Sotsiologiyaning fan sifatida vujudga kelishi va taraqqiyotini asosiy bosqichlari

http://openstaxcollege.org.

---

Shuningdek, sotsial guruh individning nafaqat mavjud imkoniyatlarini
namoyon qilishga, balki ularning cheklanishiga ham sababchi bo’lishi mumkin
(guruhiy bosim ta’siri “ingibitsiya” deb ataladi). Asotsial bo’lgan birlik shaxsning
ijtimoiylashuv jarayonini salbiy tomonga burib, uning taqdirini tubdan o’zgartirib
yuborishi mumkin. Asosan endi shakllanayotgan Shaxsga tasodifiy, vaziyatga
qarab Shakllanib qoladigan asotsial birliklar xavfli hisoblanadi. Bunday birlikda
inson o’z individualligini, o’zligini yo’qotadi.
Sotsial guruhlar asosiy ijtimoiy qadriyatlarga nisbatan turlicha munosabatda
bo’lishi mumkin. Ularning faoliyati sotsial yo’naltirilgan (ishlab chiqarish, o’quv,
sotsio-madaniy va b.), asotsial – faqatgina shu guruh a’zolarining manfaatlarini
qondirishga yo’naltirilgan (xippi, rokerlar va b.) va antisotsial – jinoiy guruhlarga
farqlanadi. 
Antisotsial guruhning faoliyati esa o’ta qat’iy qonunlarga, xususan jismoniy
kuchga tayangan holda amalga oshiriladi. Kriminal, antisotsial guruhlar sotsial
ijobiy yo’naltirilgan guruhlarga nisbatan tubdan farq qiladigan tashkilotga ega
bo’ladi.
Guruhning asosiy xususiyati – uning hajmida namoyon bo’ladi. Chunki
aynan guruhga a’zo bo’lgan kishilarning soni undagi me’yor va qadriyatlar,
faoliyat mazmuni, rollar taqsimoti va boshqalarga bevosita ta’sir o’tkazadi. 
Guruhning ahamiyati va kuchi uning turg’unligida emas, balki dinamik
xususiyatida aks etadi. Guruh hajmi uning tuzilmaviy komponenti sifatida o’zaro
munosabatlarga ta’sir o’tkazadi. Guruh qanchalik kichik bo’lsa, individga uning
a’zolarini yanada chuqurroq bilish va ular bilan qalin munosabatlarga kirishish
imkoniyati beriladi. «Ikki kishi – kompaniya, uch kishi – olomon» degan mashhur
ibora ikki va uch kishidan iborat guruhlar o’rtasidagi muhim tafovutni ko’rsatadi.
Sotsiologiyada diada va triadalar masalasini ilk marotaba G.Zimmel o’rgangan
3
.
Ikki kishidan iborat guruhlar – diadalar ota-ona va farzand, er-xotin o’rtasidagi
munosabatlar kabi nisbatan chuqur va qalin munosabatlarga sharoit yaratadi. 
Haqiqatan ham, aksariyat o’zaro aloqalarimiz «yuzma-yuz» munosabatlari
asosiga quriladi. Sotsiolog Jon Jeyms rahbarligidagi bir nechta talaba 7405 nafar
piyoda, sport maydonidagi o’yinchi, suzuvchi va xaridorlar o’rtasidagi norasmiy
o’zaro harakatlarni kuzatadilar. Kuzatish natijalari norasmiy aloqalarning 71% ini
ikki kishidan iborat, 21% – uch kishi, 6% – to’rt kishi va 2% igina – besh va undan
ortiq kishilardan iborat aloqalarga asoslanganligini ko’rsatdi. Diadalarda katta
guruhlardan farqli ravishda hissiyot va emotsiyalar muhim o’rin tutadi
4
. 
Ushbu omil diadalarda munosabatlarning nisbatan nozik Shaklda bo’lishini
namoyon qiladi. Unga ko’ra tomonlar o’rtasida beqaror muvozanat mavjud bo’lib,
guruh a’zolaridan birortasining boshqasidan ko’ngli qolsa, ular o’rtasidagi
munosabatlar tamoman buziladi. Shuningdek, ikki kishidan iborat guruhlardagi
mavjud aloqalarda nisbatan kuchli zo’riqish va ba’zida ochiq adovat paydo bo’ladi.
Guruhga uchinchi a’zoning qo’shilishi, ya’ni triadaning paydo bo’lishi tom
ma’noda ijtimoiy vaziyatni o’zgartirib yuboradi. Bunda guruhning ikki a’zosi
uchinchisiga qarshi birlashishi, ya’ni “koalitsiya” ehtimolidagi holatni yaratishi
3
Introduction to Sociology. OpenStax College. Rice University Houston, 2013. – R. 127. http://openstaxcollege.org.
4
Qаrаng: Sotsiologiya / pod red. prof. Ю.G.Volkovа. – M.: Gаrdаriki, 2003. – S. 131.

