Sotsiologiyaning fan sifatida vujudga kelishi va taraqqiyotini asosiy bosqichlari

5. Sotsial nazorat funktsiyasi. Din kundalik hayot uchun o’z me’yorlarini
belgilash bilan cheklanmasdan kishilarning xulq-atvorini ham nazorat qiladi. Diniy
guruhning aksariyat Cheklovlari faqat uning a’zolariga taalluqlidir. Lekin ayrim
me’yorlar diniy jamoaga taalluqli bo’lmagan kishilarga ham tegishli hisoblanishi
mumkin. Masalan, giyohvand moddasini iste’mol qilish, boshqa dinga e’tiqod
qiluvchilarga zo’ravonlik qilish, o’ziga tegishli bo’lmagan mulkka egalik qilishga
intilish kabi boshqa salbiy hodisalarga qarshi turish umumiy cheklov va nazoratga
bog’liqdir.
6. Moslashuv funktsiyasi. Din kishilarni yangi ijtimoiy muhitga
moslashishga yordam berish imkoniyatlariga ega. Boshqa mamlakatlarga ko’chib
ketgan kishilar uchun bu erlarda qabul qilingan, ularga notanish bo’lgan urf-
odatlarga ko’nikish oson kechmaydi. Bunday Sharoitlarda din ona tili, tanish rasm-
rusumlar va e’tiqod normalarini saqlab qolish orqali bunday toyifadagi kishilarga
ularning ko’hna o’tmish madaniyati bilan aloqani saqlab qolishda ko’mak beradi.
7
Albatta, yuqorida ko’rsatib o’tilgan muhim sotsial funktsiyalarni bajara
turib, din jamiyat a’zolari dunyoqarashiga sezilarli ta’sir ko’rsatadi. 
Tarixiy manbalardan yaxshi ma’lumki, uzoq vaqt davomida din va siyosiy
institutlar munosabatlariga davlatning kelib chiqishini diniy mohiyati,
hukumdorlarning hokimiyati manbasi haqidagi baxs-munozalar doirasida nazar
tashlab kelindi. Davlatning institut sifatida shakllanishi sodir bo’lishigacha jamiyat
hayotining barcha jabhalari urug’-aymoqchilik munosabatlariga asoslangan edi.
Shuning uchun kishilarning xulq-atvori nazorati va ularni hokimiyatga bo’ysinish
holati, tartibbuzarchilik kabi hodisalar asosan jamoviylik asosidagi qarashlar va
hukmlar asosida muvofiqlashtirib kelindi. Bunda asosiy rolni diniy e’tiqod va
me’yorlar bajarib keldi.
Jahon dinlari, jumladan, buddaviylik va xristianlikni vujudga kelishi tufayli
din hamda siyosiy tizim o’zaro munosabatlarining xususiyatlari ham o’zgara
boshladi. Bu dinlar davlat nazoratidan tashqarida faoliyat ko’rsatadigan o’z
7
Volkov Ю.G. Sotsiologiya. – Moskvа.: «Gаrdаriki», 2003. -S.283-286.

