Who gose to the cinema?The glass is on the table.- What is on the table?
Who so’roq olmoshi faqat odamlar uchun ishlatiladi. Who so’roq olmoshi kelishik kategoriyasiga ega bo’lib u uch kelishikda qo’llaniladi:
a) bosh kelishikda (nominative case).
b) egalik kelishikda (possessive case).
c) ob’yektiv kelishikda (objective case).
Nisbiy olmoshlar (relative pronouns);
Bosh va aniqlovchi ergash gaplarni o’zaro bog’lash uchun ishlatiluvchi hamda o’zidan oldin kelgan ot yoki olmoshlarni aniqlab keluvchi so’zlar nisbiy olmoshlar deyiladi. Hozirgi zamon ingliz tilida nisbiy olmoshlar so’roq olmoshlari bilan omonim bo’lgan who, whom, whose, what, that olmoshlari bilan ifodalanadi.
He approached therstood, who handed out the tickets. (Th. Dreiser).
Shaxslanganda, ya’ni har xil hikoya va ertaklarga hayvonlar odam tilidan gapirganda ham who, whom, whose olmoshlari ishlatilishi mumkin.
But still I am cat who walks by himself and all places are a like to me (R. Kipling). Shaxs yoki predmetni ko’rsatib, ega, kesim va to’ldiruvchi ergash gaplarni shaxs to‘g‘risida so‘roq bildiradi. Misollar: who came into the class? ,who is your elder brother? (E.M.Gordon 202)
Demak, gapda kim so‘roq olmoshining qo‘lanilishi so‘zlovchiga qandaydir biror shaxs noma’lum ekanini ko‘rsatadi. So‘roq gapdan maqsad shu noma’lum shaxsni aniqlash bo‘ladi. Bu noma’lum shaxs tinglovchining javobi orqali konkretlashadi.Ex: -Who is this girl? Who is an actor? Who are doctors?
-Who is ready for the lesson?( V.L.Kaushanskya. p. 102)
Who olmoshi, ot xarakteridagi so‘roq olmoshi bo‘lganidan, ot kabi turlanadi. Bu hol uning gapdagi boshqa so‘zlar bilan bog‘lanishini va gapda turli sintaktik funktsiyalarda kela olishini ta’min etadi.