---

mumkin. O’z navbatida, guruhning bir a’zosi «begonalashuv» holatiga tu Shib
qolishi mumkin. Lekin, ayrim holatlarda uchinchi kishi vositachi yoki tinchlik
o’rnatuvchi shaxs rolini bajarishi mumkin. “Muammolarni hal qilishda guruhning
optimal hajmi qanday bo’lishi kerak?”, degan savol tug’iladi. Kichik guruhlar
tadqiqoti shuni ko’rsatadiki, bunday vaziyatda besh kishidan iborat guruh
maqsadga muvofiq. Toq sondagi a’zolar soni qiyin ilojsiz vaziyatlarning oldini
oladi. Shuningdek, bunday guruhlarda ko’pchilik uch kishi va kamchilik ikki
kishiga ajralib ketishi tendentsiyasi vujudga keladi va oqibatda, kamchilik ichida
yakkalanib qolish ehtimolining oldini oladi. Besh kishidan iborat guruh o’zaro
munosabatlarga kirishganda, uning a’zolari uchun rollar almashinuvi yuqori
hisoblanadi. Va nihoyat, besh kishidan iborat guruh o’z emotsiyalarini bildirish va
bir-birlari bilan ziddiyatga kirishib qolsa, etarli darajada yuqori, bir-birlarining
hissiyot va ehtiyojlariga hurmatsizlik qilishda esa o’ta darajada kichik hisoblanadi.
Guruhning hajmi ortgani sayin unda «murosasozlik» kamayib boradi. Bunday
guruhlarda insonlar bir-birlariga rasmiy murojaat qila boshlaydilar. 
Guruh o’z a’zolari soniga qat’iy cheklovlar ham qo’yishi mumkin. Bu
belgiga ko’ra guruhlar yopiq, ochiq, Chegaralangan turlarga bo’linadi. YOpiq
guruhlarda a’zolar soni ular mavjud bo’lishining asosiy sharti hisoblanadi va
a’zolikka qabul qilishda qat’iy mezonlar qo’yadi. Masalan, ko’plab sport turlari
jamoalari, intellektual o’yin jamoasi va h.k. Bunday guruhlarda a’zolar soni
o’zgarmas bo’lib, birorta yangi a’zoni qabul qilish zarurati tug’ilsa, guruhning
qaysidir eski a’zosidan voz kechishga majbur bo’linadi. Ochiq guruhlar o’z
faoliyatida a’zolar soniga muhim jihat sifatida qaramaydi. Unda a’zolikka qabul
qilish aniq va qat’iy talablar qo’ymaydi, desa ham bo’ladi. Bunday guruhlarga a’zo
bo’lish, yoki ulardan chiqib ketish hammavaqt oson kechadi. Chegaralangan
guruhlar a’zolikka qabul qilishda nisbatan qat’iy talablar qo’ysada, faoliyati
davomida a’zolari sonini birmuncha o’zgartirishi, vaziyatga qarab ko’payib yoki
kamayib turishi mumkin. Bunday guruhlar: ishlab chiqarish korxonalari, talabalar
guruhi va h.k.lar kiradi. 
Sotsial guruhlar hajmiga ko’ra katta, o’rta va kichik turlarga bo’linadi.
Katta sotsial guruh – demografik, sinfiy, milliy, partiyaviy kabi sotsial belgilari
bilan ajralib turuvchi miqdori Cheklanmagan insonlar yig’indisini tashkil etadi.
Katta guruhlarda madaniy qadriyatlar Shakllanadi, an’analar, mafkura yaratiladi.
Katta sotsial guruhlarning o’ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat:

a’zolar sonining ko’pligi;

hududiy cheklanishning yo’qligi;

a’zolar o’rtasidagi aloqalarning asosan ommaviy aloqa vositalari orqali
o’rnatilishi;

guruh tuzilishining murakkabligi, aniqroq qilib aytganda, bu guruhlar
ko’p rasmiy va norasmiy, uyu Shgan va uyushmagan guruhlarni o’z ichiga oladi
5
.
Katta guruhlar quyidagi turlarga bo’linadi:
1. Madaniy-tarixiy o’ziga xos xususiyatlarga egaligi bilan farqlanuvchi
guruhlar (ellat, xalq, millat). 
5
Qаrаng: Umumiy sotsiologiya. / prof. N.S.Аliqoriev, dots. R.T.Ubаydullаevа tаhriri ostidа. – Toshkent: ToshDU, 
1999. – B. 53.

