Sotsiologiyaning fan sifatida vujudga kelishi va taraqqiyotini asosiy bosqichlari

partiyaviylik hukmronligi emirildi. Endi jamiyatdagi jarayonlarni, jumladan,
sotsial munosabatlar muammolarini keng plyuralistik tamoyil orqali tadqiq qilish
davri keldi. Bu tamoyil orqali sotsial munosabatlarning muammo va vazifalarini
turlicha tahlil qilish imkoniyati tug’ildi. Ushbu ijobiy imkoniyatlarning hosili
sifatida mamlakatimizda sotsial munosabat muammolari jahon ilmiy tafakkurining
har xil yo’nalish natijalari asosida tadqiq qilinayotganligini ajratib ko’rsatish
mumkin. 
Demak, sotsial munosabatlar muammosini yangi, yuqori ilmiy darajada
tadqiq qilish imkoniyatlari vujudga keldi. Endi bu muammoni konkret sotsiologik
tadqiqot natijaoari asosida o’rganish joizdir. Chunki sotsiologiya nafaqat bu
muammoni, balki butun ijtimoiy hayot jarayonlarni keng qamrovda, kompleks
xarakterda va amaliy natijalar asosida chuqur tadqiq qiladi. 
2. Sotsial birdamlik tushunchasi sotsial munosabatlar tizimida muhim o’rin
tutadi. Chunki birdamlik bu – ma’naviy omillarning majmuasidan tashkil topgan
sotsiologik kategoriya bo’lib, u ijtimoiy hayotda faoliyat ko’rsatayotgan
insonlarning ijtimoiy taraqqiyot masalalarini hal qilishlaridagi hamkorligining
ko’rinishidir. Avvalombor Shuni ta’kidlab o’tish joizki, ilk bor bu termin
sotsiologiya faniga sotsial jipslashuvni bildiradigan tushuncha sifatida O.Kont
tomonidan kiritilgan edi. Mazkur muammoga ko’pgina mutafakkirlar o’zlarining
katta etiborlarini qaratganlar. Ayniqsa, E.Dyurkgeym va G.Spenser bu muammoni
Chuqur tahlil qilganlar, lekin ular o’z tadqiqotlarini turli xil yo’nalishlarda olib
borganlar. E.Dyurkgeymning fikricha, sotsial birdamlik bu – axloqiy tamoyil va
oliy universal qadriyat bo’lib, u jamiyatning har bir a’zosi tomonidan tan olinadi. 
E.Dyurkgeymning ta’kidlashicha, industralizatsiya tufayli jamiyatning
ko’rinishi ham o’zgardi va bu kishilarda uning imkoniyatlariga nisbatan
ishonchsizlikni paydo qildi. E.Dyurkgeymning fikricha, jamiyat hayoti uchun eng
muhimi bu – sotsial birdamlikdir. U o’zining klassik asar bo’lmish – “O’z joniga
qasd qilish”da shuni aniqladiki, bu salbiy hodisaning asosiy sababi bo’lib sotsial
birdamlik tuyg’ularini kamayishi gavdalanadi. Katolitsizmdan farqli o’laroq,
protestantizm mazhabida individualizmga urg’uni qaratish anomiyani
rivojlanishiga jiddiy turtki berdi. Shuning uchun bu mashabda o’z joniga qasd
qilish ko’payib ketdi.
O’zining boshqa bir asari – “Ijtimoiy mehnatning taqsimoti”da u Shunday
holatni ta’kidlaydi: industrialgacha bo’lgan jamiyatda sotsial birdamlik
jamiyatning mexanik hissiyotlari, ayniqsa diniy mansublik va uning tuyg’ulari
asosida ta’minlangan. Bunday jamiyatda kishilar universal holatda faoliyat olib

