Sotsiologiyaning fan sifatida vujudga kelishi va taraqqiyotini asosiy bosqichlari

 
jаrаёni 
 
Isteъmol jаrаёni
 
 
 
Аyirбoшlаш jаrаёni
 
 

---

bo’lib, ularning kelib chiqishi, amal qilishi, rivojlanishi va barham topishi
kishilarning ongiga, ularning hoxish irodasiga bog’liq emas. 
Ma’lum tarixiy davrlarda, ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish
darajasiga, mavjud iqtisodiy tizimning xarakteri va shart-sharoitiga mos keladigan
iqtisodiy qonunlar vujudga keladi va amal qila boshlaydi. Lekin, iqtisodiy qonunlar
kishilarning iqtisodiy faoliyatidan tashqarida, ulardan ajralgan holda mavjud
bo’lmaydi, balki aynan ularning faoliyati, xatti -harakatlari, iqtisodiy xulq-atvori
tufayli tarkib topadi va ular orqali namoyon bo’ladi. Shuning uchun insonlar
iqtisodiy qonunlarning mazmunini bilib, ularning, talablarini hisobga olib, ulardan
o’zlarining amaliy faoliyatlarida foydalanishlari lozim bo’ladi. Bu iqtisodiy
qonunlar talablariga zid har qanday qaror va hatti-harakatlar kishilarning xohish
irodasidan qat’iy nazar muqarrar ravishda xo’jalik faoliyatida qiyinchiliklarga,
resurslar isrofgarchiligiga olib keladi
22
. 
Iqtisodiy qonunlar tabiat qonunlaridan farq qiladi. Ularning farqi shundaki,
tabiat qonunlari doimiydir, iqtisodiy qonunlar esa ijtimoiy hayot qonunlari bo’lib,
tarixiydir va o’zgaruvchandir, Chunki u kishilarning faoliyati bilan bog’liq bo’lib
kishilik jamiyati mavjud bo’lganda paydo bo’ladi va amal qiladi. 
Amal qilish davrining davomiyligiga qarab iqtisodiy qonunlar quyidagi
guruhlarga ajratiladi: 
1. Umumiqtisodiy qonunlar – kishilik jamiyati rivojlanishining barcha
bosqichlarida amal qiladi. Masalan, vaqtni tejash qonuni, ehtiyojlarning o’sib
borish qonuni, takror ishlab chiqarish qonuni, ishlab chiqarish munosabatlarining
ishlab chiqaruvchi kuchlar xarakteri va rivojlanish darajasi mos kelishi qonuni va
boshqalar; 
2. Xususiy yoki davriy iqtisodiy qonunlar – insoniyat jamiyati
taraqqiyotining ma’lum bosqichlarida amal qiladi. Masalan, talab qonuni va taklif
qonuni, tovar-pul munosabatlari mavjud bo’lgan davrlarda mavjud bo’ladi. 
3. Maxsus o’ziga xos iqtisodiy qonunlar – alohida olingan iqtisodiy tizim
Sharoitida amal qiladi. Masalan, qo’shimcha qiymat qonuni. 
Iqtisodiyot nazariyasi fani iqtisodiy qonunlar bilan bir qatorda iqtisodiy
jarayonlarning alohida tomonlarini tavsiflaydigan iqtisodiy kategoriyalarning
mazmunini ham ochib beradi. 
Iqtisodiy kategoriyalar – doimo takrorlanib turadigan, iqtisodiy jarayonlar va
real hodisalarning ayrim tomonlarini ifoda etuvchi ilmiynazariy tushunchadir. 
Iqtisodiy kategoriyalar real iqtisodiy hodisalarning mohiyatini ifoda etadigan
ilmiy tushuncha bo’lib, ilmiy tafakkur mahsulidir. Ular nihoyatda ko’p va xilma-
xildir. Bozor, pul, tovar, kapital, ishchi kuchi, iqtisodiy muvozanat, moliya, kredit,
bank va boshqa shu kabi tushunchalar iqtisodiy kategoriyalarga misol bo’la oladi.
Iqtisodiy qonunlardan farq qilib, ilmiy tushunchalar, iqtisodiy hodisalarning
mazmunini ifoda etadi. 
Bir iqtisodiy qonun ikki yoki bir nechta ilmiy tushunchalar bo’lishi
mumkinki, ularni bilmasdan turib Shu iqtisodiy qonunning mazmunini tushunish
va uning tabiatini bilish ancha qiyin. Masalan, talab qonuni mohiyatini bilib
olishimiz uchun baho va talab tushunchalari mazmunini bilishimiz zarur bo’lsa,
22
Rаzzoqov А., Toshmаtov SH., O’rmonov N. Iqtisodiy tаъlimotlаr tаrixi. -Toshkent: «Moliya», 2002.