---

2. Mulkiy munosabatlar va mehnat taqsimoti asosida farqlanuvchi (turli xil
sinflar, qatlamlar).
3. Tarixan shakllangan va jamiyat sotsial munosabatlari tizimida ma’lum
o’ringa ega bo’lgan guruhlar ( Shahar, qishloq, kasbiy guruhlar, jinsiy va yoshga
oid guruhlar).
4. YAgona maqsadga erishish yo’lida umumiy faoliyat yurituvchi guruhlar
(partiya, diniy guruhlar). 
O’rta sotsial guruhlar katta sotsial guruhlarga xos ayrim xuususiyatlarga ega
bo’lib, hududiy cheklanish bo’yicha ulardan farq qiladi. Bu guruhlarda bevosita
aloqaga kirishish imkoniyati yuqori bo’ladi (katta zavod, institut, maktab, harbiy
bo’lim jamoasi). 
Kichik sotsial guruhlar – bevosita aloqalarga kirishuvchi, umumiy
manfaatlar, maqsadlar, shuningdek, guruhli xulq-atvor me’yorlari bilan birlashgan
insonlar yig’indisidan iborat bo’ladi. Kichik guruh a’zolari aniq bir miqdoriy
tarkibda strukturaviy tashkillashgan, hayotiy faoliyatning sotsial-psixologik
mexanizmlariga, guruhiy dinamikaga ega bo’ladi.
Kichik sotsial guruhda boshqaruvchi zveno, ya’ni umumiy manfaatlarni
amalga oshiruvchi, faoliyat maqsadlarini yo’lga qo’yuvchi va guruh a’zolarning
birgalikdagi faoliyatini tashkillashtiruvchi rahbar mavjud bo’ladi. Rasmiy rahbarlar
yoki umumiy tan olingan liderlar, shuningdek, subliderlar, guruhning «aqliy
markazini» tashkil etadi; guruhning asosiy qismi esa turlicha guruhiy maqomga
ega bo’lgan ijrochilardir. Shuningdek, o’z o’rnini topa olmagan quyi mavqega ega
a’zolar ham mavjud bo’lishi mumkin. Kichik guruhlarda shaxslararo munosabatlar,
bevosita shaxslaro aloqalar muhim ahamiyat kasb etadi. Kichik guruhning eng
jipslashgan yadrosi birlamchi guruhni shakllantiradi. 
Insonni bevosita o’rab turuvchi sotsial muhit – mikromuhit sanalib, uning
asosi turli xil kichik guruhlardan tashkil topadi. Ular insonning ijtimoiy
moslashgan, shuningdek, sotsial me’yorlardan chetga og’uvchi – deviant xulq-
atvorni ham Shakllantiruvchi asosiy omillardan biri bo’ladi. 
Korxonani rahbarsiz, universitetni rektorsiz, orkestrni dirijyorsiz tasavvur
qilish mumkin emas. Umuman olganda boshqaruvsiz insonlar o’z faoliyatlarini
yo’naltirishga qiynaladilar. Shunday qilib, guruh doirasida ayrimlar boshqalariga
nisbatan ko’proq obro’-e’tiborga ega bo’ladi. Bunday individlarni liderlar deyiladi.
Kichik guruhlar lidersiz mavjud bo’la oladi, lekin katta guruhlarda boshqaruvning
yo’qligi xaosga olib kelishi mumkin. 
Kichik guruhlarga ikki turdagi liderlar xos: 
Birinchisi – «mutaxassis-ishlab chiqaruvchi» – mavjud muammolarni
baholash va ularni hal qilish ishlarini tashkil etish bilan Shug’ullanadi. 
Ikkinchisi – «mutaxassis-psixolog» dan tashkil topib, u Shaxslararo
muammolarni yaxshi hal qila oladigan, insonlar o’rtasidagi ziddiyatlarni yum
Shatib, guruhda birdamlik ruhining oshishiga imkon yaratadigan faoliyatni
shakllantiradi. 
Boshqaruvning birinchi turi guruhiy maqsadlarga erishishga yo’naltirilgan –
instrumental; ikkinchisi esa guruhda uyg’unlik va birdamlik hissini
shakllantirishga yo’naltirilgan – ekspressiv jarayonlardan iborat bo’ladi. Ayrim