---

borishgan, ya’ni barcha kerakli narsalarni o’zlari yaratishgan: oziq-ovqat
etishtirish, mehnat qurollari va kiyim-kechak kabilarni. Shuning uchun ular
jamoaviylikka mansub bo’lishgan va o’z tuyg’ularini boshqalar bilan o’zaro
bahamlashishgan. 
Sanoatlashgan jamiyatda u ijtimoiylashuvning muqarrarligini his qiladi. Endi
kishilar tor sohalarga ixtisoslasha boradilar. Bu ixtisosliklar dinga ham ta’sir
ko’rsata boshlaydi. Sanoatlashish asosida rivojlangan jamiyatlarda din endi kichik
jihatlarda namoyon bo’la boshlaydi va kichik bo’laklarga: uy, oila, ish kabilarga
ajralib ketadi. 
E.Dyurkgeym fikricha, industrial jamiyatdagi sotsial birdamlikka ikkita omil
salbiy ta’sir ko’rsatadi:mexanik birdamlik va xizmat joyida o’rtoqlik ruxini topish
harakatlari. Industrialgacha bo’lgan jamiyatda esa sotsial birdamlik mexanik
xissiyotlar asosida, diniy mansublik negizida ta’minlanar edi.
2
O.Kont va G.Spenserlarning tadqiqotlarida sotsial birdamlikning asosini
iqtisodiy mafaatlar tashkil qilish markaziy o’rinni egallaydi. G.Spenser o’zining
birdamlik ta’limotida majburiy va ko’ngilli birdamlikni ajratib ko’rsatadi. Uning
fikricha, kishilik jamiyati o’z rivojlanish yo’lida ikkita harbiy va sanoat davrlariga
bo’linadi. Butun hayot bu erda intizomga asoslangan. Sanoat turidagi jamiyat esa
osoyishta ijtimoiy hamkorlikning erkin Shakllarini ifoda etadi. 
Ko’pgina g’arb olimlari ijtimoiy mulkka asoslangan kooperatsiyaning
sermahsulligini inkor etib keladilar. Ularning fikricha, butun jamiyat bilan ishlab
chiqarish vositalarini guruhlar mulki qilib berish kerak. Agar ishlab chiqarish
vositalari ijtmoiy mulk xususiyatiga ega bo’lsa, «ma’muriyat» xalqdan ajralib
qoladi va shu sabab tufayli byurokrat boshqaruvchilar tashkiloti vujudga kelishi
mumkin. O’z-o’zidan tabiiyki, bu jarayonlar natijasida ishchilar o’z mehnatlaridan
manfaatdorlikni his qilmaydilar. Mazkur taxminlarning aksariyati o’z isbotlarini
topdilar. 
Ayniqsa, totalitar tuzum davrida, bizning diyorda sohta birdamlik asosidagi
kooperatsiyalashtirish ko’plab salbiy oqibatlarni keltirib chiqardi. Mehnatning
ijtimoiy taqsimoti va kooperatsiya niqobi ostida bizning hudud hom-ashyo
etishtiradigan respublikaga aylandi. Jamiyatimizda tub ma’nodagi birlashma
jarayoni faoliyat ko’rsatmadi. 
Vaholanki, xalqimiz tafakkurida jamoviylik ruhi juda kuchli bo’lgan va
shunday qolmoqda. Mamlakatimizning birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov
ta’kidlab ko’rsatganidek, “O’z-o’zini boshqarishning xalqimiz an’analari va
qadriyatlariga juda xos bo’lgan usuli — mahallalar tizimi so’nggi yillarda juda
katta nufuzga ega bo’lib bormoqda... Eng adolatli muhit, eng adolatli ijtimoiy
Sharoit, vaziyat faqat mahallada bo’lishi mumkin. Hech bir korxona, hech bir
davlat idorasi yoki jamoat tashkiloti bu borada mahalla bilan tenglasha olmaydi»
3
.
Hozirda jamiyatimizda kechayotgan sotsial munosabatlar uchun mutlaqo
yangi bo’lgan asoslar yaratilmoqda. Xususiy mulkchilikka turli shakllariga
asoslangan ko’p ukladli, ochiq iqtisodiyot Shakllanmoqda. Shuning uchun ham
yangi iqtisodiy va taqsimot munosabatlarini joriy qilish sotsiologiya fanining
2
Cragun Ryan T., Cragun Deborah. Introduction to Sociology. Wikibooks.org. 2012. -R.65.
3
Kаrimov I.А. Bizdаn ozod vа obod Vаtаn qolsin. T.2. – Toshkent.: O’zbekiston, 1996. -B. 281.

