So'z yasash qolipi

so'z yasash qolipi
Yasama so‘zlar lisoniy ham, sof nutqiy ham bo‘lishi mumkin. Misol sifatida quyidagi so‘zlarga murojaat qilamiz. Paxtakor, ishchi, kitobchi, domladosh, aqlli, daftarchi, sharsimon, uysimon. Bu so‘zlarni ikki guruhga bo‘lamiz:

1. 
   paxtakor, ishchi, aqlli, sharsimon;
   
2. 
   kitobchi, domladosh, daftarchi, uysimon.
   

Har ikkala guruh so‘zlari ham yasama so‘zlar hisoblanadi. Biroq ulardan birinchisi qulayligi, odatlanilganligi, keng iste’molligi bilan xarakterlansa, ikkinchi guruh so‘zlari unchalik qulay emasligi, kam iste’molliligi, favquloddaligi bilan birinchi guruh so‘zlaridan ajralib turadi.
Demak, birinchi guruh yasama so‘zlari ijtimoiy shartlanganlik xossasiga ega va shu boisdan yuqoridagi zikr etilgan belgilar ularning barchasi uchun umumiydir.
Ikkinchi guruh so‘zlari esa nutqiy hodisa ekanligi, endigina so‘z yasash qolipidan chiqqanligi bois, odatlanilmaganlik, favquloddalik kasb etgan.
Ko‘rinadiki, nutqiy yasama so‘zlarning ayrimlari nutq bosqichidagina mavjud bo‘lsa, ba’zilari o‘zlarini chiqargan qoliplardan uzoqlashib, bir butun holda lisoniy sathga ko‘tarilib ketadi.
Hosilalarining lison va nutqqa munosabati jihatidan so‘z yasash qoliplari ham farqlanadi. Biz ularni unumsiz (tarixiy) va unumli (zamonaviy) so‘z yasash qoliplari sifatida farqlaymiz.
Unumli so‘z yasash qoliplari deganda tilimiz tarixida ham, bugungi kunda ham cheksiz yangidan-yangi so‘zlar yasaydigan qoliplar tushuniladi. Masalan, [[aniq ot]+[chi]=ot anglatgan narsa predmet bilan shug‘ullanuvchi kishi] qolipi hosilalarini kuzataylik. Bu qolipdan ishchi, bo‘zchi, futbolchi, dasturxonchi, ovchi kabi bugungi kunda lisoniylashgan, leksemalashgan hosilalar bo‘lgan so‘zlar ham, noschi, daftarchi, telefonchi, pomidorchi kabi lisoniylashmagan, ma’lum bir nutq jarayonidagina yasalayotgan o‘tkinchi nutqiy hosilalar ham vujudga kelgan.
Unumli so‘z yasash qoliplari yasalish xususiyatiga ega bo‘lgan barcha so‘z turkumlarida mavjud. (Bu haqda «Hozirgi o‘zbek adabiy tili» kursining «So‘z yasalish» bo‘limida batafsil ma’lumot olasiz.)
Unumsiz (tarixiy) so‘z yasash qoliplari bugungi kunda hosila bermaydigan, so‘z yasash uchun xizmat qilmaydigan qolip-lardir. Masalan, keskin, to‘lqin, bosqin, uchqun, tuyg‘un so‘zlari [[fe’l ]+[gin]=ot] qolipi asosida hosil qilingan. Biroq ushbu qolipdan chiqqan hosilalar rang-barang bo‘lib, ulardan anglashilgan ma’nolarni qolipning tenglik belgisidan o‘ng tomondagi mazmuniy tomonidan keltirib chiqarib bo‘lmaydi. Chunki bu hosilalar tarixiy yasama so‘zlar bo‘lib, davrlar o‘tishi bilan ularning ma’noviy tabiatida ham, grammatik jihat-larida ham evolyutsiya jarayoni kechgan. Chunki qolip bugungi kunda ishlamaydigan, foydalanilmaydigan holga kelgan, ularning hosilalari esa qolipdan behad uzoqlashib, ma’nolarning ixtisoslashishi va bir-biridan uzoqlashishi yuz bergan. Natijada aslida bir qolipdan chiqqan hosilalar (yasama so‘zlar) mustaqil leksemalarga aylanib, bir-birinikiga yaqin va bog‘liq bo‘lmagan turli-tuman ma’nolarni anglatadi. Tadqiqotchilar o‘zbek tilidagi unumsiz (tarixiy) so‘z yasash qoliplarining yuzga yaqin ko‘rinishini ajratishadi.