Soyibjon tillaboyev, akbar zamonov

partiya 
tuzilib, 
to
’ntarishga tayyorgarlik ko’rilgan. To’ntarish 1920-yil 2-fevralda ro’y berdi va 
tarixda u `xalq inqilobi` nomini oldi. 27-aprelda Sovetlarning birinchi Butun 
Xiva qurultoyi to
’rt asrdan ortiqroq vaqt mavjud bo’lgan Xiva xonligi o’rnida 
Xorazm Xalq Sovet Respublikasi (XXSR) tashkil topganini e
’lon qildi. 
> 1902-yilda Matyoqub pishiq qo
’zg’oloni tor-mor etilgan. 
> 1910-yil-yangi xon Asfandiyorxon `Islohotlar loyihasi`ni e
’lon qildi. 
> 1917-yil aprel-Majlisning birinchi sessiyasi, Vazirlar kengashi tuzildi, bir 
necha oydan keyin xon tomonidan tarqatib yuborildi. 
> 1918-yil yanvar-Junaidxon Xivani egalladi. 
> 1918-yil oktabrda Asfandiyorxon o
’ldirildi, taxtga Said Abdulla chiqdi. 1920-
yil 27-aprel-XXSRning e
’lon qilinishi. 
Manifest (lotincha)-hukumatning muhim voqea munosabati bilan xalqqa qilgan 
yozma murojaati, qonun kuchiga teng hujjat. Konservativ (lotincha)-eski tuzum 
tarafdorlari, islohotlar va o
’zgarishlarga qarshi turuvchilar. 
IX 
В О’ L I М 
MUSTAMLAKA SHAROITIDA TURKISTONDA MADANIY HAYOT 
38-
§. TA’LIM TIZIMI. MATBUOT 
XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asrning boshlarida Turkiston o
’lkasida uzoq 
tarixiy davr mobaynida shakllanib rivojlangan ta
’lim tizimi davom etdi. XIX 
asrning o
’rtalaridan boshlangan istilochilik yurishlari natijasida mustamlakaga 
aylangan Turkistonda mahalliy aholining an
’anaviy ta’lim tizimida o’zgarishlar 
yuz bera boshladi. O
’lkaning boshqa sohalari singari ta’lim tizimida ham 
mustamlakachi hukumatning manfaatlarini aks ettiruvchi siyosat yurgizildi. 
Buni, eng avvalo, mahalliy aholini ruslashtirish maqsadida tashkil qilingan rus-
tuzem maktablarining ochilishi va ular sonining jadal sur
’atlarda ko’paytirib 
borilganligida ko
’rishimiz mumkin. 
Mustamlaka davrigacha Turkistonda an
’anaviy ta’lim tizimi islom dini qoidalari 
asosida tashkil qilingan bo
’lib, maktab va madrasalarda diniy ta’lim bilan birga 
dunyoviy fanlar ham o
’qitilgan. Boshlang’ich ta’lim maktablarda 5-6 yil 
davomida o
’qitilib, arab alifbosi, harflarning o’qilishi, talaffuzi o’rgatilgan. 
Keyingi bosqichda Qur
’on suralari va oyatlaridan iborat bo’lgan `Haftiyak` 
(ya
’ni Qur’oni karimning yettidan biri) kitobi o’qitilgan. So’ng `Chor kitob` (to’rt 
kitob), undan keyin So
’fi Olloyorning `Risolai aziza`, `Sabot ul-ojizin` kitoblari 
o
’qitilgan. Bu kitoblar, asosan, o’quvchilar tomonidan yod olingan. So’fi Olloyor 
asari she
’riy tarzda yozilgan bo’lib, unda avliyolar, payg’ambarlar hayoti 
haqidagi ma
’lumotlar aks etgan. O’quvchilar nafaqat o’zbek tilidagi, balki fors 
shoiri Hofizning `Xo
’ja Hofiz` devonini ham o’rganishgan. 
O
’liy ta’lim madrasalarda berilib, unda diniy-huquqiy bilimga ega bo’lgan 
mutaxassis tayyorlangan. Madrasalarni bitiruvchilaridan islom qoidalari, 