---

asosiy vazifalaridan biri bo’lib qolmoqda. Bugun endi mehnatning mazmunini
Chuqur va har jihatdan o’zgartirmay turib, jamiyatimiz ijtimoiy tarkibida sifat
o’zgarishiga erishib bo’lmaydi. Buning uchun, eng avvalo, mehnatga yangicha
munosabatni tarkib toptirish, yangi texnologiyani yaratish, fanni yanada taraqqiy
ettirish, munosib malakali kadrlar tayyorlash, ta’lim sohasini barchabo’g’inlarini
tubdan yangilash kabi kechiktirib bo’lmaydigan vazifalar amalga oshirilmog’i
lozim.
Xususiy mulkning qonuniy, deb e’lon qilinishi bilan jamiyatimiz ijtimoiy
tarkibidagi bir xillik holati asta-sekin o’z o’rnini ijtimoiy mavqei jihatidan,
etishtirilayotgan moddiy ne’matlarning taqsimoti xususiyatlari bilan farq qiluvchi
ijtimoiy guruh va tabaqalarga bo’linishiga bo’ Shatib bermoqda.
Jamiyat sotsial strukturasida ijtimoiy-sinfiy munosabatlar ham alohida o’rin
egallaydi. Sobiq totalitar tuzum sotsiologiyasida sinfiy munosabatlar, sinfiy kurash
masalalariga keng o’rin berilib, bu munosabatlar ijtimoiy tarkibdagi boshqa barcha
elementlar, munosabatlar ichida eng muhim va belgilovchi omil hisoblangan. 
Haqiqatdan ham, sotsializmda ishchilar va dehqonlar sinfi jamiyatning eng
kam ta’minlangan, quyi darajadagi sinflarni tashkil qildi. Intelligentsiya ijtimoiy
qatlami esa moddiy ta’minlanganlik jihatidan ulardan unchalik farq qilmagan.
O’tgan davrda, asosan, ikki sinf — ishchilar va dehqonlar sinfi va ziyolilar qatlami
mavjud, deb ko’rsatilib, jamiyatning boshqa sotsial guruhlarning ahamiyati
mutlaqo e’tiborga olinmagan. Holbuki, norasmiy, yashirin hukmron sinf –
nomenaklatura mavjudligi hamma yaxshi bilardi.
Ishchilar sinfi ko’p qirrali ijtimoiy birlik hisoblanadi. Uning ichki tarkibi
demografik (jinsi va yoshi bilan), professional — tayyorgarligi bilan (mehnatning
mazmuni va xarakteri bilan) hududiy (ijtimoiy-hududiy birlik bilan), etnik (milliy
farqi) va madaniy-ma’lumoti bilan farq qiluvchi tarkibiy tuzilishga ega.
Hozirda O’zbekiston davlati miqyosida milliy ishchilar sinfining tarkib
topishi uchun yangi shart-sharoit yaratilmoqda. Jahon miqyosida raqobat bardosh
mahsulotlar ishlab chiqarish uchun moddiy-texnikaviy asos bunyod etilmoqda.
Buning uchun esa mamlakatda horijiy davlatlarning nufuzli korxonalarining
filiallari ochilmoqda. Natijada yuqori texnologiyaga asoslangan sanoat ishlab
chiqarishining malakali ishchi – injenerlar guruhi shakllana boshladi.
Ishchilar sinfi rivojlanish istiqbollariga erishish uchun ularni miqdoriy
jihatdan ko’paytirish bilangina erishib bo’lmaydi. Avvalo, mehnatning intellektual
mazmunini boyitish, zamonaviy avtomat-texnologiya bilan jihozlangan iqtisodiy
Shart-sharoitlarni barpo qilish zarur. Amalga oshirilishi kerak bo’lgan bunday
tadbirlar bevosita qishloq xo’jaligi dehqonlari hamda ziyolilar qatlami uchun ham
taalluqlidir.
Jamiyat ijtimoiy tarkibida ziyolilar qatlami ham salmoqli o’rin tutadi.
Intelligentsiya aqliy mehnat mutaxassislari bo’lib, u ijtimoiy-professional
guruhlardan tarkib topmoqda. Jamiyat ijtimoiy tarkibida intelligentsiya aqliy
mehnatning jismoniy mehnatdan ajralib chiqishi oqibatida shakllandi. Hozirda fan,
ilmiy texnika taraqqiyotining jadal borishi bilan intelligentsiyaning professional
malakasi yanada takomillashmoqda. Uning tarkibiga ilmiy, ishlab chiqarish-texnik,
madaniyat, ma’rifat, tibbiyot-harbiy va boshqaruv apparati xodimlari kirib keldi.

---

Ziyolilar tarkibini yana shahar va qishloq, ijtimoiy bandlik sohalari bo’yicha
(ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish sohasida) mehnatning ijodiy xarakteri
darajasi, malaka va boshqa jihatlari bilan farqlash mumkin.
Sobiq sovet davrida ziyolilar son jihatidan ko’paydi, lekin sifat jihatidan
ularning saviyasi past holatda mavjud mavjud bo’ldi. Chunki ziyolilar qatlami
avvalambor ularning mehnat faoliyatining mazmuni bilan aniqlanadi. Hozirda
qanchadan qancha oliy ma’lumotli insonlar o’z sohalaridan ketib, o’zlariga xos
bo’lmagan oldi-sotdi kabi mashg’ulotlar bilan o’ralashib qolganlar. 
3. Begonalashuv muammosi ham sotsial munosabatlar tizimida muhim
ahamiyatga egadir. Begonalashuv bu – inson tomonidan tub ma’nodagi kuchini
yo’qotishi va sub’ekt va ob’ekt o’rtasida qarama qarshilik vujudga kelishi hamda
bu muayyan sotsial oqibatlarni keltirib chiqishidir. YAna ham aniqroq aytadigan
bo’lsak, begonalashuv hodisasi kishilarning faol ijtimoiy faoliyatdan uzoqlashib
qolishini anglatadi.
Hozirgi jamiyatda quyidagi begonalashuv turlarini ajratib ko’rsatish mumkin:

Iqtisodiy

Siyosiy

Madaniy 

Ijtimoiy

Psixologik
Iqtisodiy begonalashuv bu – kishilarni mulkdan, mehnat jarayonidan va
mehnat natijalaridan; siyosiy begonalashuv – siyosiy hokimiyatdan; madaniy
begonalashuv – madaniyat va ma’naviyatdan; ijtimoiy begonalashuv muloqatdan,
insonlarning bir-biridan; psixologik begonalashuv esa shaxsning o’z o’zidan
uzoqlashishini anglatadi.
4
Begonalashuvning yuqorida keltirilgan turlaridan iqtisodiysi muhim ma’no
kasb etadi. Aynan Shu jarayon G’arbiy Yevropada aholining keskin tarzda
tabaqalashuviga sabab bo’ldi. Mazkur holatni nemis mutafakkirlari turli jihatlarda
tadqiq qilishga urindilar. 
Xususan, K.Marksning ta’kidlashicha, inson baxti-soadati uning tabiatini
yuksak Cho’qqisi hisoblanadi. Anglangan mashg’ulot bilan Shug’ullanish
barobarinda kishilar o’zlari ishlab chiqargan maxsulotdan manfaat ko’rishlari
kerak. Sanoat inqilobi bilan birgalikda evolyutsion tarzda rivojlangan kapitalistik
jamiyatda ishchilar mehnat natijalariga emas, faqat o’z ish kuchlariga ega
bo’lishadi. Burjuaziya ishchilardan ularning ish haqi evaziga ishlashi maqsadida
foydalanadi. Natijada ishchilar o’z mehnat natijalari – ishlab chiqarilgan
maxsulotga egalik qilishdan begonalashishadi. Marks fikricha, qachonki kishilarga
o’z mehnatining hosili tegishli bo’lsagina, ana o’ Shanda ular inson tabiatining
ideali va maqsadiga ega bo’lishadi. 
Shuningdek, K.Marks kapitalizmda kishilarni katta baxtsizlikka olib boruvchi
yo’lni ko’rdi. Kapitalizmda ishlab chiqarish natijalarini begonalashishdan tashqari,
ishchilarni yanada bir-biridan begonalashishi ham kuzatiladi. Chunki kapitalizm
ishga joylashish uchun cheklangan resurslarga erishish maqsadida kishilarni bir-
4
Cotsiologiya. O’quv qo’llаnmа. Ubаydullаevа R.А., Bekmurodov M.B., Otа-Mirzаev O.B. vа boshqаlаr. –
Toshkent.: Аbdullа Qodiriy nomidаgi xаlq merosi nаshriёti. 2002. -B.62.

---

birlari bilan raqobat qilishga moyillashtiradi. Kapitalizmda ishga joylashish
imkoniyatlari Cheklanganligi tufayli kapitalistlar ish haqini past darajada u Shlab
turishlariga xizmat qiladi. Shuning uchun kishilar bir-birlari bilan raqobat qilishga
majbur bo’ladilar.
5
Shu erda muhim bir izohni ilgari surish lozim: birinchidan, sobiq SSSR va
Xitoyda o’rnatilgan tuzumlar K.Marks tomonidan taklif qilinganlari emasdi.
Kapitalizm o’zining barcha zararli tomonlari bilan birgalikda, ishlab chiqarish
vositalari aynan Shu tuzumda rivojlanadi va ulardan keyingi tuzimda foydalanish
mumkin bo’ladi. Demak, kapitalizmni ayovsiz tanqid qilish bilan barobarinda,
K.Marks uni ishlab chiqarish vositalarini rivojlantirish uchun foydaliligini ham tan
olgan.
6
Uning bu fikrlariga jiddiy e’tiroz bildirish mumkin. Aynan sotsialistik
tuzumda raqobatning deyarli yo’qligi moddiy va ma’naviy tovar va buyumlarni
o’ta taqchilligini keltirib chiqardi. Shuningdek, korxonalarda ishlab chiqarilgan
maxsulotlar o’ta sifatsiz darajada ekanligi va shuning uchun aholi horijdan
keltirilgan tovarlarga ega bo’lishga intilgani yaqin tariximizdan yaxshi ma’lumdir. 
Qolaversa, sotilmagan tovarlar uchun ishchi va xizmatchilarga muntazam
maosh to’lab kelingani ham sobiq tuzumning, jumladan, o’ Sha davrdagi
O’zbekistonning iqtisodiga ham jiddiy zararlar etkazdi. Lekin Marks bu davrda
yashamadi va o’z sotsiologik ta’limotining salbiy jihatlarini ko’rmadi. Shu nuqtai
nazardan qaraganda, ilgari tuzumni qumsab qolganlarga, o’ Sha davr
kamchiliklaridan bexabar bo’lgan yoshlarga yuqorida bayon etilgan hayotiy
lavhalarni eslatib qo’yish biz sotsiologlarning kasbiy vazifamizdir.
Horijiy adabiyot materiallari bilant tanishib chiqib, muammo tahlili bo’yicha
quyidagi o’z tanqidiy fikrlarimizni ilgari surishimiz mumkin bo’ladi, deb
hisoblaymiz:
Marksizm ta’limoti bo’yicha xususiy mulk ijtimoiylashtirilgach, ishlab
chiqarish vositalariga endi bevosita ishlab chiqaruvchilar umumiy egalik qilishlari
kerak edi. Lekin ijtimoiy amaliyotda esa buning aksi bo’lib chiqdi. Siyosiy
hokimiyatni bosib olgan proletariat ishlab chiqarish vositalarini davlat mulkiga
aylantirdi. Sotsialistik revolyutsiya mantiqiga ko’ra, bu tadbirlar begonalashuv
jarayoni ildiziga bolta uru Shi kerak edi. Ammo, 70 yillik tarix davomida bizga
uqtirib kelingan ijtimoiy mulk davlat mulki edi. Bu mulk esa xususiy mulkning
eng jirkanch, adolatsiz turi bo’lib chiqdi. Chunki davlat mulki o’zining real egasiga
ega emas. U bir mavhum tushuncha edi. Mehnat kishisi esa yana mulkdan
begonalashdi. Davlat mulki esa davlat apparatining xususiy mulkiga aylanib, bu
nomenklaturani «yangi» sinfga aylantirdi. Bu salbiy jarayonlar natijasida ishlab
chiqarish o’zining haqiqiy egasini topa olmadi.
Boshqa bir nemis olimi Maks Veber o’z vatandoshi va millatdoshi – K.Marks
g’oyalari bilan yaqindan tanishib, uning fikrlarini qabul qila olmadi. Jumladan,
unga qarshi o’zining ratsionalistik g’oyalarini ilgari surdi. Horijiy adabiyotlarida
quyidagicha ma’lumot berilgan:
5
Cragun Ryan T., Cragun Deborah. Introduction to Sociology. Wikibooks.org. 2012. -R.64-65
6
O’shа erdа. -R.65