---

holatlarda bir inson ushbu ikki rolni ham bajarishi mumkin, aksariyat holatlarda
esa bu rollarning har biri alohida rahbarlar tomonidan amalga oshiriladi. Rollarning
hech biri boshqasidan ustun bo’la olmaydi, ayrim vaziyatlarda u yoki bu rolning
ahamiyati oshishi mumkin. Liderlar insonlarga ta’sir o’tkazishning turlicha
usullaridan foydalanadilar. 
Sotsial guruhlar rasmiy va norasmiy turlarga bo’linadi. Bu turlanish
amerikalik sotsiolog E.Meyo tomonidan taklif qilingan
6
. Rasmiy guruhlar me’yoriy
maqsadlarga ega bo’lib, unga erishish uchun zarur qat’iy tarkibiy tuzilishga ega
bo’lishi lozim. Rasmiy guruh – mavjud sotsial institut va sotsial tashkilotlardagi
mehnat taqsimoti doirasida aniq natijalarga erishishni maqsad qilib olgan, huquqiy
maqomga ega bo’lgan sotsial guruhlardan tashkil topadi. Rasmiy guruhlarga
quyidagi belgilar xos: aniq va izchil maqsad, ierarxiyaga asoslangan aniq
funktsiyalar, ma’lum qoidalarga muvofiq keladigan huquq va burchlar, a’zolar
o’rtasidagi rasmiy munosabatlar, guruh faoliyatini nazorat qiladigan rasmiy
institutning mavjud bo’lishi va boshqalar.
Rasmiy guruhlarda guruh maqsadlari, funktsiyalari xatti-harakat qoidalari,
hatto a’zolik Shartlari maxsus hujjatlarda (dastur, yo’riqnoma, qonun va boshqalar)
qayd etilgan bo’ladi. Rasmiy guruhlarga siyosiy partiyalar, davlat, diniy va boshqa
tashkilotlar kiradi. Shuningdek, unga ishlab chiqarish jamoasi, maktab sinfi, sport
jamoasi va boshqalarni kiritish mumkin.
Rasmiy guruh – bu, jamiyat sotsial tuzilmasining elementi sanaladi. Uning
strukturasi va xatti-harakat Shakllari keng miqyosdagi guruh yoki jamiyat
tomonidan belgilanadi. Individ rasmiy guruhga a’zo bo’lar ekan, o’zining Shaxsiy
sifatlarini yo’qotadi va sotsial guruh doirasidagi u yoki bu rollarni bajaruvchi
kishiga aylanadi.
Rasmiy o’rta va kichik guruhlarning aksariyatini ishlab chiqarish guruhlari,
mehnat jamoalari tashkil etadi. Bu guruhlarda faoliyat turi ochiq bo’lib, sotsial
aloqalarga to’g’ridan-to’g’ri, doimiy ravishda kiritadi va yangi a’zolar bilan
takomillashib, kasaba uyushmalariga birlashib boradi. Bu guruhlarning faoliyat
tartibga solingan bo’ladi: ularning faoliyati tartibi aniqlangan, ish natijasini
baholash me’zonlari belgilangan bo’ladi. Kasaba guruhlarini shakllantirish bilan
tegishli sotsial tashkilotlar Shug’ullanadi.
Sotsium asosan kasbiy mahoratga ega guruhlar vositasida o’zini qayta
shakllantiradi. Lekin jamiyatning ehtiyojlari kasbiy faoliyat doirasidan chiqib
ketadi. Shuning uchun kasbiy va rasmiy guruhlar doirasida yangi ehtiyojlarga
yo’naltirilgan mustaqil faoliyat olib boruvchi guruhlar tashkil topib turadi. 
Norasmiy guruhlar rasman belgilangan qat’iy tartibdagi tarkibiy tuzilishga
ega bo’lmaydi. Norasmiy guruh a’zolarining o’zaro ta’sirlashuvi tasodifiy bo’lib,
shaxsiy munosabatlar, qadriyatlar tizimining umumiyligi bilan belgilanadi. Lekin
unda ham ichki guruhiy ierarxiya mavjud bo’ladi. Ayrim sotsiologlar tomonidan
bunday guruhlar «sotsial psixologik guruhlar» deb yuritiladi. 
Norasmiy guruhlarning paydo bo’lishida vaziyat va umumiy manfaatlar
majmui muhim rol o’ynaydi. Shuning uchun ham bu guruhlarni ba’zan, manfaat
6
Qаrаng: Аndreevа G.M. Sotsiаlnаya psixologiya: Uchebnik dlya visshix uchebnix zаvedeniy. – M.: Аspekt Press, 
1996. – S. 197.

---

yuzasidan tuzilgan guruhlar, deb ham yuritiladi. Odamlar ehtiyojlari turli-tuman
bo’lganligi sababli norasmiy guruhlar yuzaga keladi. 
Norasmiy guruhning rasmiy guruhga nisbatan tarkibi boshqacha tuzilishga
ega bo’ladi. Agar rasmiy vaziyatda guruh sotsial strukturaning yuqori organlari
yoki jamiyat tomonidan tuzilsa, norasmiy guruhlar esa shaxsiy asosda, ya’ni uni
tashkil etadigan individlar tashabbusi bilan tuziladi. Tashabbuskor kishilar bu
guruhda faol rol o’ynaydilar va o’z-o’zidan guruhda a’zolarning ehtiyojlarini
qondirishga imkoniyat beradigan xatti-harakat tizimi rivojlanadi.
Sotsial guruh a’zolarining o’zaro munosabatlari faoliyat turiga ko’ra