Spektrofotometrik va fotometrik analiz usullari

Spektroskopik usullar ishlatadigan elektromagnit nurlarning chastotasi

va to’lqin uzunligi

Tajribada olish shartlariga ko’ra bu spektrlar quyidagilarga bo’linadi:

chiqarish, yutilish va sochilish spektrlari Spektr chiziqlarini (chiqarish spektrlarida) yoki polosalarini (yutilish spektrlarida) intensivligi birinchi navbatda, boshlang’ich sathdagi (chiqarish spektrlarida energiyasi yuqori, yutilish spektrlarida esa energiyasi past bo’lgan sathlar) molekulalar (atomlar) soniga to’g ’ri proportsionaldir. Issiqlik muvozanati sharoitida molekulalarning energetik sathlar bo’yicha taqsimlanishi Boltsman taqsimotiga ko'ra aniqlanadi.

Bu yerda, N₂ va lar mos ravishda yuqori va quyi energetik sathlardagi molekulalarning soni, g₂ va g_i lar yuqori va quyi energetik sathlarning vazniy ko’paytuvchilari, ΔE_2j ~ energetik sathlar orasidagi farq, k - Bolts-

man doimiysi, T - absolut temperatura.
Spektr polosasini chastotasi, intensivligi, kengligi va shakli moddani xossalari, molekulani ko’pgina kattaliklari bilan bog’liqdir. Bu masalani spektral usullarini teskari vazifasini echish orqali tadqiq qilish mumkin.

Fizikaviy usullardan foydalanish kimyoviy tuzilish nazariyasining asosiy masalalarini tadqiq qilish imkoniyatini beradi. Bularga quyidagilar kiradi: kimyoviy bog’larning ketma-ketligi va karralitigi, optik va konformatsion izomeriya, atomlami koordinatsiya soni, molekulalardagi atomlar va atom gruppalarining o'zaro ta’siri, molekuladagi ichki aylanishlar va katta amplituda bilan bo’ladigan harakatning boshqa turlari, molekulalarning energetik, elektrik va boshqa xarakteristikalari, reaksiya natijasida hosil bo’ladigan oraliq mahsulotlar va reaktsiyalarning mexanizmlari va hokazo.

Umuman olganda, zamonaviy kvant va nazariy kimyo uchun asos bo’ladigan miqdoriy ma’lumotlar asosan fizikaviy tadqiqot usullari yordamida olinadi.

Fizikaviy tadqiqot usullarini ichida kimyoviy masalalarni yechishda eng ko'p ishlatiladiganlariga quyidagilar kiradi: yadro magnit rezonansi (YaMR) spektroskopiyasi, infraqizil nurlami yutilish (IQ) spektroskopiyasi, mass- spektrometriya va elektron yutilish spektroskopiyasi.

ORGANIK MODDALARNING TUZILISHINI ANIQLASHDA ELEKTRON YUTILISH SPEKTRLARINING QO’LLANILISHI
Ultrabinafsha spektrlaming yutilish polosalari o’zining spektral katta^{liklari - spektrdagi o’mi,} in^{tensivligi va shakli bilan bir-biridan keskin farq} qiladi. Tajribalarda olingan natijalarni tahliliga asoslanib o’xshash belgilari bo’lgan polosolarni, ma’lum darajada bir-biriga o’xshash xromofor gruppalari hosil qilishi aniqlangan. Bunday kuzatishlar yutilish polosalarini klassifikatsiyalashga va ulanıi ma’lum xromofor gruppalariga tegishli ekanligini aniqlashda empirik mezonlami topishga sabab bo’ldi.

Hamma organik moddalar ultrabinafsha nurlarni (100 - 400 um) ba’zilari esa spektrning ko’rinuvshi qismlarining nurlarini (400 - 800 nın) ham yutadi.

^Tafkibida k^{arrali bog’lari bo’lmagan va shuning ushun ham faqat W Mf}

hamda n —+ P‘ o’tishlar mumkin bo'lgan molekulalar asosan energiyasi yuqori bo’lgan nurlamigina yutadi (to’lqin uzunligi 200 um dan kam bo’lgan nıırlar). Faqat karrali bog’1arga ega bo’lgan va shuning uchun ham—+ r‘hamda o 7t‘ o’tishlarning imkoni bo’lgan molekulalargina uzun to’lqinli nurlarni (to’lqin uzunligi 200 um dan katta bo’lgan) yutndi. Lekin, organik moddalarda bo’ladigan hamma mumkin bo’1gan o’tishlarni qanoatlantiruvshi spektrning bunday keng qismida (100 - 800 nm) tajribada spektr olish bir xiI imkoniyatga ega emas. Spektming qisqa to’lqinli ultrabinafsha qismida («uzoq ultrabinafsha») ishlash bir qansha sabablarga ko’ra (xususan, bunday nurlarni havoning yutishi, kyuvetalar tayyorlangan materiaining va optik detallarıing bu nurlarga nisbatan tiniqligining chegaralanganligi, erituvchi tanlash ning qiyinligi, soshilgan yorug’lik miqdorining ko’p bo’lishi) katta texnik qiyinchiliklar bilan bog’langan. Shu sabablarga ko’ra, hatto, eng yaxshi ^{spektrofotometrlar ham spektrning 190 nm dan katta qismida} s^{pektr olishga} imkon beradi. Ultrabinafsha nurlarning uzun to’lqinli qismi (200 - 400 nm,

«yaqin ultrabinafsha») va ko’zga ko’rinuvshi soha texnik nuqtai-nazardan ishlash ushun to’liq javob beradi. Shunday qilib, hozirgi vaqtda elektron yutilish spektroskopiyasi yordamida o’rganish mumkin bo’lgan organik moddalar asosan tarkibida karrali bog’lar bo’lgan moddalardan iboratdir.

Ultrabinafsha (UB) yutilish spektrlari ınolekulaning tarkibida karrali bog’

hosil qiluvshi molekulyar gruppalamiog borligi haqida ma’lumot beradi. To’yingan uglerod skletiga va OH, CI,F, CI, C=C, CAN funksional gruppalarga ega bo’1gan molekulalar “‘yaqin” UB nurlar ushun “tiniqdir” ^{ya’ni, tarkibida faqat shımday elementlar bo’lgan} biri^{kmalarni elektron yutil}ish spektroskopiya usuli orqali o’rganib bo’lmaydi. Bundan tashqari molekulasining tuzilishi to’g’risida UB spektrlar biron ma’lumot bermaydigan moddalar turkumiga aminlar, merkaptanlar, bromidlar va karbon kislotalari ham kiradi. Shunki bu moddalarning tarkibida kiruvchi NH ₂, SH. Br, COOH funksional _bog’larning yutilish polosalari kattaliksiz bo’lib spektrning o’rganilgan qisqa to’lqinli sohasida (200 - 220 nm) joylashgan.