---

Maks Veber jamiyatdagi ratsionallash va sanoat inqilobidan tashvishlanib
yashadi. Chunki bu ikki o’zgarishlar inson tabiatiga jiddiy ta’sir ko’rsatadi. Veber
Shuni yaxshi tushunib etdiki, o’zi yashagan davr – XIX asrning sanoat inqilobi
davrida jamiyat hayoti madaniyat tufayli ratsionallashib boradi va bu jarayon
jamiyatni harakatlantiruvchi kuch bo’lib namoyon bo’ladi.
7
4. Begonalashuv jarayoni va tanazzul bir-birlariga bog’liq hodisalardir. Agar
jamiyatda ishlab chiqarish sur’atlari keskin pasaysa, xo’jalik aloqalari uzilsa,
pulning qadri tu Shib ketib, narxlar tez sur’atlarda oshib ketsa, boshqaruv
tuzilmalari izdan chiqsa va siyosiy tangliklar vujudga kelsa, biz jamiyatning
hamma sohalari tanazzulga uchragan, deb fikr yuritishimiz mumkin. 
Bu Chuqur tanazzul insonlarning kuchli begonalashuv olamiga salbiy ta’sir
qilishi, ba’zi tartiblar kirgizishi aniq. O’z navbatida begonalashuv jarayoni
qanchalik kengaysa tanazzul ham Shunchalik, Chuqurlashib boraveradi. Masalan,
ishlab chiqarish jarayonida mehnatning taqsimlanishi ro’y beradi. Bu esa
taraqqiyot uchun qo’yilgan ulkan qadamdir. Shu bilan birga ijtimoiy mulkchilikka
asoslangan ijtimoiy munosabatlarning Shunday bir turi – ishlab chiqarish
munosabatlari shakllanadiki, uning asosida bevosita ishlab chiqaruvchi ishlab
chiqarish vositalaridan uzoqlashib, asta-sekinlik bilan o’z mehnati natijasida
begonalashib boradi. Endi bu ishlab chiqaruvchi shaxs uchun mehnat unumining
ham qizig’i yo’q. 
Siyosiy jabhada ham siyosiy hokimiyatdan jamiyatning ko’pgina a’zolari
begonalashtirildilar. Ya’ni, siyosiy hokimiyat xalq hokimiyati umumxalq,
hokimiyati, deb e’lon qilingan bo’lsa-da, aslida u ma’lum bir guruhning – elitaning
xususiy mulkiga aylandi. Buning asosida esa butun bir xalq davlat siyosiy
hokimiyatidan begonalashdi va bu begonalashgan omma bilan nomenklatura
orasida ulkan jarlik paydo bo’ldi. O’z navbatida bu jarayonlar siyosiy tanazzulga
olib keldi va bu tanazzul tufayli tashqi du Shman enga olmagan totalitar davlat o’z-
o’zidan parchalanib ketdi.
Madaniy sohadagi begonalashuv ham anchagina chuqur salbiy oqibatlarga
olib keladigan ma’naviy tanazzulni keltirib chiqaradi. Jamiyatda sog’lom muhitni
yaratishda ma’naviyat va madaniyatning o’rni o’zgacha. Chunki ular
individlarning barkamol bo’lib Shakllanishlariga katta ta’sir ko’rsatadilar. Agar
jamiyat a’zolari o’z ma’naviyatlari – boy madaniy meroslaridan uzoqlashib ketib,
undan begonalashsalar, ular endi o’zlarining kelib chiqishlaridan tortib, to o’z
millatlarining ham milliy urf-odatlari, an’analarini ham inkor qila boshlaydilar. 
Agarda yaqin o’tmishimizga, uning tirixiga murojaat etsak ushbu
satrlarimizning yaqqol isbotini ko’ramiz. Masalan, boy madaniy merosimizdan
begonalashuvimiz atoqli adib chingiz Aytmatovning ta’biricha, bizlarni
manqurtlarga aylantiray dedi, ya’ni biz o’z xalqimiz tarixi, milliy ozodlik
harakatlari va ularning sarkardalari, dinimiz va o’zligimizdan uzoqlashib qoldik.
Bu haqda faylasuf olim, professor M.Q.Oripov shunday fikr bildirgan edi: «Mana
shunday o’lik aqidalardan biri ijtimoiy borliq ijtimoiy ongni belgilaydi, degan
markscha-moddiyuncha dunyoqarash qoidasidan iboratdir. Bu qoidaga ko’ra, inson
7
O’shа erdа. -R.63.

