Sotsiyal pedagogikada norma hám normadan shigiw máselesi

XIV-tema: Sotsiyal pedagogikada norma hám normadan shigiw máselesi.
Joba:
1. “Norma” hám “Normadan shetke shıǵıw” (iyiw) túsinikleri.
2. Normadan shetke shıǵıwdıń túrleri.
3. Normadan shetke shıǵıw (iyiw) ga tiyisli qarawlar talqini.
Tayansh túsinikler: norma, normadan shıǵıw, fizikalıq, psixik, pedagogikalıq jáne social shetke shıǵıwlar, social model
Tariyxdan ekenin aytıw kerek hár qanday jámiyette, ol jámiyet qaysı rawajlanıw basqıshında bolıwınan qaramastan bólek itibarǵa mútáj adamlar bar bolıp tabıladı. Bular óz fizikalıq, psixik jáne social rawajlanıwda shetke shıǵıw, iyiwge beyim bolǵan shaxslar bolıp tabıladı. Bunday kisiler menen tiyisli, jámiyet hám mámlekette olarǵa salıstırǵanda bólek munasábet qáliplesken. Házirde AQSh hám Evropa mámleketlerinde ol yamasa bul iyiwlerge iye adamlardıń jámiyetke integraciyalashuvi principi ámelge asırılıp atır. Oǵan kóre, bul adamlar da jámiettiiń teń haqılı, biraq birpara mashqala yamasa sheklengen múmkinshiliklerge iye aǵzası retinde qaraladı. Házirde sheklengen múmkinshilikli shaxslar sanı dúnyada sonday-aq, Ózbekstanda da sezilerli dárejede ekenligi itibardı tartadı. Medicina, psixologiya, sotsiologiyada “norma”ning óz kórsetkishleri, óz normaları bolıp oǵan uyqas kelmaytuǵın tárepti-“iyiw”, “shetke shıǵıw” dep ataladı. Social pedagogika ushın “norma” hám “normadan iyiw” túsinikleri asa áhmiyetli bolıp tabıladı. Olar bala turpayı hám rawajlanıw procesin xarakterlew ushın qollanıladı. Iyiw de unamlı da unamsız xarakterge ıyelewi múmkin. Mısalı, bala rawajlanıwda intellektual qalaqlıq da, uqıplılıq da normadan iyiw esaplanadı. Minez-qulıqtaǵı ayıpkerlik, náshebentlik hám basqa unamsız iyiwler de shaxstıń social qáliplesiw procesine, de jámiyet rawajlanıwına da unamsız tásir kórsetedi. Normadan shetke shıǵıwdı shártli túrde 4 gruppaǵa ajıratıw múmkin: fizikalıq, psixik, pedagogikalıq hám sotsiologik.
Normadan fizikalıq iyiw insan sog'ligiga baylanıslı. Sog'liqdagi iyiw yamasa násillik faktorlar yamasa qandayda bir-bir sırtqı jaǵdaylar: salmaqli ekologiyalıq jaǵday, ishimlik suwınıń qaniqarsiz sapası, shańaraq turmısı dárejesiniń tómenlewi hám basqalar tiykarında júzege keliwi múmkin.
Sog'ligida hám rawajlanıwda iyiwge beyimlerdiń kóp klassifikaciyaları bar. Umumjahon den sawlıqtı saqlaw shólkemi 1980 jılda sheklengen múmkinshiliklerdiń úsh zvenosi shkalasınıń britancha variantın qabıl etken: Bular :
-kesellik, qástelik-psixik yamasa fiziologikalıq funksiyalar, anatomik struktura elementlerin hár qanday joytıw ;
-sheklengen múmkinshilik-insan ushın norma esaplanǵan shegarada qandayda -bir iskerlikti orınlaw qábiletin yoqotish yamasa sheklep qoyıw ;
-mayıplıq -jas, jınıs yamasa social faktorlardan kelip shıǵıp insannıń qandayda -bir iskerligin orınlawdı sheklewshi yamasa oǵan tosqınlıq etiwshi sheklengen múmkinshilik.
Batıs mámleketlerinde “sog'ligining sheklengen múmkinshiliklerine iye shaxs” túsinigi bar. Olarǵa tálim standartların ózlestiriwge tosqınlıq etiwshi fizikalıq yamasa psixik kemshiliklerge iye balalar kiredi. Sonıń menen birge, kemshilik túsinigi de ámeldegi bolıp, onıń 4 túri-psixik, fizikalıq, quramalı hám salmaqli túrleri bar.
Fizikalıq kemshiliklerge-insan organizminiń iskerlik yurgizishga yamasa rawajlanıwındaǵı turaqlı yamasa waqtınshalıq kemshilikler, sonıń menen birge hár qanday somatik yamasa juqpalı kesellikler kiredi.
Psixik kemshiliklerge-insannıń psixik rawajlanıwındaǵı turaqlı yamasa waqtınshalıq kemshilik. Bularǵa sóylew aynıwı, mıy iskerligi, sonıń menen birge, intellektual rawajlanıwdıń buzılıwları kiredi.
Quramalı kemshilik belgilengen tártipte tastıyıqlanǵan fizikalıq hám psixik kemshiliklerdi ózinde sáwlelengen etedi.
Salmaqli kemshilik- sonday kemshilikki, ol ámeldegi bolǵan jaǵdayda mámleket tálim standartlarına uyqas túrde tálim alıwdıń ulıwma ılajı bolmaydı. Bala fizikalıq rawajlanıwındaǵı iyiwlerge kesellik, kóriw, esitiw qábiletleriniń buzılıwları kiredi. Normadan psixik iyiwler balanıń intellektual rawajlanıwı, onıń psixik kemshiliklerine baylanıslı. Bul túrdegi iyiwlerge psixik rawajlanıwdıń toqtap qalıwı, balalardıń intellektual tárepten artta qalıwı kiredi. Intellektual qalaqlıq nerv sistemasınıń tug'ma kemshilikleri yamasa jara tiykarında payda boladı. Balalarda intellektual qalaqlıq -kiyim-kenshek, ortasha hám salmaqli dárejede boladı.
Psixik iyiwlerge túrli dárejedegi sóylew buzılıwları da kiredi. Psixik iyiwlerdiń taǵı bir túri emotsional iskerliginiń aynıwı bolıp tabıladı. Bul iyiw turining eń salmaqli formaları dep autizm-baylanıske mútajlik sezmaslik hám suitsid (óz-ózin óltiriw) larni keltirsa boladı. Balalardıń intalılıǵı bólek iyiw túri esaplanadı. Bul qandayda bir-bir iskerlikti tabıslı atqarılıwın támiyinlep beretuǵın qábiletlerdiń ayriqsha muwapıqlıǵı bolıp tabıladı. Intalılıq dárejesi tekǵana qábiletlerge qaray bálki, iskerlik jemisleri xarakterine qaray da belgilenedi.
Pedagogikalıq iyiwler túsinigi pedagogika jáne social pedagogikada házirshe kem qollanılatuǵın túsinik bolıp tabıladı. negizinde, pedagogikalıq iskerlikte pedagogikalıq maqsetlerdi ámelge asırıw, shaxs rawajlanıwı ushın sharayatlar jaratıp beriw ushın tálim alıp atırǵanlar iskerligin tártipke salǵanınan túrli normalar qollanıp atır. Bul tálim dárejesin belgileytuǵın standartlarǵa, sonıń menen birge oqıwshı umtılıp atırǵan maqsetlerge tiyisli. Bularǵa taǵı tálim alıwda joqarı nátiyjelerdi támiyinlep beretuǵın bala rawajlanıwınıń normaların da kiritse boladı. Sońǵı jıllarda túrli sebeplerge kóre ulıwma tálim ololmagan balalar haqqında da pikirler bildirilip atır. Bunday balalardı bólek taypaǵa kiritemiz. Bular mektepke barmaytuǵın, tek ǵana baslanǵısh mektepti tamamlaǵan, ulıwma orta bilim beriw almaǵan balalar bolıp tabıladı. Bunday jaǵdaylardı júzege keliwine alıp keliwshi sebeplerge sabaqlardıń qaldırıw, oqıwdı xoxlamaslik, shańaraqtaǵı alaǵada jaǵdaylar, pul tabıwǵa háreket etiwi sıyaqlılardı kórsetiw múmkin.