---

tashkilotlarini joriy qila boshladilar. O’z navbatida mazkur dinlar davlat dini
maqomiga ega bo’lganlaridagina yanada jadal rivojlana bordilar.
Islom Shakllanishining ilk davrida din va davlat rahbarligi bir kishi
timsolida mujassamlashgan edi. Dastlab bu vazifani Muhammad alayhissalom ijro
etgan, keyin esa Abu Bakr siddiq, Umar ibn Hattob, Usmon ibn Affon va Ali ibn
Abu Tolib islom olamining diniy va dunyoviy rahbari bo’lib xizmat qilishdi.
Musulmon jamiyatining davlat tuzumi va tsivilizatsiyasi islom ahkomlari bilan
yo’g’irilgan bo’lib, uning ta’sirida islom o’zida diniylik va dunyoviylikni o’zaro
uyg’unlashtirdi. 
Keyinchalik esa islom tarqalgan hududlardagi davlat boshqaruvida din ta’siri
sezilarli saqlanib qolgan bo’lsa-da, lekin bu darayonda dunyoviy hokimiyat
etakchilik darajasiga erishdi. Tarixiy manbalarga tayanib, bunday holatni qadimgi
Movarounnahr sarhadlarida ham kuzatishimiz mumkin.
Musulmon jamiyatlaridan farqli o’laroq, G’arbiy Yevropa O’rta asrlari esa
din va siyosiy tizim munosabatlarining alohida xususiyatini ifodalaydi. Bu
mintaqadagi jamiyatlarga hokimiyatning diniy jihatlarda yuqori darajada tashkil
etilganligi va milliy-hududiy davlatchilikni shakllanishi xosdir. Jamiyatda oliy
hokimiyat joriy qilishga da’vo qilayotgan diniy tashkilotni o’z hududida dunyoviy
davlat hokimiyatining ustuvorligi tamoyili bilan to’qnashuvi Rim Papasi va qirol
o’rtasida konfliktlar Chiqishiga sabab bo’ldi. Bu nizolarning manbasi O’rta asr
Yevropasida davlat va cherkov o’zaro munosabatlarining o’zgarishi bo’lib, buning
natijasida qirol hokimiyatining qonuniylik asoslari ham boshqacha mazmun kasb
eta boshladi.
Demak, «kishilik jamiyati shakllanishining ilk davrida siyosiy va diniy
strukturalar bir-birlari bilan aralashib ketgan», degan xulosaga kelish mumkin.
Jamiyatda xususiy mulk va sinflar Shakllanishi tufayli davlat institutining bunyod
bo’lishi insoniyat tarixidagi eng muhim hodisadir. Davlat institutining vujudga
kelishida «buyuk Shaxs» – etakchi, dohiy, ya’ni boshqa kishilardan avtoritet nuqtai
nazardan ajralib turadigan insonning roli haqidagi turli gipotezalar mavjud.
M.Veber bunday xususiyatni «xarizma» tushunchasi bilan ifodalaydi. Xarizmatik
Shaxs qandaydir g’ayri-oddiy sifatlarga ega bo’lib, u jamiyat hayotida muhim
tarixiy rolni o’ynaydi. Aynan Shu sifatlar diniy-mistik asosda vujudga keldi, degan
fikrlar ham mavjud.
Davlat hokimiyatining ilk Shakli, deb xarizmatik turdagi rahbarning
hokimiyatini e’tirof etish uchun bir necha asoslar bor. Chunki xarizmatik
hokimiyat jamiyat a’zolaridan oliy mistik kuch bilan ilhomlantirilgan insonga
bo’ysinishni va unga sadoqatli bo’lishni taqazo etadi. Shunday qarashlarga tayanib,
siyosiy tizim va din orasida o’zaro aloqa azaldan mavjud, degan fikrga kelish,
ularning asosida sotsial taraqqiyot, jamiyat differentsatsiyasi va integratsiyasi
yotibdi, deb hisoblash mumkin. Ayrim olimlar keyingi vaqtdagi o’zgarishlarni
hisobga olganda holda, shuni alohida ta’kidlashadiki, zamonaviy davlatni din
tomonidan legitimizatsiyalanishiga (qonunlashtirilish) endi ehtiyoj yo’q. 
To’g’ri, ushbu tamoyilni Yevropa, Amerika va boshqa qit’alarda joylashgan
mamlakatlarning Sharoitlariga qo’llash mumkin. Lekin bu masalada musulmon
olamining mamlakatlarida ijtimoiy vaziyat boshqacha ko’rinish hosil qiladi.