---

ongli, ijodkor faoliyat sohibi sifatida emas, balki ishlab chiqarish munosabatlari,
deb atalmish mavhum va mujmal narsaning tobe maxsuliga aylanib koladi. Bunday
odam manqurtdir. Totalitar mafkuraning 70 yildan ortiq xukmronligi o’zining
tarixi, ajdodlarining namunali ishlarini inkor etgan, o’z xalqi va Vataniga
sadoqatini yo’qotgan manqurtlarni keltirib chiqardi».
8
Davlatimiz mustaqilligiga
erishib, madaniy begonalashuvni bartaraf etishni boshladik. 
Sotsiologiyadagi muhim begonalashuv hisoblangan sotsial begonalashish
insonlarni muloqotdan, bir-birlaridan uzoqlashishlari natijasida yuzaga keladi.
Inson o’z mohiyatiga ko’ra ijtimoiy xususiyatga egadir. O’zaro faoliyat tufayli
paydo bo’lgan ehtiyojlar asosida insonlar doim bir-birlari bilan muloqotlarda
bo’ladilar. Muloqotning ijtimoiy ma’nosi shundaki, u madaniyat Shakllari va
ijtimoiy tajribalarni uzatish vositasi bo’lib ximat qiladi. 
Ammo, iqtisodiy tanazzul ko’pgina insonlarni qiyin iqtisodiy ahvolga solib
qo’yadi. Natijada jamiyat a’zolarining aksariyati bozor iqtisodi munosabalariga
ko’nikishlari qiyin kechadi. Oqibatda inflyatsiya tufayli moddiy va ma’naviy
ehtiyojlar tizimining Cheklanishi hamda me’yorlartirilishi insonlarda agressivlik
kayfiyati, johillashish holatini kuchaytirib boradi. Bu hodisa fuqarolarda an’ana va
urf-odatlar, ma’naviy qadryatlarning ta’sirini yo’qolishga olib keladi. Shu kabi
salbiy omillar insonlarning bir-birlaridan begonalashuvlarini kuchaytiradi va
hamma o’z holicha, degan norasmiy qonun paydo bo’ladi.
Ruhiy begonalashuv bu – insonning o’z mohiyatidan uzoqlashishdir. Ushbu
muammoni nemis mutaffakiri Erix Fromm juda yaxshi ishlab chiqqan. Uning
fikricha, inson mohiyati doimo o’ziga du Shmanlik kayfiyatida bo’lgan sotsial
tuzilma ta’siri ostidagi inson o’z-o’zidan begonalashuvining har bir darajasiga
ma’lum bir sotsial xarakter - dunyoparaslik, ekspluatatorlik, retseptiv (andozalik,
qolip), bozorga oidlik xosdir. 
Zamonaviy jamiyatni E.Fromm inson mohiyatini «mashinalashtirish»,
«kompyuterlashtirish» va «robotlashtirish» jarayonlari yordamida begonalashuv
uning darajasining bir mahsuli, deb ta’riflaydi. Bozorga yo’naltirilgan sotsial
harakat paydo bo’lib, unda iste’molga intilish, ikkilanishlar hissiyoti, yakkalanib
qolishlik va boshqa salbiy holat, hissiyotlar markaziy ahamiyat kasb etadi.
Xuddi shu erda psixologik va sotsial begonalashish bir-birlari bilan juda
uyg’unlashib ketishlarini ko’rish mumkin. Insonlar bir-birlaridan munosabatda,
muloqotda begonalashsalar, o’z-o’zlaridan begonalashish ham yuz beradi, chunki
insonlarning bir-birlaridan begonalashuvlari oqibatida ular yakkalanish, zerikish va
hayotga qiziqishlari so’nishi vujudga kelishi mumkin. Buning natijasida inson o’z
kelajagiga, orzu-niyatlariga ishonchi yo’qolib, u o’zini begona, deb hisoblaydi va
bu jarayon ko’pincha salbiy oqibatlarga olib keladi. 
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, jamiyat hayotidagi turli xil begonalashuv
jarayonlari tezroq ilmiylik va uyg’unlik asosida bartaraf qilinsagina jamiyat
sog’lom sharoitda taraqqiy etadi va salbiy ijtimoiy hodisalarning o’z vaqtida oldi
olinadi. Masalan, mehnatdan begonalashishlikni bartaraf etish uchun birinchi
navbatda insonlarning o’z mehnatlari natijalaridan manfaatdor bo’lishlari va uning
8
Oripov M.Q. Ijtimoiy ong vа ijtimoiy borliq. // Qаlb ko’zi xаftаnomаsi. 8 oktyabr.1997.

