Sotsiologiyaning fan sifatida vujudga kelishi va taraqqiyotini asosiy bosqichlari

20-mavzu. JAMIYAT VA DIN.
1. «Din» tushunchasi va uning ijtimoiy mazmuni.
2. Kishilik jamiyati tarixida din va diniy e’tiqodning sotsiologik 
ahamiyati.
3. Dinning jamiyat hayotidagi sotsiologik ahamiyati va funktsiyalari.
4. Din va uni davlat bilan o’zaro munosabati
5. O’zbekiston jamiyatida diniylik va dunyoviylik munosabatlari.
Din – kishining yorug’ olamga kelishi va ma’lum bir vaqtdan keyin uni tark
etishi orasidagi borliq masofasi, butun umri davomida uni tubdan o’zgarishiga o’z
ta’sirini o’tkazish salohiyatiga ega bo’lgan voqelikdir. Ilmiy adabiyotlarda uning
lug’aviy ma’nosi turli-tuman qarashlar asosida ilgari suriladi. 
«Din (arabcha. Ishonch, ishonmoq) – borliqni yaratuvchi va boshqaruvchi,
adolatning yuksak namunasi, moddiy olamga xos bo’lmagan va ayni vaqtda
barkamollikning oliy ko’rinishi sifatida tushuniluvchi oliy mavjudotga, ya’ni,
xudoga munosabat, tasavvur, urf-odat va marosimlar majmuidir». 
1
AQSHning Nyu-Gemp Shir (The University of New Hamp Shire)
universiteti professori – Mishel Dillon (Michele Dillon) honim din hodisasiga
quyidagi ta’rifini berganligi alohida e’tiborlidir: 
«Din bu – zamonaviy Amerika va dunyoning boshqa mamlakatlarining
ijtimoiy hayotini tushunishdagi tayanch konstruktsiyadir. Aksariyat
amerikaliklarning kundalik hayotlarini tushunishda dinning turli sotsial
jarayonlardagi rolini aniqlash sotsiologlar uchun qiziqish uyg’otadi».
2
Dunyoviy adabiyotlarda dinlarning tasnifi quyidagi tarzda beriladi:
— ibtidoiy jamoa sharoitlaridagi urug’-qabila dinlari (fetishizm, totemizm,
animizm, magiya). Ushbu dinlarda ajdodlar Shaxsiga sig’inish, urug’-aymoqchilik
aloqalari muhim o’rin egallaydi. Bunda qabila boshlig’ining Shaxsi ilohiylik
asosida haddan ziyod ulug’lanadi. Hozirda bu dinlarning vakillari Janubi- Sharqiy
Osiyo, Avstraliya, Okeaniya, Afrika aholisi va shimoliy hamda Janubiy
Amerikaning hindu qabilalarida istiqomat qiladilar;
— milliy dinlar (konfutsiychilik, hinduizm, yahudiylik, sintoizm va
boshqalar). Ular ayrim xalqlarning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy va boshqa
hayotiy xususiyatlarini aks ettiradi. Bu xalqlar o’z dinlariga boshqa millat va
xalqlarni qabul qilishmagani tufayli ularning dinlari jahon dinlari darajasiga chiqa
olmadi;
— jahon dinlari (xristianlik, islom va buddaviylik). Mazkur dinlar eng ko’p
e’tiqod qiluvchilarga ega hisoblanadi. Ularning geografiyasi juda katta hududni
qamrab oladi. Bu dinlarning milliy dinlardan asosiy farqi shundaki, ularda
kishilarning millati va irqidan qat’iy nazar e’tiqod qilish imkoniyatlari to’liq
mujassamlashgandir. 
1
Fаlsаfа (Qomusiy luғаt). –Toshkent.: «O’zbekiston fаylаsuflаri milliy jаmiyati». 2004. –B.112.
2
Handbook of the sociology of religions. Edited by Michele Dillon. Cambridge University Press. 2003. –R.7.