---

Qur
’oni karim oyatlari va suralarning sharhlarini to’liq o’zlashtirish talab 
qilingan. Qorixonalarda Qur
’oni karim yod olingan. Ayollar alohida o’qitilib, 
ularga Qur
’oni karim, oila masalalari, odob-axloq va tarbiyadan saboq 
beruvchi otinlar ta
’lim berganlar. Mustamlaka davrida eski maktablar saqlanib 
qolgan, ammo bu maktablar hukumat e
’tiboridan chetda qolib, ularga hech 
qanday mablag
’ ajratilmagan. 
Rossiya 
imperiyasining 
turli 
guberniyalaridan 
Turkistonga 
ko
’chirib 
keltirilganlarning bolalariga ta
’lim berish orqali ma’muriyat vakillari bilan 
mahalliy aholi o
’rtasida vositachilik qiladigan tarjimonlarni tayyorlash ko’zda 
tutilgan. Shu bilan birga bu maktablar orqali tub joy aholisi o
’rtasida rus 
madaniyatini keng yoyishga xizmat qiladigan ta
’lim tizimini yaratishga harakat 
qilindi. Bu vazifani bajarishga Turkiston general-gubernatori G. Rozenbax 
(1884-1889) astoydil kirishdi. U boshlang
’ich maktablar, rus-tuzem maktablari 
tarmog
’ini yaratish loyihasini ishlab chiqdi. Birinchi rus-tuzem maktabi 1884-
yilda Toshkentda Saidg
’ani Saidazimboy uyida ochiladi.
Undan o
’rnak olib, boshqa davlatmand kishilar ham o’z uylarida shunday 
maktablarni ocha boshladilar. Dastlab bu maktablarga mahalliy savdogar va 
ishbilarmonlar o
’z farzandlarini o’qishga berishgan. 
1911-yilda bunday maktablarning soni 89 taga yetadi. Ammo bu 
maktablardagi o
’qitish usullari va darajasi Rossiyaning o’zidagi maktablar bilan 
taqqoslanganda ancha sayoz bo
’lgan. Rus-tuzem maktablarida o’quv kuni ikki 
qismdan iborat bo
’lib, dastlab rus o’qituvchisi (o’quv, yozuv, hisob), ikkinchi 
qismida esa mashg
’ulotlarni mahalliy o’qituvchi olib borar edi. 1896-yilda 
Toshkentda birinchi gimnaziya ochilib, unda zamonaviy fanlar va kundalik 
turmushda zarur bo
’ladigan bilimlar o’qitilgan. 
G. Rozenbax boshlang
’ich maktablar, rus-tuzem maktablari tarmog’ini yaratish 
loyihasini ishlab chiqdi. Shu asosda birinchi rus-tuzem maktabi 1884-yilda 
Toshkentda, Saidg
’ani Saidazimboy uyida ochildi. 
Bu davrda o
’lkadagi mahalliy ziyolilar, jadidchilik harakatining namoyandalari 
tomonidan milliy madaniyat, diniy e
’tiqod, mahalliy an’analar asosidagi yangi 
maktablar ochilgan edi. Bunday yangi usuldagi jadid maktablarida tarix, 
matematika, geografiya, ona tili kabi fanlar ham o
’qitilgan. Yangi usul 
maktablarining diniy maktab va madrasalardan yana bir farqi shunda 
bo
’lganki, unda nafaqat islom dini va tarixi, balki mahalliy-turkiy xalqlar tarixi 
bo
’yicha ham ta’lim berilgan. Turkistonda dastlab jadid maktablari Buxoro, 
Toshkent, Qo
’qon, Andijon, Xiva kabi shaharlarda ochilgan edi. 
Yangi usul maktablari jadidchilik harakati, uning namoyandalari faoliyatlari 
bilan birga mahalliy aholining umummilliy g
’oyalari, o’zbek xalqining milliy-
ma
’naviy birligini mustahkamlashga xizmat qildi. Jadid maktablarining ta’lim 
tizimida o
’quvchilarga vatanga muhabbat, milliy davlatchilik, milliy madaniyat, 
xalq birligi oldida mas
’uliyatini his qilish, yurt ravnaqi uchun mehnat qilishga va 
kurashishga chorlovchi g
’oyalar singdirildi. 

---

Jadidlarning yangi usul maktablaridan zamonasining yetuk olimlari, 
adabiyotshunoslari, 
rassomlari, 
shoirlari, 
san
’atkorlari, maorif sohasi 
mutaxassislari yetishib chiqdi. Jumladan, shoir akademik G
’afur G’ulom, shoir 
va dramaturg Uyg
’un, Oybek kabi davlat va madaniyat arboblarini ko’rsatish 
mumkin. 
Jadidlarning yangi usul maktablaridagi milliy g
’oyalarga asoslangan ta’lim 
berishi o
’lkada hukmron bo’lgan mustamlakachi hukumat tomonidan kuzatuv 
va nazoratda bo
’lgan. Ma’muriyat jadidlarning ta’lim tizimida olib borayotgan 
faoliyati o
’lkada mustamlakachilik siyosatiga jiddiy qarshilik ko’rsata oladigan 
harakatlantiruvchi kuch ekanligini angladi va ularning faoliyatiga ochiqdan 
ochiq qarshilik ko
’rsata boshladi. 
Jadidlar faoliyati qattiq ta
’qibga olindi. Har qanday yo’l bilan bo’lsa ham yangi 
usul maktablari faoliyatiga zarba berishga harakat qilindi. O
’lkada ma’muriyat 
tomonidan chiqariladigan matbuot sahifalarida yangi usul maktablari tanqid 
etilib, ularning faoliyatiga noto
’g’ri baho berilgan maqolalar e’lon qilindi. 
Dastlab jadid maktablarida turk va fors adabiyotlaridan foydalanish taqiqlab 
qo
’yildi. 
Mustamlakachi hukumatning yangi usul maktablariga qarshi kurashi. O
’quv 
adabiyotlari nashrlariga senzura joriy qilindi. 
Mustamlakachi hukumatning jadidlarga qarshi kurashiga mahalliy mutaassib 
dindor-ruhoniylar ko
’maklashdilar. Yangi usul maktablariga, ayniqsa, 
ma
’muriyat vakillari va ayrim din peshvolari qarshi turgan. 
Natijada 1911-yilda 50 ga yaqin jadid maktablari yopib qo
’yildi. Jadid 
maktablarini ochish tashabbuskorlari qattiq nazorat ostiga olindi. 1913-yilga 
kelib Buxoro amirligida barcha jadid maktablari yopildi. 
1870-yildan boshlab Turkiston general-gubernatorligining rasmiy nashri-
`
Туркестанские ведомости` va uning o’zbek tilidagi ilovasi `Turkiston 
viloyatining gazeti` muntazam chiqib turdi. Uning muharriri mustamlakachilik 
tuzumining targ
’ibotchisi N. Ostroumov edi. 
1906-yilda Ismoil Obidov muharrirligida ilk bor o
’zbek milliy gazetasi 
`Taraqqiy` nashr etildi. Gazetaning birinchi soni chiqqan sana, ya
’ni 27-iyun 
hozirda O
’zbekistonda Matbuot va ommaviy axborot vositalari xodimlari kuni 
sifatida nishonlanadi. 
Jadidlarning ma
’rifatparvarlik faoliyati faqatgina maktablarda emas, balki 
matbuotchilik faoliyati, jumladan, gazetalarning ko
’plab vujudga kelishida ham 
ko
’rindi. 1906-yilda Ismoil Obidovning muharrirligida `Taraqqiy`, shu yili 
Munavvarqori muharrirligida `Xurshid`, 1907-1908-yillarda Abdulla Avloniy 
muharrirligida `Shuhrat`, Ahmadjon Bektemirov muharrirligida `Osiyo` 
gazetalari chop etildi. Ma
’rifatchilikning yangi to’lqinida 1913-1915-yillarda 
`Samarqand`, `Sadoi Turkiston`, `Sadoi Farg
’ona`, `El bayrog’i`, `Kengash`, 
`Ulug
’ Turkiston`, `Turon` gazetalari, `Оуnа` jurnali, 1917-yilda esa `Hurriyat`, 
`Farg
’ona sahifasi` kabi ommaviy axborot vositalari ham paydo bo’ldi. Bu 
davrdagi nashrlar orasida `Sadoi Turkiston`, `Sadoi Farg
’ona` gazetalarining 

---

milliy o
’zlikni anglashdagi xizmatlari katta bo’ldi. Uning ikki yillik (1914-1915) 
faoliyati davomida milliy ziyolilarning vatanparvar qatlamlari tomonidan millat 
ozodligi va ravnaqini tarannum etuvchi, xurofot kabi eski aqidaparastlikni 
qoralovchi ko
’plab maqolalar e’lon qilindi. 
Tuzem-yerli xalq, mahalliy aholining mustamlakachilar tomonidan atalishi. 
Matbuot (arabcha-bosma asarlar, nashrlar)-gazeta, jurnal va kitoblar majmui. 
Gimnaziya-ayrim fanlarga ixtisoslashtirilgan va ular bo
’yicha chuqur ta’lim 
beradigan o
’quv muassasasi.