---

oqibatida esa ularning mehnatga bo’lgan munosabatlarini tubdan o’zgartirib,
qiziqish va kuch-g’ayratlari bilan ishlashlarini tashkil etish darkor.
Ishlab chiqarishni boshqarishdan begonalashish muammosini bartaraf etish
ham juda muhim ma’no kasb etadi. Buning uchun ishlab chiqarish munosabatlarini
Chuqur demokratiyalashtirish, korxona, tashkilot va muassasalardagi mavjud
boshqaruv tizimlarini demokratik yo’llar bilan takomillashtirish va ishchi,
xizmatchilar xo’jalik egasining aniq vazifasi, huquqi va mas’uliyatlarini bilishlari
kerak.
Madaniyatdan begonalashuvni bartaraf etish uchun madaniy merosga
munosabatni takomillashtirib borish, jamiyatning har bir a’zosi ma’naviy
qadriyatlardan yaxshi xabardor bo’lish va madaniy qurilishga etarli mablag’
ajratilishini ta’minlash zarur.
Ijtimoiy begonalashuvni bartaraf qilish uchun insonlarning bir-birlari bilan
munosabatlari, muammolarni haqiqiy birdamlik va hamkorlik asosida qurish
kerakki, shunda har bir inson o’zini boshqalar uchun ham kerak ekanligini Chin
yurakdan sezsin.
Ruhiy begonalashuvni bartaraf etish Choralari sotsial begonalashuvni bartaraf
etishning uzviy davomidir. Inson o’zini kimgadir kerakligini ruhan his qila
olsagina u hach qachon tu Shkunlikka tu Shmaydi. YAkkalanish, iztirobga tu Shish
xavfidan xolos bo’ladi, oqibatda uning o’z-o’zidan, o’z mohiyatidan
begonalashuviga hech qanday sabab qolmaydi.
Biz qurayotgan bugungi yangi jamiyat o’z oldiga bu begonalashuv
jarayonlarini tezroq bartaraf etib, haqiqiy rivojlanishga, erkinlikka, ozodlikka
erishish uchun hozirgi qiyinchiliklarni sobitqadamlik bilan engib bormoqda. 
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan keng qamrovli ijtimoiy-iqtisodiy
islohotlar jamiyat hayotining barcha sohalarini chuqur qamrab olib, davlatimizni
rivojlangan mamlakatlar safidan tezroq o’z munosib o’rnini egallashiga hizmat
qilmoqda. Albatta, ushbu ijtimoiy jarayonning bir tekisda kechishi muayyan
qiyinchiliklarga duch kelmoqda. Mazkur qiyinchiliklar ijtimoiy munosabatlarning
alohida turi bo’lgan milliy mafkurani yaratish harakatlarida ko’proq namoyon
bo’layotgani biz jamiyatshunoslarni ko’proq tashvishga solmoqda. Chunki milliy
mafkura mustaqil davlatning asosiy ma’naviy poydevorlaridan hisoblanadi. U siz
hech bir davlat barqaror rivojlanish xususiyatiga ega bo’la olmaydi.
Milliy mafkuramiz esa biror bir siyosiy partiya, yohud ijtimoiy harakatlarning
emas, balki umumxalq manfaatlarini ifodalashi juda muhimdir. Ushbu
mafkuraning mazmun va mohiyati millatimizning o’ziga xos bo’lgan tafakkur
tarziga mos kelishi uni real hayotdan ajralmasligini ta’minlaydi.
«Odamlarning ming yillar davomida shakllangan dunyoqarashi va
mentalitetiga asoslangan, ayni vaqtda shu xalq, shu millatning kelajagini ko’zlagan
va uning dunyodagi o’rnini aniq-ravShan belgilab berishga xizmat qiladigan,
kechagi va ertangi kun o’rtasida o’ziga xos ko’prik bo’lishga qodir g’oyani men
jamiyat mafkurasi deb bilaman»
9
.
9
Kаrimov I.А. Jаmiyatimiz mаfkurаsi xаlqni-xаlq, millаtni-millаt qilishgа xizmаt qilsin. // Tаfаkkur. 1998. N 2, B. 
6.