---

YUqorida ko’rsatib o’tilgan dinlar kishilik jamiyatining tarixida o’ziga xos
o’ringa ega bo’lgan va shunday qolmoqda. Ushbu tarixiy jarayonlarning vorisligi
asosida din zamonaviy jamiyatlarda ham kishilarning turmush va tafakkur tarzi
tizimining muhim elementi sifatida sotsial, mafkuraviy munosabatlarning o’ta
muhim muvofiqlashtiruvchi hamda etakchi kuchi bo’lib kelmoqda. 
G’arbiy Yevropa ma’rifatchilarining dinni barham topishi haqidagi g’oyalari
o’zining to’liq isbotini topmagan bo’lsa-da, lekin bu mintaqadagi mamlakatlarda
diniy e’tiqod masalalari ancha zaiflashganiga guvoh bo’lib turibmiz. Sharq
mamlakatlarida esa bu jarayonlar aksincha kechmoqda: din ijtimoiy hayotning
muhim tarkibiy elementi sifatida kishilarning kundalik va ijtimoiy hayotlariga
tobora chuqur kirib bormoqda. 
Zamonaviy Sharoitlarda diniy axloqning ijtimoiy me’yorni bir bo’lagi
sifatida insonning haddan ziyod ortib borayotgan moddiy ehtiyojlarini tartiblash
hamda odamzotni ma’naviy kamolot sari yo’naltirishga qodir salohiyati
jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy-siyosiy barqarorlikni ta’minlovchi omil
bo’lib xizmat qilishi mumkin. 
Hozirda dunyoning deyarli barcha mamlakatlarida davlat instituti o’z
mafkuraviy platformasini mustahkamlash va ommaning ijtimoiy ongiga ta’sir
ko’rsatishda din omilidan faol foydalanilmoqda. Shu nuqtai nazardan qaraganda,
ma’lum bir ma’noda milliy g’oyalarning o’zagini diniy qadriyatlar tashkil
etayotgani kuzatilmoqda. 
Din hodisasining mohiyati va uni zamonaviy jamiyat hayotida tutgan o’rnini
tahlil qilishda o’tmishda dinga bo’lgan munosabatni ham unutmaslik kerak.
Ayniqsa, dindan kamchiliklar qidirib, uning ahkomlari va qadriyatlari tanqidini
davlat siyosati darajasiga ko’tarish qanday ayanchli oqibatlarga olib kelganini har
doim yodda saqlash lozim. 
Sobiq totalitar tuzum davrida, mamlakatimiz ijtimoiy-gumanitar fanlari
tizimida din va uning tadqiqotlari bir tomonlama, «kurashuvchan» ateistik
3
ruhda
olib borilgani bizga yaqin o’tmishdan yaxshi ma’lumdir. Bu davrda din inson
ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy-siyosiy hayoti sharoitlarini nomunosib tarzda aks
ettiruvchi salbiy hodisa sifatida talqin qilingan edi. Bu holat esa dinning haqiqiy
sotsial ahamiyatini ochib berishga monelik qildi. G’arb mamlakatlarida esa dinning
sotsiologik tahlili ochiqlik ruhida, ilmiy dalillar va ishonchli tarixiy ma’lumotlar
asosida va nisbatan xolislik tamoyiliga tayanilgan holda olib borilganini alohida
ta’kidlash mumkin. 
Demak, dinni ijtimoiy-madaniy o’zgarishlarning omili ko’rinishida
o’rganish uni alohida ijtimoiy-madaniy tizim, murakkab sotsial fenomen sifatida,
boshqa sotsial institutlar bilan chuqur aloqadorligi nuqtai nazardan turib tahlil
qilishni taqozo etadi. 
Ma’lumki, Yevropadagi ma’rifatchilik harakati dinga funktsionalizm
tamoyili nuqtai nazardan murojaat qila boshladi. Buning natijasida esa dinning
mazmunidan to’liq yoki qisman voz kechish kayfiyati shakllandi. Lekin G’arbda
hamma ham bunday yondashuvga moyillik bildirmadi. Masalan, frantsuz
3
Аteizm (а-inkor qiluvchi юklаmа, юnonchа theos-xudo mаъnosi bilаn qo’shilib, bevositа xudosizlik mаъnosini
аnglаtаdi).