---

Masalan, Fors ko’rfazidagi ayrim davlatlar: Eron, Baxreyn va ayniqsa, saudiya
Arabistoni, shuningdek, Yaqin Sharqdagi Yordaniya kabilarda davlat institutining
faoliyatini qonunlashtirishga din instituti ta’siri hali ham juda sezilarlidir. 
CHunonchi, Livanda xatto hokimiyatning turli konfessiyalar orasidagi
taqsimoti qonun tomonidan belgilab qo’yilgan. Bu mamlakat Konstitutsiyasiga
muvofiq Prezident faqat xristian, parlament spikeri va Bosh Vazir musulmon-
sunnit, Konstitutsion sud raisi esa alavit bo’lishi rasman joriy qilingan. Bunday
Sharoitlarda din omili ta’sirining kuchayishi avvalambor mazkur jamiyatlarda
dunyoviy qonunlarning kuch-qudrati hali etarli emasligi bilan bog’liq, shu tufayli
mazkur hududlarda siyosiy beqarorlik va konfessiyalar orasida turli darajadagi
ijtimoiy-siyosiy konfliktlar tez-tez sodir bo’lib turadi.
Shu nuqtai nazardan qaraganda, zamonaviy jamiyat Sharoitlarida din va
siyosiy tizim muammosining tahlili uchun universal modelni ishlab chiqishning
iloji yo’qligi bugungi kunda yaqqol ma’lum bo’lmoqda. Buning sababi shundaki,
zamonaviy jamiyatda ko’p konfessiyalik hodisasi mavjuddir. 
Ko’p konfessiyalik xususiyatiga ega bo’lgan mamlakatimiz Sharoitlarida esa
davlat va din munosabatlarini boshqa jamiyatlardan farqli o’laroq, ratsional asos
ustiga qurilganligi asosiy Qomusimizning 31-moddasida ta’kidlanadi. Unda
«Hamma uchun vijdon erkinligi kafolatlanadi. Har bir inson hohlagan dinga
e’tiqod qilish yoki hech qaysi dinga e’tiqod qilmaslik huquqiga ega. Diniy
qarashlarni majburan singdirishga yo’l qo’yilmaydi»
8
, deb belgilab qo’yilgan.
Shuningdek, 1998 yilda qabul qilingan «Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar
haqidagi» Qonun (yangi tahrir) davlat hokimiyati va din munosabatlarini yanada
oydinlashtirib berdi. 
Albatta, mazkur huquqiy hujjatlarga muvofiq din davlatdan ajaratilgan, lekin
dinning jamiyat hayotidan ajralishini sira tasavvur qilib bo’lmaydi. Mamlakatimiz
ijtimoiy-siyosiy Sharoitlarida din davlat boshqaruvi ishlariga aralashmaydi. Biroq,
dinning siyosiy jarayonlarga o’ziga xos ta’siri ham mavjud. Jumladan, davlatlararo
munosabatlarni yanada iliqlashtirish va rivojlantirishda din omili sezilarli rolni
o’ynashi mumkin. Masalan, aytaylik, mamlakatimizga saudiya Arabistoni,
Indoneziya yoki Malayziyaning oliy martabali rahbarlari tashrif buyurishsa, ularni
albatta davlatimiz rahbari o’zi qabul qilib, ular bilan rasmiy muzokaralar olib
boradi. Tashrifning rasmiy qismi yakunlanib, davlatlararo o’zaro manfaatli bitimlar
imzolangandan keyin esa mehmonlarni mamlakatimizdagi islom madaniyatiga
taalluqli tarixiy obidalar bilan tanishtirish jarayoni boshlanadi. 
Xususan, ular Toshkentdagi «Xastimom» majmuasi, unda saqlanayotgan
noyob Usmon mu Shafini borib ko’radilar, samarqandda joylashgan Imom
Buxoriy, Buxorodagi Bahouddin NAQSHband, Abduholiq G’ijduvoniy
maqbaralari va hududimizning boshqa joylaridagi qadamjolarga ham tashrif
buyuriladi. Aminmizki, mehmonlar o’z mamlakatlariga qaytgach, O’zbekistonda
islom dini va uning tarixiy yodgorliklari dunyoviy davlat tomonidan
ardoqlanayotgani haqidagi o’z iliq ta’surotlarini albatta vatandoshlariga ham
etkazishadi. Bu ijobiy holat esa mazkur mamlakatlar fuqarolarining O’zbekiston
bilan o’zaro manfaatli munosabatlarni yanada mustahkamlashga ilhomlantiradi.
8
O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. -Toshkent.: «O‘zbekiston». 2014. -B.13