---

tovar, pul, qiymat, baho, mehnat, kabi tushunchalarning mazmuni bilan tanish
bo’lgandan keyin , qiymat qonunini tushunib olish mumkin. Umuman olganda,
iqtisodiy qonunlar va kategoriyalar bir-birlari bilan bog’liq bo’lib, ular bir-birini
to’ldiradi. Ular birgalikda iqtisodiy taraqqiyot jarayonlarini aks ettiradi.
Iqtisodiyot jamiyat hayotining muhim sohalaridan biri bo’lib, inson
rivojlanishi manbaini tashkil qiladi. Unda insonlar o’zlarining moddiy va ma’naviy
ehtiyojlarini qondirish maqsadida turli ne’mat va vositalarni ishlab chiqaradilar va
o’zaro iqtisodiy munosabatlarga kirishadilar.
Iqtisodiy hayot kishilarning ijtimoiy, madaniy, siyosiy hayot sohalarining
moddiy asosini tashkil etadi va ularning rivojlanishiga ta’sir ko’rsatadi. Ayni
paytda, jamiyatning ijtimoiy-siyosiy va davlat tizimi iqtisodiyotga jiddiy ta’sir
etadi. 
Sobiq totalitar, ma’muriy-buyruqbozlik tizimi sharoitida siyosat
iqtisodiyotdan ustun bo’lib, uning rivojlanish yo’nalishlarini belgilab berardi. Bu
tuzumning iqtisodiy negizini davlat va kolxoz-kooperativ mulkchilik Shakllaridan
iborat umumxalq mulki tashkil etardi. Davlat asosiy ishlab chiqarish fondlarining
90 foizdan ortig’iga ega bo’lib, iqtisodiyotda yakka hokimlikni o’rnatgan edi.
Buning oqibatida davlat iqtisodiyotni, iqtisodiy hayotni bir markazdan ma’muriy-
buyruqbozlik asosida boshqarib borar edi. 
Jamiyat a’zolari ijtimoiy mulkka egalik qilish huquqidan mahrum edilar.
Tadbirkorlik, biznes bilan Shug’ullanish qonun bilan man etilgan edi. Bunday
faoliyat bilan Shug’ullanganlar Chayqovchi, yot unsur sifatida jinoiy javobgarlikka
tortilar edilar. Kishilarning mulkdan, uning natijalarini tasarruf etishdan
begonalashganligi tufayli, mehnat motivatsiyasi sust. Pirovard natijada sobiq
ittifoq Chuqur tanazzulga uchradi. 
Ma’lumki, shaxsning mulkdor bo’lish, erkin kasb tanlash, adolatli mehnat
Sharoitlarida ishlash, o’zi istagan iqtisodiy faoliyat turi bilan erkin Shug’ullanish
hamda shunga muvofiq Cheklanmagan daromad olish va yaxshi yashash
imkoniyatlariga ega bo’lish kabi huquqlarini amalga oshirishni faqat ijtimoiy
yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotigina ta’minlashga qodirdir.
Mustaqillikka erishgan O’zbekiston ijtimoiy yo’naltirilgan bozor
iqtisodiyotiga asoslangan demokratik huquqiy davlatni va fuqarolik jamiyatini
barpo etish maqsadida tub islohotlarni amalga oshirmoqda.
Shuning uchun ham O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida «bozor
munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan O’zbekiston iqtisodiyotining negizini
xilma-xil Shakllardagi mulk tashkil etadi. Davlat iste’molchilarning huquqi
ustunligini hisobga olib, iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va mehnat qilish
erkinligini, barcha mulk Shakllarining teng huquqligini va huquqiy jihatdan bab-
baravar muhofaza etilishini kafolatlaydi
23
», deb belgilab qo’yilgan.
Amaldagi islohotlarning asosiy maqsadi haqida O’zbekiston Respublikasi
Birinchi Prezidenti I.A.Karimov: «Barcha islohotlarning iqtisodiy, demokratik,
siyosiy islohotlarning asl maqsadi insonga munosib turmush va faoliyat
Sharoitlarini vujudga keltirishdan iborat
24
», deb ta’kidlagan edi.
23
O’zbekiston Respublikаsining Konstitutsiyasi.–Toshkent: O’zbekiston, 2003. – B.11.
24
Kаrimov I.А.. O’zbekiston buюk kelаjаk sаri. –Toshkent: O’zbekiston, 1998. – B.281-282.

---

Erkin ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotining eng muhim belgisi
iqtisodiy plyuralizm bo’lib, demokratiyaning umumbashariy tamoyili hisoblanadi.
Iqtisodiy plyuralizm tushunchasi mulk Shakllari va xo’jalik yuritish usullarining
xilma-xil bo’lishida o’z ifodasini topadi. Shu boisdan ham ijtimoiy yo’naltirilgan
bozor iqtisodiyoti o’z mohiyatiga ko’ra ko’p ukladli poliiqtisodiyot bo’lib, unda
turli mulk Shakllari va xo’jalik ukladlarining teng huquqliligi, muvozanatda
bo’lishi hamda iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligi
ta’minlanadi.
Demokratik jamiyatga monand demokratik iqtisodiy tamoyillar erkin bozor
iqtisodiyotining quyidagi tub belgilarida o’z ifodasini topadi:
1) xususiy mulk; 2) tadbirkorlik va tanlov erkinligi; 3) Shaxsiy manfaatning
inson xatti-harakatining bosh motivi ekanligi; 4) raqobat; 5) erkin narx tizimi; 6)
davlatning iqtisodiyotga aralashuvining Cheklanganligi.
Harakatlar strategiyasida
25
iqtisodiyotni yanada rivojlantirish hamda
liberallashtirishga oid belgilangan chora-tadbirlar ro’yobga chiqarilishi, o’z
navbatida, mamlakat iqtisodiy barqarorligini ta’minlash, pirovardida aholi
farovonligini yuksaltirishda muhim o’rin tutadi. Chunonchi, iqtisodiyotning
ochiqligi va raqobatdoshligini oshirish, iqtisodiy mustaqillikni kuchaytirish,
makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash hamda iqtisodiy o’sish sur’atlarini
saqlab qolish, etakchi ishlab chiqarish tarmoqlarini modernizatsiya va
diversifikatsiya qilish, moliya-bank sohasini tubdan isloh etish, tashqi iqtisodiy
aloqalarni yanada kengaytirish, xorijiy investitsiyalarni faol jalb qilishga e’tibor
qaratilgani diqqatga molik.
Butun xalqimiz, ayniqsa, uning eng faol qatlamiga aylanib borayotgan
tadbirkorlarni o’ylantirayotgan dolzarb masalalarni har tomonlama o’rganish,
ularni qo’llab-quvvatlash, huquq hamda qonuniy manfaatlarini ta’minlash borasida
belgilangan vazifalar, shubhasiz, oilalar farovonligini ta’minlash bilan birga,
yurtimiz iqtisodiy salohiyatini yanada yuksaltirishga xizmat qiladi.
Shuningdek, ushbu hujjatda mahalliy byudjetlarning daromad bazasini
kengaytirish, eksportga mo’ljallangan mahsulot va materiallar ishlab chiqarish
uchun zamonaviy texnologiyalarni joriy etish, xorijiy investorlar uchun
investitsiyaviy jozibadorlikni oshirish, soliq ma’murchiligini yaxshilash, bank
faoliyatini tartibga solishning zamonaviy printsiplari hamda mexanizmlarini joriy
qilish, ko’p tarmoqli fermer xo’jaliklarini rivojlantirish bilan bog’liq vazifalar aks
etgani muhim jihatlardan biri bo’lib, uning ijrosini ta’minlash har birimizdan katta
mas’uliyat talab qiladi. Albatta, bunda ijtimoiy Sheriklik munosabatlaridan oqilona
foydalanishimiz maqsadga muvofiqdir.
Bular mamlakatimizning iqtisodiy salohiyatini yanada yuksaltirish orqali
xalqimizning hayotdan rozi bo’lib, baxtli-saodatli umr kechirishi uchun
mustahkam zamin yaratadi. 
25
O’zbekiston Respublikаsini yanаdа rivojlаntirish bo’yichа Hаrаkаtlаr strаtegiyasi to’ғrisidа O’zbekiston 
Respublikаsi Prezidentining Fаrmoni. (O’zbekiston Respublikаsi qonun hujjаtlаri to’plаmi, 2017 y., 6-son, 70-
moddа) . – Toshkent, 2017.

---