---

sotsiologi E.Dyurkgeym dinni jamiyatda muayyan ijobiy funktsiyalarni
bajarayotgan sotsial institut sifatida qabul qilishni taklif etdi. Uning bunday
qarashlari keyinchalik amerikalik mashhur sotsiolog T.Parsons tomonidan yanada
ijodiy ruhda rivojlantirildi. 
Umuman olganda, din kishini transtsendentallikka
4
yo’naltiradi. Boshqa
dunyoviy ijtimoiy tizimlar esa jamiyat tomonidan belgilangan vazifalarni bajaradi. 
Ma’lumki, din har qanday jamiyat hayotida muhim ahamiyat kasb etadigan
hodisadir. Aynan din kishilik jamiyatining tsivilizatsiyasi rivojiga o’zining ulkan
hissasini qo’shgan sotsial institutlar sirasiga taalluqli hisoblanadi. Insoniyat
tarixidan yaxshi bilamizki, dunyoning hech bir mintaqasi, xalqi ma’lum bir din va
e’tiqodlar tizimisiz o’z Shaxsiy va ijtimoiy hayotini tasavvur qila olmagan.
Jamiyatning asosiy sotsial institutlari tarixiy davrning barcha bosqichlarida o’z
faoliyatlarini olib borish uchun u yoki bu diniy e’tiqod tamoyillariga tayanganlar.
Mazkur holat barcha xalqlar va millatlarga xos bo’lib keldi. 
Albatta, ijtimoiy hayotning Shakl va mazmunining transformatsiyasi jamiyat
a’zolarining dinga bo’lgan munosabatlarini ham tobora o’zgarib borishga o’z
ta’sirini ko’rsatishiga muvaffaq bo’ldi. Shu nuqtai nazardan qaraganda, ibtidoiy
jamoa kishisi bilan XXI asr kishisining dinga bo’lgan munosabatlari va e’tiqodlari
tizimidagi farq osmon va erchalik ekanligi yaqqol seziladi. Shuni alohida
ta’kidlash lozimki, muayyan bir diniy e’tiqodga ega bo’lish universal hodisa
sifatida namoyon bo’lib keldi va haligacha ma’lum bir ma’noda shunday bo’lib
kelmoqda. 
To’g’ri, har bir xalq, har bir jamiyat a’zosi konkret kishilardan tashkil
topishini e’tirof etib, din masalasiga ham turlicha yondashuvlar mavjudligini tan
olish lozim. Din va uning arkonlari hamda hukmlari, avvalambor, mazlum, qalbi
shikasta va ijtimoiy ko’makka muhtoj kishilarni himoya qilishga xizmat qilgani
tufayli jamiyatning zodagon kiborlar tabaqasi uni darhol hamda so’zsiz qabul
qilmaganliklarini tarixiy lavhalardan bilishimiz mumkin. Keyinchalik esa
jamiyatning hukmron doiralari din arkonlaridan o’z ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy
mavqelarini mustahkamlash maqsadlarida foydalanishga intilib keldilar. Bunda
ular o’zlarining g’ayri-insoniy xatti-harakatlarini ham amalga oshirishdan
toymadilar. 
Jumladan, ular ulkan ilmiy kashfiyotlarni amalga oshirayotgan olimlarni o’z
hukmronliklariga xavf-xatar solayotganlar sifatida tasavvur qilishdi va xristian dini
nomidan ularga nisbatan inkvizitsiya siyosatini qo’llab kelishdi. Pirovardida, ilg’or
fikrli olimlarni sexr-jodugarlikda ayblash, ularga nisbatan ommaviy tahqirlash
hamda qatag’on siyosati amalga oshirildi. Demak, bunday holatda biz hukmron
siyosiy elitani diniy e’tiqodni yovuz-jinoiy va g’arazli maqsadlariga erishish
vositasiga aylantirish harakatlari bilan duch kelib turibmiz. 
Agarda G’arbdagi bu ijtimoiy illatni O’rta asrlar Sharoitlaridagi
Movarounnahrda, Temuriylar davridagi hodisalar bilan qiyoslasak, shunday holatni
kuzatamizki, islom dini ulamolari bu hududda yashab, ijod qilgan buyuk
allomalarimizning dunyoviy-ilmiy faoliyatlarini din ahkomlariga zid, deb
4
Turli-tumаn hodisаlаr mohiyatini tаjribа аsosidа bilish imkoniyatidаn tаshqаridа, fаqаt аql-idrok bilаn tаsаvvur
qilishi mumkin bo’lgаn borliq.