---

Respublikamiz birinchi Prezidenti tomonidan ilgari surilgan fikrlardan
ma’lumki, milliy mafkurani shakllanishiga millatning o’ziga xos xususiyatlari:
milliy urf-odatlar, qadriyatlar, an’analar va udumlar negizida shakllanadigan
hamda rivojlanadigan tafakkur tarzi bevosita asos bo’ladi. Shu jihatdan qaraganda,
milliy g’oya va tafakkur o’zaro uzviy bog’liq tushunchalardir. Shuning uchun
ularni bir-birlaridan sira ajratib olishimiz mumkin emas. Shu nuqtai nazardan,
qaysi bir jamiyatda ushbu masalaga to’g’ri munosabatda bo’lib, uning negizida
milliy mafkura shakllansa, o’sha jamiyatdan taraqqiyot, erkinlik va ozodlik qaror
topadi.
O’rta asrlarda yashab o’tgan avlod-ajdodlarimiz hayot yo’llarni tahlil qilib
ko’rsak, shunga amin bo’lamizki, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Ibn
sino, Amir Temur, Ulug’bek, Navoiy, Bobur va boshqa ko’plab yuksak tafakkur
egalari bo’lgan bobokalonlarimiz yashagan ijtimoiy-madaniy muhitda shakllangan
tafakkur tarzi va milliy g’oyalar naqadar teran va ilmiy asosga qurilganligini
ko’ramiz. Demak, ajdodlarimiz yashagan o’ Sha davrlarda ushbu masalalarga katta
e’tibor qaratilgan. Shuning oqibati o’laroq, Turon eli yuksak rivojlangan ilm-fan va
madaniyat o’chog’i bo’lgan.
Lekin baxtga qarshi Yevropadagi mashhur Renesans davridan ancha ilgari
yaratilgan bu taraqqiyot yo’lini biz asta-sekinlik bilan unuta boshladik. Milliy
g’oya, milliy mafkuraning asoslaridan bo’lgan ma’naviy boyliklarimizga qanchalik
e’tiborimizni kamroq qaratsak, taraqqiyot yo’lidan shunchalik chetga chiqib keta
berdik va milliy g’oya o’rnini «mahalliychilik» g’oyasi egalladi. Buning natijasida
esa markazlashgan ulkan davlatimiz parchalanib, millatimiz tarqoq va qoloqlik
darajasiga tushib qoldi. Yagona milliy g’oyamizni mahalliychilik g’oyasiga
aylantirishimiz, buning natijasida esa tarqoqlilik va kuchsizlik holatiga tushishimiz
sababli avval Chorizm mustamlakasiga, keyinchalik esa sobiq sovet
imperiyasining arzon hom-ashyo etishtirib boradigan «viloyati»ga aylandik.
Mana endi biz 130 yildan ortiq davom etgan mustamlachilikdan qutulib, yana
markazlashgan va mustaqil davlatchiligimizga erishdik. Shu o’rinda aytishimiz
joizki, bizdan oldin o’tgan avlodlarimiz yo’l qo’ygan xato va kamchiliklarni aslo
qaytarmasligimiz zarur. Buning uchun esa o’sib kelayotgan yosh avlodni milliy
istiqlol mafkurasi ruhida tarbiyalash kerak. Jamiyat hayotini sotsiologik tahlil
qilish Shuni ko’rsatayaptiki, vatandoshlarimiz ushbu milliy mafkura mohiyatini
borgan sari Chuqurroq tushunib borayotganlarini qayd qilish mumkin.
Sotsiologiya va boshqa ijtmoiy-gumanitar fanlar doimiy ravishda o’zlarining
ham nazariy, ham amaliy tadqiqotlari bilan milliy istiqlol g’oyalarini hayotga
tadbiq etishning samarali usullarini chuqurroq tadqiq etishga mavjud barcha
imkoniyatlarini amalga oshirishlari kerak.