---

Demak, aynan Shunday hodisalar din institutining siyosiy institutlarga ta’sirini
amalga oshirish omilari bo’lib xizmat qiladi.
Ijtimoiy hayot o’zgaruvchanlikka moyil ekan, uni tashkil qiluvchi barcha
sohalar ham ma’lum bir transformatsiya jarayonlari ta’sirida bo’ladilar. Jumladan,
iqtisod, siyosat, madaniyat, axloq, ta’lim va boshqa sotsial institutlar davr talabi
bilan o’z faoliyatlarida yangicha mazmun kasb qilib boradilar. Lekin din instituti
ularga nisbatan olganda konservativ xususiyat kasb etadi, Chunki uning an’analari
mustahkam asos ustiga qurilgandir. Shuning uchun dindagi o’zgarishlar ijtimoiy
hayotning boshqa sohalardagi kabi shiddat bilan kechmaydi.
Din institutining o’zgarishi jarayonini tahlil qilishdan oldin ijtimoiy hayotda
sekulyarizatsiya hodisasi mavjud bo’lishi haqida etarli tasavvurlarga ega bo’lish
talab etiladi. Sekulyarizatsiya tushunchasi lotincha «secular»dan hosil bo’lib, u
bevosita dunyoviylik ma’nosini ifodalaydi.
9
YAna ham aniqroq aytilsa, bu jamiyat
hayotining turli sohalari, ijtimoiy, guruhiy va individual ong, kishilar faoliyati,
xulq-atvorlari, sotsial institutlar va ularning funktsiyalarini amalga oshirish
mexanizmi bo’lgan sotsial munosabatlar tizimini din ta’siridan yiroqlashish
jarayonidir.
Islom diniga e’tiqod qiluvchilar soni ko’p bo’lgan mamlakatlarda
sekulyarizatsiya jarayonining kechishi aholisi o’zini xristianlikka mansub, deb
hisoblaydigan jamiyatlarga qaraganda murakkabroq kechishi azaldan ma’lum.
Chunki islom va uning qadriyatlari kishilarning Shaxsiy hayotlariga chuqur kirib
borib joylashgan. Shuning uchun ular dunyoviylashish jarayoniga o’ta
ehtiyotkorlik bilan yondashadilar. 
Albatta, mazkur masalaning ob’ektiv sabablari ham mavjud. «G’arb
jamiyatida sodir bo’layotgan axloqiy buzuqliklar, fah Sh, giyohvandlik kabi
illatlarning kengayib borishida kishilarning sekulyarizatsiya tufayli o’z dinlaridagi
burch va majburiyatlaridan voz kechishi asosiy rolni o’ynayapti», degan mulohalar
islom diniga e’tiqod qiluvchilar orasida chuqur ildiz otmoqda. 
Shu nuqtai nazardan qaraganda, «sekulyarizatsiya islomga mos keladimi,
yoki undan yiroq bo’lish kerakmi?» degan savol ham paydo bo’lishi tabiiydir.
Ayrimlar «sekulyarizatsiya jarayoni tufayli jamiyatning ijtimoiy-madaniy
xususiyatlaridan birini tashkil qiluvchi islom madaniyati va axloqining ta’siri
huddi G’arb jamiyatlarida xristianlik qadriyatlari yo’qolib borishi kabi holatga tu
Shadi, dinga e’tiqod qiladiganlar sonining keskin kamayishi esa jamiyat ma’naviy
hayotiga salbiy ta’sir ko’rsatadi», degan qat’iy fikrlarini ilgari surishmoqda. 
Musulmonlar aholisining aksariyatini tashkil qilayotgan mamlakatlar
tajribasi bunday xulosalar to’liq asosga ega emasligini ko’rsatmoqda.
Germaniyalik olim, professor Rotraud Vilandt bu masala bo’yicha o’zining
quyidagi ilmiy mulohazalarini ilgari suradi: 
«Hozirgi dunyoga nazar tashlansa, din va davlatning birligi tamoyilidan
islom doirasida voz kechsa bo’ladimi? degan savol bugunga kelib, hayotiy
voqelikning o’zi tomonidan allaqachon kun tartibidan olib tashlangandek tuyulishi
mumkin. Shunday qilib, masalan, 185 millionga yaqin, ya’ni dunyodagi boshqa har
qanday davlatdan ko’ra ko’proq musulmon istiqomat qiladigan Indoneziya
9
Bolshoy tolkoviy sotsiologicheskiy slovаr. – Moskvа.: «VECHE-АST». 1999. Tom 2. S.191