---

qoralamaganlar. Chunki islom ilm-fan va ma’rifatparvarlik dini bo’lgani uchun
olimlar va fozillar hamisha ardoqlanib kelingan. 
Sobiq totalitar tuzum hukmronlik qilgan davrda, milliy-madaniy merosimiz
g’ayri-ilmiy tarzda talqin qilinayotgan Sharoitlarda esa islom dini va diniy
e’tiqodni ilm-fanning ku Shandasi qilib ko’rsatishga astoydil kirishildi. Masalan,
XX asrning 70- yillarida, O’zbekiston xalq yozuvchisi Odil YOqubovning
«Ulug’bek xazinasi» romani asosida olingan videofilmda Mirzo Ulug’bekning
o’limida shayx Xo’ja Ahror Valiy bosh aybdor qilib ko’rsatilgani ma’lum. 
Ushbu videofilm syujetida shayx Xo’ja Ahror Valiy «otang koinot sirlari va
sayyoralarni o’rganish niqobi ostida kufr ishlarni olib borayapti va bu bilan ulkan
darajada shakkoklik qilayapti» degan ma’noda Ulug’bekning o’g’li shaxzoda
Abdullatifni otasiga nisbatan qarshi qo’yib, «kofirni o’ldirish jihoddir va shu
tufayli islomda katta ajr-savobga erishiladi» degan qabih fatvoni bergan, deb
ta’riflangan edi. 
Albatta, yuqorida ko’rsatib o’tilgan tarixning soxtalashtirilgan lavhalariga
mamlakatimiz adiblari va san’atkorlarining to’g’ridan-to’g’ri aloqalari yo’q,
Chunki 1991 yilgacha mamlakatimiz tarixi totalitar tuzum markazidan berilgan
ko’rsatmalar asosida, soxta, yolg’on va g’ayri-ilmiy yondashuv ta’sirida yozilgan
edi. 
Mana endi mamlakatimiz o’z mustaqilligini qo’lga kiritib, boy madaniy-
tarixiy merosimiz olimlarimiz tomonidan ilmiy va xolislik asosida tadqiq etilib,
ilgarigi kommunistik mafkuraning yolg’on sarqitlaridan holi bo’lmoqda. Bu sa’iy-
harakatlar natijasida ataylab yashirib kelingan tarixiy haqiqat qayta yuzaga
chiqmoqda. 
Xususan, mamlakatimiz olimlari tomonidan Shunday tarixiy fakt
aniqlandiki, Mirzo Ulug’bek haqiqatan o’z o’g’li Abdullatif farmoni bilan qatl
etilgan, lekin buning asosiy sababi uni toju taxtga ega bo’lishdagi razil, pastkash va
yovuz niyatini amalga oshirish harakati edi. Ushbu g’ayrinsoniy maqsadiga erish
uchun Abdullatif padarko’ Shlikdan ham toymadi. Shayx Xo’ja Ahror Valiy esa
Ulug’bek qatl qilinganda umuman samarqandda bo’lmagan, aksincha, u
temuriyzodalar o’rtasidagi toj-taxt uchun kechayotgan birordarko’ Shlik uru
Shlarining oldini olishga o’zining astoydil va munosib ulu Shini qo’shib kelgan
ekan. 
Darhaqiqat, temuriylar hukmronligi tanazzulga yuz tutishi bilan bizning
yurtimizda ham din va uning arkonlaridan unumli foydalanish anchagina susaydi
va bu hol o’z navbatida ijtimoiy taraqqiyotga salbiy ta’sirini ko’rsatishga ulgurdi.
Ayniqsa, bu holat XVIII asr oxiri va XIX asr boshidan kuchayib bordi. Dinu
diyonatdan uzoqlashish, islom axloqiga amal qilmaslik tufayli ayrim
hukmdorlarimiz tobora razolat va fah Sh botqog’iga g’arq bo’la boshladilar,
bunday jirkanchlik natijasida esa markazlashgan ulkan davlatimiz parchalanib,
millatimiz tarqoqlik va qoloqlik darajasiga tu Shib qoldi. Ajdodlarimiz qoldirgan
diniy qadriyatlarga tayangan yagona milliy g’oyamizni mahalliychilik g’oyasiga
aylantirishimiz, buning natijasida esa tarqoqlilik va kuchsizlik girdobiga tu