Psixik hám fizikalıq rawajlanıwda iyiwge iye bolǵan balalar ushın bólek mektepler bolıp, onda olar professional qánigeler qol astında tálim aladılar. Bul balalardıń jámiyetke integraciyalashuvining tiykarǵı mashqalası olardıń keyinirek professional tálim alıwları menen baylanıslı.
Óz social rawajlanıwlarınıń buzilib bolǵanlıǵı sebepli qandayda bir-bir kásiplik iskerlikti tańlay almaytuǵın balalardı da názerden shette qaldırmaslik kerek. Bul balalardı qandayda -bir social áhmiyetke iye iskerlik salasında ózlerin sınap kóriw qálewi joq ekenligi birlestiradi. Bul xolatda bunday iyiwdi jeńip ótiw ushın qánigediń social pedagogikalıq járdemi zárúr. Social iyiwler “social norma” túsinigi menen baylanıslı. Social norma bul insanlar, social gruppalar iskerligi yamasa turpayı jámiyet rawajlanıwınıń qandayda bir-bir basqıshında qáliplesken yamasa rásmiy ornatılǵan qaǵıydaları úlgisi bolıp tabıladı. Tiykarınan social norma kerekli minez-qulıq, social munasábetler hám xızmetler modeli esaplanadı.
Balalar ushın social normalardıń ayriqsha ózgesheligi mınada, olar tárbiya faktorı esaplanıp, onıń procesi social norma hám qádiriyatlardı ózlestiriw, social ortalıqqa kirisiw, social tájiriybe hám roldı ózlestiriw júz boladı. Bul jaǵdayda tárbiyanıń basqarıw funksiyası eń zárúrli wazıypanı atqaradı, sebebi onıń wazıypası balalar sana-sezimine jáne turpayına tásir etiwshi faktorlardı kerekli tárbiyalıq effekt támiyinlenetuǵın dárejede shólkemlestiriw bolıp tabıladı. Sotsiologik, psixologiyalıq hám pedagogikalıq ádebiyatlarda deviant minez-qulıqǵa iye balalar máseleleri ústinde izertlew jumısları alıp barılmaqta.
Buǵan baylanıslı mámleketimizde bunday balalardıń tálim - tárbiyasın shólkemlestiriw boyınsha itibarǵa iyelik etiw jumıslar ámelge asırılıp atır. Bul balalarǵa járdem kórsetiw ushın qánigelesken social xızmetler kórsetiw shaxobchalari islengen. Social qáwipli minez-qulıq júz etken hám 11 jasqa tolǵan balalardı sud medicinalıq -pedagogikalıq komissiyası juwmaqtı inabatqa alǵan halda arnawlı mektepler yamasa arnawlı kásiplik bilim orınlarına qosıw jumısları ámelge asırılıp atır.
Izertlewshi M. A. Galaguzova tárepinen túrli iyiw túrleriniń klassifikaciyaiquyidagicha tárzde berilgen bolıp, bul qal balalar menen islewde qolaylıq tuwdıradı.
-kesellik,
-kóriw qábiletiniń aynıwı,
-esitiw qábiletiniń aynıwı.-psixik rawajlanıwdıń toqtap qalıwı,
-intellektual qalaqlıq,
-sóylew aynıwı,
-intalılıq.-ulıwma orta tálim alıwdan shetke shıǵıw,
-kasiplik tálim alıwdan shetke shıǵıw.-etimlik,
-minez-qulıq normaınan iyiw: aroqxo'rlik; norkamaniya; taksikomaniya; foxishabozlik; qańǵılıq hám b.
Social pedagogdıń turpayında iyiwi bar balalar menen jumıs júrgiziwi iyiwler profilaktikası, arnawlı bir norma hám qaǵıydalardı buzıwdı aldın alıw, sonıń menen birge turpayında ol yamasa bul iyiw anıqlanǵan balalardıń reabiliatatsiyasiga qaratılıwı talap etiledi.
Qadaǵalaw sorawlar :
1. “Norma”ga ámel qılıw degende neni túsinesiz?
2. “Norma”dan shetke shıǵıw degendeshi?
3. “Norma”dan shetke shıǵıwdıń qanday belgileri ámeldegi?
4. “Norma”dan shetke shıǵıwdı aldın alıw múmkinbe?