---

davlatchiligining tagzaminida tarkibiga musulmon dini va huquqi emas, balki
Xudoga ishonch kiradigan «Pancha shila» nomi bilan mashhur besh tamoyil
yotadi. 
Aholisining soni nuqtai nazaridan musulmonlar sezilarli darajada ozchilikni
– 115 millionga yaqin odamni tashkil qiladigan Hindiston esa dunyoviy-ma’rifiy
demokratik davlat hisoblanadi. Ko’p asrlar muqaddam islom ildiz otgan mazkur
mamlakatlarda u avvalgidek bitmas-tugunmas hayotiy kuchga ega. 
Aholisining 98% musulmonlardan iborat Turkiya Respublikasi mana 75
yildan ziyodroq vaqtdan buyon rasman dunyoviy-ma’rifiy davlat tamoyillariga
amal qilib kelmoqda. Ammo, bunday holat mamlakat fuqarolari orasida
dindorlikni yo’qolib ketishiga olib kelmadi». 
10
Haqiqatan, nemis olimining mazkur fikrlari yuqorida keltirib o’tilgan baxsli
munozaralarga munosib javob sifatida namoyon bo’ladi. Jumladan, uning bu
fikrlariga tayanib, mamlakatimizning uzoq o’tmishli tarixiga nazar solsak, shunga
amin bo’lamizki, bizning hududlarimizda ham azaldan kishilar tafakkurida tabiat
hamda jamiyat hodisalarini idrok qilishga diniylik va dunyoviylik tamoyillaridan
kelib chiqib, harakat qilingan. Chunonchi, fiqh ilmining darg’alaridan bo’lgan
taniqli olim Burhoniddin Marg’inoniy tomonidan XII asrda yozilgan va hozirda
ham musulmon mamlakatlarining universitetlarida fiqh yo’nalishi bo’yicha
qimmatli o’quv-ilmiy va tarixiy manba bo’lib kelayotgan «Xidoya fi furul al-fikh»,
ya’ni «Xidoya» asarida muallif islom dinidagi diniylik va dunyoviylik
munosabatlarining ayrim qirralari haqidagi o’z xulosalarini Qur’on oyatlari va
hadislarga tayangan holda ilgari surganiga guvoh bo’lishimiz mumkin. 
Masalan, bu asarda musulmon yigitga boshqa dinga e’tiqod qiladigan qizni
o’z nikohiga olishi mumkinligi bayon qilingan. Buning uchun esa bo’lg’usi kelin
albatta «ahli kitoblardan», ya’ni ilohiy kitoblar va payg’ambarlarni e’tirof qiluvchi
bo’lishi lozimligi alohida ajratib ko’rsatiladi. Bunda qizni o’zi e’tiqod qiladigan
dinidan majburan voz kechishini talab qilish joiz emas. Lekin musulmon yigitni
ma’jusiylik va ko’pxudolikka e’tiqod qiladiganlarga uylanishi mumkin emasligi
ta’kidlanadi. Diqqatga sazovorligi shundaki, musulmonlar uchun bu e’tiqod egalari
bilan boshqa dunyoviy munosabatlarga kirishish mumkinligi tasdiqlanadi va bu
fikrlar ham Burhoniddin Marg’inoniy tomonidan Qur’on oyatlari bilan asoslanadi.
Bu holatda biz diniylik va dunyoviylik o’rtasidagi ma’lum bir me’yor va chegarani
ko’ramiz.
Asardagi yana bir muhim holat Shundan iboratki, diniylik nuqtai nazaridan
musulmonlarga ma’jusiylar tomonidan amalga oshirilayotgan qurbonlikda ishtirok
etmaslik buyurilmoqda, lekin dunyoviylik jihatidan ularning bu urf-odatlarini
ta’qiqlashga da’vat etilmayapti.
11
Bu erda aynan diniylik va dunyoviylikning mustahkam aloqasini
kuzatishimiz mumkin. Demak, buyuk ajdodlarimizning diniylik va dunyoviylik
10
Rotrаud Vilаndt. Din vа dаvlаt birligi islomning qаtъiy tаlаbimi?//Islom vа dunёviy-mаъrifiy dаvlаt.//Xаlqаro
ilmiy-nаzаriy аnjumаn mаteriаllаri.-Toshkent.: «Imom аl Buxoriy» vа «Fridrix Ebert» jаmғаrmаlаri. 2003. -B.66
11
Burxаnuddin Mаrginаni. Xidoya. Kommentаrii musulmаnskogo prаvа. Perevod s аngliyskogo. -Tаshkent.:
«O’zbekiston». 1994. -S.131

---

haqidagi mazkur qarashlari jamiyatdagi o’zaro ijtimoiy totuvlikni ta’minlashga
mustahkam g’oyaviy asos bo’lib xizmat qilib keldi. 
Shu bilan birgalikda shunday holatni ta’kidlash lozimki, mamlakatimiz
tarixining ayrim davrlarida dunyoviylik roli ma’lum bir darajada yuqori bo’lganligi
kuzatilsa, ba’zi davrlarda esa diniylik ustuvor bo’lishga erishgan. Kishilik
jamiyatning tarixi tajribasi shuni yaqqol isbotladiki, bu ikki tamoyil bir-birini
o’zaro to’ldirsagina jamiyatdagi mavjud barcha sotsial institutlarning faoliyati
yuqori darajada bo’ladi va shu makonda ijtimoiy barqarorlik hamda taraqqiyotni
ta’minlash qonuniyat xususiyatiga ega bo’ladi.
«Tarix va hayot tajribasi shundan dalolat beradiki, dunyoviy va diniy
qadriyatlar bir-birini to’ldirmas ekan, bugungi kunning og’ir va murakkab
savollariga to’laqonli javob topish oson bo’lmaydi. 
Shu ma’noda, biz muqaddas dinimiz arkonlari va qadriyatlarini doimo
ulug’lab, shu bilan birga, dunyoviy hayotga ham qat’iy ishonch bilan intilib
yashagan taqdirdagina o’z ezgu maqsadlarimizga eta olamiz».
12
Sohibqiron Amir Temur ham markazlashgan davlatchiligimiz asoschisi
sifatida diniylik va dunyoviylik munosabatlarini o’zaro uyg’unlikda faoliyat
ko’rsatishiga katta e’tibor qaratib kelgan. U o’zining davlat boshqaruvi faoliyatida
din ulamolari maslahatiga ham tayangan, lekin qarorlarni mustaqil tarzda,
dunyoviylik jihatlaridan kelib chiqib, e’lon qilgani tarixiy lavhalardan yaxshi
ma’lum. 
YUqoridagi xulosalarni professor Z.Munavvarov tomonidan olib borgan
tadqiqotlarning natijalari ham yaqqol tasdiqlaydi: «Manbalarda shunday qaydlar
uchraydiki, ruxoniylarning eng nufuzli vakillari sohibqiron qarorlarining
ustuvorligini so’zsiz tan olganlar va u boshlagan har bir ishga, shu jumladan harbiy
yurishlarga ham oq fotiha berganlar».
13
Demak, bildirilgan fikrlardan ma’lum bo’lmoqdaki, sohibqiron diniylikni
dunyoviylikka qarshi qo’ymagan. Lekin davlat boshqaruvi ishlarini dunyoviylik
asosida olib borgan. Ma’lumki, uning hukmronligi davrida diyorimizda aholining
aksariyati islom diniga e’tiqod qilardi, biroq, aholisi boshqa dinlarga e’tiqod
kiladigan mamlakatlardan kelgan elchilarga sohibqiron dunyoviylik asosida juda
hu Shmomulalik bilan, samimiy munosabatda bo’lgani bizga tarixiy manbalardan
yaxshi ma’lum. 
Shuningdek, bobokalonimiz biror-bir hududni fath etgan takdirda ham o’
Sha yurt vakiliga rahbarlik vazifasini top Shirganligi ul zotda diniy va dunyoviy
bag’rikenglik sifatlari bisyor bo’lganini anglatadi: «Har erning tabiati, har el va
shaharning rasmu-odatlari, mijozidan voqif bo’lib turdim. Har bir o’lka va shahar
aholisining ashraf-urug’lari va buzruglari bilan oshno tutindim. Ularning
mijozlariga, tabiatiga to’g’ri kelgan, o’zlari ishlagan odamlarni ularga hokim qilib
tayinladim».
14
12
Kаrimov I.А. Юksаk mаъnаviyat – engilmаs kuch.- Toshkent.: «Mаъnаviyat». 2008. -B.96
13
Munаvvаrov Z. O’zbekiston Respublikаsidа dunёviylik bilаn diniylik o’rtаsidаgi yangi nisbаtning
shаkllаnishi.//Islom vа dunёviy-mаъrifiy dаvlаt.//Xаlqаro ilmiy-nаzаriy аnjumаn mаteriаllаri.Toshkent.: «Imom аl
Buxoriy» vа «Fridrix Ebert» jаmғаrmаlаri. 2003. -B.134
14
Temur tuziklаri. –Toshkent.: Ғofur Ғulom nomidаgi аdаbiёt vа sаnъаt nаshriёti. 1991. -B.55.

---

Endi dunyoviylik ortga surilib, faqat diniylik mutloq etakchilik qilgan davrni
eslasak, quyidagi ijtimoiy hodisa bilan duch kelamiz: 
Turkistonning yagona hudud sifatidagi maqomining o’zgarishi va uni xonlik
va amirlikka ajaralib ketishi tashqi kuchlarning bevosita bosqinchilik harakati bilan
bog’liq bo’lsa-da, biroq, mamlakatdagi ichki vaziyat ham ushbu tarixiy noho’ Sh
voqealarning jiddiy sabablardan biri bo’lgan. Ushbu fikrlarimizni amaliy jihatdan
asoslash maqsadida yana professor Z.Munavvarovning ilmiy tadqiqotlariga
murojaat qilamiz:
«...tarixning mazkur davrida muayyan kuchlar o’z maqsadlariga erishish
uchun nufuzli shayxlar va ulamolardan foydalanib, ko’pincha ularning davlat
siyosatiga aralashuvini sezilarli darajada faollashtirgani ham o’zaro ichki nizolarni
Chuqurlashtirib, salbiy rol o’ynadi. Bu XVIII asrda Movarounnahrni siyosiy nuqtai
nazardan uzil-kesil parchalanib ketishiga va uning hududida uchta mayda davlatlar
– Buxoro, Xiva va Qo’qon xonliklarini tashkil topishiga olib keldi».
15
XX asrning 20-yillaridan boshlab, aksincha, Turkistondagi davlat va jamiyat
boshqaruvida dunyoviylik xususiyatlari kuchaytirilib, diniylikka nisbatan ayovsiz
kurash olib borildi. Xatto xudosizlikni targ’ib etuvchi jamoatchilik tashkilotlari
ham tuzila boshlandi. Islom dini rivojiga ulkan ulu Sh qo’shgan buyuk allomalar
asarlari «mistika, hom-hayollikni targ’ib qiluvchi reaktsion, o’ta ijtimoiy zararli
manbalar», deb e’lon qilindi va ulardan jamiyat a’zolarini tanishish va foydalanish
imkoniyatlari ta’qiqlandi. 
Din va uning asoratlari bilan kurashish bahonasida arab imlosiga asoslangan
eski o’zbek yozuvida nashr qilingan qanchadan-qancha dunyoviy kitoblar ham
dunyoviy mutassibligimiz tufayli yakson qilindi. Bu esa tarixiy-madaniy
merosimiz slohiyatiga jiddiy putur etkazdi. Ushbu salbiy hodisaning asosiy
sabablaridan biri bu – totalitar jamiyat Sharoitlarida islom dinini boshqa dinlar
kabi ijtimoiy hayot tarkibidan maksimal darajada siqib chiqarilganidir. Bundan
tashqari dinning jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy sohalari bilan aloqasi deyarli
to’liq uzib qo’yildi. Provardida, kishilar din va uning qadriyatlaridan begonalasha
boshladilar. «O’z maqsadlarimizga etishdik», deb hisoblagan sobiq Ittifoq
rahbarlari «ateistik tarbiyani yanada kuchaytirish lozimligini» ta’kidladilar. Buning
natijasida totalitar jamiyatdagi sekulyarizatsiya jarayoni ateizatsiya bilan
aynanlashtirildi. Masalaga bunday yondashuv esa sekulyarizatsiya mazmuniga
umuman zid edi. Ateizm endi yangi e’tiqod ramzi bo’lib gavdalana boshladi va bu
holat jamiyat a’zolarini o’zaro birlashtirish o’rniga ularni bir-birlaridan
yiroqlashtirdi. 
CHunki dinga e’tiqod qiluvchilar bilan unga e’tiqod qilmovchilar o’rtasida
sun’iy farq tashkil qilindi. YUqori mansab lavozimiga nomzodlarni tayinlashda
ateistik dunyoqarash bosh mezonlardan biri bo’lib xizmat qildi. Shuning uchun o’z
xudosizligini namoyish qilganlarga mansab pillapoyalaridan yuqoriga ko’tarilish
imkoniyatlarining e Shiklari keng tarzda ochib berildi. Bunday Sharoitlarda boshqa
millat vakillari o’zlarini «ateist», deb tanishtirishlari oddiy hol bo’lgan bo’lsa,
15
Munаvvаrov Z. O’zbekiston Respublikаsidа dunёviylik bilаn diniylik o’rtаsidаgi yangi nisbаtning
shаkllаnishi.//Islom vа dunёviy-mаъrifiy dаvlаt.//Xаlqаro ilmiy-nаzаriy аnjumаn mаteriаllаri.Toshkent.: «Imom аl
Buxoriy» vа «Fridrix Ebert» jаmғаrmаlаri. 2003.-B.135-136.

---

o’zbeklar bu masalada o’ta ehtiyot bo’lishga intilganlar. Buning asosiy sababi
shundaki, o’zbek jamiyatida o’ Sha davrlarda ham o’zini ochiqdan-ochiq
«xudosizman», degan kishilarga hech qachon xurmat bilan qaralmagan. 
Mana endi mamlakatimiz o’z suverenitetiga ega bo’lib, totalitar tuzum din,
jumladan islomga nisbatan olib borgan barcha salbiy siyosatining asoratlarini
bartaraf qilishga jiddiy kirishdik va bu ezgu sa’iy-harakat o’z ijobiy natijalarini
namoyon qilishga ulgurdi. Ayniqsa, Qur’oni Karim ma’nolarini o’zbek tilida
bayon qilinishi, Imom Buxoriy, Hakim Termiziy va hadis ilmining boshqa
allomalari asarlarini ona tilimizga tarjima qilingani diniy amallarni dunyoviy
jamiyatda ham emin-erkin bajarish imkoniyatlarini vujudga keltirdi.
Globallashuv Sharoitlarida ham zamonaviy o’zbek jamiyati hayotida
sekulyarizatsiya hodisasining ahamiyati oshib bormoqda. Ilgari diniy mazmun va
ma’noga ega bo’lgan qadriyatlar va rasm-rusumlar endi dunyoviylik ko’rinishiga
ega bo’layapti. Jumladan, farzand tug’ilishi sababli amal qilinadigan aqiqa to’yi,
yoshlarning oila qurishdan oldin o’qiladigan nikoh odati bir muddat avval
dindorlar tomonidan o’tkazilgan marosim hisoblangan bo’lsa, hozirgi kunda
dunyoviy turmush tarzini olib boradigan kishilar ham ularni din bilan
uyg’unlashgan milliy urf-odat sifatida qabul qilishyapti. Demak, bunday hodisalar
zamonaviy o’zbek jamiyati ijtimoiy barqarorligining ma’naviy omillaridan biri –
diniylik va dunyoviylik mutanosibligini ishonchli tarzda ta’minlayapti.
Xulosa qilib aytganda, insoniyat tarixining barcha davrlarida din va diniy
e’tiqod masalalari ijtimoiy hayotning ajralmas qismi sifatida mavjud bo’lib kelgan.
Zamonaviy jamiyat Sharoitlarda ham dunyoviy davlat din omilining boshqa
omillar bilan sermaxsul hamkorligiga tayanib, ijtimoiy hayotidagi dolzarb sotsial
muammolar echimini topishda katta muvaffaqiyatlarga erishmoqda. Shu jihatdan
qaraganda, o’zining mustaqil rivojlanish yo’lidan jadal ketayotgan O’zbekiston
Respublikasida dunyoviylik va diniylik munosabatlarini xalqimizning boy tarixiy-
diniy merosiga tayanilishi mamlakatimiz ijtimoiy taraqqiyotining muhim
omillaridan bo’lib xizmat qilmoqda.