---

Shishimiz sababli avval Chorizm mustamlakasiga, keyinchalik esa sobiq sovet
imperiyasining arzon xom-ashyo etishtirib beradigan «viloyati»ga aylandik
5
.
XIX ikkinchi yarmi va XX asr boshidan Turkistonda keng quloch
yozayotgan jadidchilik harakatining asl maqsadi qoloq feodal munosabatlarga
asoslangan o’lkani taraqqiy ettirishga yo’naltirilgan edi. Jadidchilar o’z davrining
ilg’or kishilari bo’lib, ular ham diniy, ham dunyoviy ilmlarni Chuqur egallagan
edilar. Bu harakat islom dinining mazmun va mohiyatini to’g’ri anglagan holda
jamiyat a’zolari, ayniqsa, yosh o’g’il va qizlar diniy bilimlar bilan parallel
uyg’unlikda dunyoviy bilimlarni puxta o’zlashtirgan xolatdagina hozirda qoloqlik
darajasida qolayotgan jafokash Turkiston xalqi tez fursatlarda barqaror
taraqqiyotga erishishiga qat’iy ishonganlar. Ana shu maqsadlar yo’lida ular
fidokorona va matonatli faoliyat olib bordilar. 
Bu ezgu niyatlarni amalga oshirish ular uchun oson kechmadi. Ayniqsa,
ijtimoiy yangilikka tish-tirnog’i bilan qarshi bo’lganlar hudbin kishilar –
qadimchilar jadidchilarni kofirlikda aylab, Buxoro qozisidan ularni jismonan yo’q
qilish fatvosini oldilar. O’lkada yana qirg’inbarot birodarku Shlik harakati
boshlandi. Bu jarayonlar esa Turkistonning eng ma’rifatli kishilarini bevaqt va
fojeali o’limiga sabab bo’ldi. Jumladan, Turkiston jadidchilarining etakchisi
bo’lmish muftiy Mahmudxo’ja Behbudiy (1875-1919) ham Shafqatsiz, johil va
savodsiz aqidaparastlarning qurboni bo’ldi.
Shunday musibatli kunlarni boshidan kechirib, og’ir kurashlarda toblangan
o’zbek millati o’z mustaqilligini qo’lga kiritgan kunidan boshlab muqaddas islom
madaniyati va axloqiga asoslangan e’tiqodni milliy g’oyaning ajralmas bir qismi
sifatida tatbiq etgan holda ajdodlarimiz orzu qilgan farovon va erkin jamiyat qurish
yo’lidan sobitqadam bormoqda.
Ilmiy adabiyotlardagi ma’lumotlardan yaxshi ma’lumki, sotsiologiya termini
lotincha «societas» - jamiyat va yunoncha «logos» - ta’limot so’zlarining
birikmasidan olingan bo’lib, u bevosita jamiyat haqidagi fan ma’nosini anglatadi.
Ushbu iborani ilk bor ilmiy muomolaga kiritgan mutafakkir bu - frantsuz olimi
Ogyust Kont (1798-1857). 
1830 yilda o’zining «Pozitiv falsafa ruhi» asarining ilk jildini nashr ettirib, u
yangi ijtimoiy fan dunyoga kelganini e’lon qildi va o’z ta’limotini pozitivizm, deb
nomladi
6
. 
O’ Sha davrdan to hozirgi kungacha sotsiologiyaning tadqiqot ob’ekti -
jamiyat hayotidagi mavjud sotsial muammolar bo’lib, fanning maqsad va vazifalari
esa ularni nazariy-amaliy jihatlarda tahlil qilish va ularning echimiga muvofiq
keladigan taklif hamda tavsiyalarni ishlab chiqishdan iboratdir. Ushbu maqsad va
vazifalarni bajarish jarayonida zamonaviy sotsiologiya fani tizimida bir necha
maxsus va tarmoq yo’nalishlari shakllandi va rivojlandi. Sotsiologiyaning maxsus
va tarmoq yo’nalishlari bu – alohida bir ob’ekt, yohud bir mavzuga qaratilgan
tadqiqotlardir. Masalan, taraqqiyot sotsiologiyasi, sotsial institutlar sotsiologiyasi,
sotsial munosabatlar, tafakkur tarzi sotsiologiyasi, din sotsiologiyasi va hakozolar.
5
Cotsiologiya. O’quv qo’llаnmа. Ubаydullаevа R.А., Bekmurodov M.B., Otа-Mirzаev O.B. vа boshqаlаr. –
Toshkent.: Аbdullа Qodiriy nomidаgi xаlq merosi nаshriёti. 2002. -B.67.
6
Toshenko J.T. Sotsiologiya. //Uchebnik.- Moskvа.: «ЮNITI». 2012. -S.10.

---

Maxsus va tarmoq yo’nalishlaridan bugungi kunda eng rivojlanganlari esa
quyidagilardir:

Iqtisodiy sotsiologiya;

Mehnat sotsiologiyasi;

Siyosiy sotsiologiya;

Madaniyat sotsiologiyasi;

Sanoat sotsiologiyasi;

Din sotsiologiyasi.
Shu nuqtai nazardan qaraganda, din sotsiologiyasi sotsiologiya fanining
maxsus yo’nalishlari orasida o’ziga xos sotsial ahamiyatga ega bo’lgan soha
hisoblanib, u sotsiologiya fanida ishlab chiqilgan tushuncha va metodlarga
tayangan holda dinni jamiyat hayotida tutgan o’rni va rolini tahlil qiladi. Bunday
Sharoitda sotsiolog dinni o’ta muhim ahamiyatga ega bo’lgan sotsial institut
sifatida tasavvur qilib, kishilar e’tiqodi darajasi, diniy guruhlar va tashkilotlarning
faoliyat ko’rsatishi hodisalarini empirik metodlar yordamida tadqiq qilishga
harakat qiladi. 
Din sotsiologiyasi fani tadqiq etadigan yana bir muammo bu – jamiyat
a’zolaridagi mavjud diniy tafakkur masalasidir. Tafakkurning ushbu turi din
arkonlaridan kelib chiqib Shakllanadi va rivojlanadi. U boshqa tafakkur turlari
ichida eng qadimiysidir. Ayrim tafakkur turlari diniy tafakkur bilan o’zaro
uyg’unlashib ketadilar. Ayniqsa, an’anaviy, jamoaviy, ma’lum darajada hatto
pragmatik tafakkur turlari va diniy tafakkur o’rtasida yaqin aloqalar sodir bo’ladi. 
Masalan, diniy va pragmatik tafakkur turlarining o’zaro munosabatlarga
kirishishi, nemis olimi M.Veberning fikricha, G’arbiy Yevropada kapitalizmning
vujudga kelishi va rivojlanishiga ma’naviy asos bo’lib xizmat qildi. Demak,
ijtimoiy hayotning muhim jabhasi bo’lgan din va diniy e’tiqod masalasi sotsiologiya
fanining dolzarb ob’ektlaridan biri hisoblanadi. Sotsiologiya jamiyat hayotini
o’rganar ekan, shu hayotning muhim tarkibiy qismi bo’lgan va ayni paytda unga
kuchli ta’sir o’tkazuvchi omil – din doimo uning diqqat markazida bo’lgan. 
Albatta, sotsiologiyada din hodisasini o’rganish jarayonida dinning ijtimoiy
hayotda bajarayotgan funktsiyalariga murojaat qilishi lozim bo’ladi. YUqoridagi
fikrlardan kelib chiqib, dinning sotsial institut sifatida bajarayotgan funktsiyalari
haqida qisqacha to’xtash mumkin bo’ladi. 
Rossiyalik professor YU.G.Volkov tahriri ostida nashr etilgan
«Sotsiologiya» darsligida quyidagilar din institutining asosiy funktsiyalari, deb
talqin qilinadi: