Sport fiziologiyasi

Uzok muddatli adaptatsiya organizmga muxit omillarning uzok vakt davomida yoki kup kayta ta’sir etishida asta-sekin shakllanadi, ya’ni adaptatsiyaning bu turi oldindan shakllangan tayyor mexanizmlarga ega bulmaydi. Odamdagi adaptatsiyani urganish yashash sharoitiga moslashishning samarali choralarini aniklashga yul ochadi. Adaptatsiyani aktiv va passiv tiplari fark kiladi. Aktiv adaptatsiyada organizm atrof - muxit ugarishlari tuplamiga, atmosfera bosimi uzgarishi, yukori xarorat va kuesh
nuri ta’siri va boshkalarga faol moslashadi. Passiv adaptatsiyada organizm tashki omillar ta’sirida yuzaga kelgan ichki muxitdagi buzilishlarga moslashadi. Masalan, xarakat etishmasligi gipokineziya, vaznsizlik xolati va shunga uxshash sharoitlarda passiv adaptatsiya kuzatiladi. Uxshash bulmagan omillarning zararli ta’sirlariga organizmning bunday moslashishi passiv adaptatsiya nomi bilan ataladi. Dezadaptatsiya organizmning tashki va ichki muxit omillari ta’sirida moslashishning buzilishidir. Bunday xolat organizmga juda kuchli yoki gayriodatiy ta’sir bulganida yuzaga keladi. Masalan, muskulning shiddatli faoliyatiga moslashgan yukori malakali sportchiga beriladigan ish xajmi xaddan tashkari oshirib yuborilsa yoki mashk kilish tartibi
xaddan tashkari tezlashtirib yuborilsa, sportchi ish kobiliyatining tiklanishi uchun zarur vakt etarli bulmasa, dezadaptatsiya yuzaga keladi. Readaptatsiya - organizm funksiyalari va strukturasining tashki muxit sharoitlariga kayta moslashish jarayoni. Sportchi dezadaptatsiyadan keyin kaytadan oldingi sharoitda mashk kila boshlasa, unda ayni sharoitda jismoniy ish bajarishga moslashish kuzatiladi, ya’ni readaptatsiya xosil buladi. Deadaptatsiya - moslashish reaksiyasining erishgan darajasini saklash uchun etarli bulmagan, kam xajmli ishlar bilan shugullanish yoki mashk kilishni butunlay tuxtashi adaptatsiyaning yukolishiga, ya’ni deadaptatsiyaga olib keladi. Bushalgan bu strukturalar organizmning boshka sistemalari uchun zarur buladi, natijada muxit ta’sirida bir adaptatsiyadan boshka adaptatsiyaga utiladi.
Umumiy adaptatsiya sindromi.

1936 yili Kanada fiziologi Gans Sele tomonidan yashash muxitning uzgarishlariga nospetsifik moslashish mexanizmi yuzaga kelgan va umumiy adaptatsiya sindromi deb nom olgan..Bunda ancha katta kuchdagi yokimsiz omillarga,ya’ni stressni xosil kiladigan omillar, salbiy ruxiy kuchlanishlar(kurkish,gazab,achchiklanish)eniy ijobiy(tusatdan kuvonchli xabar eshitilishi) ruxiy kuchlanishlarga javoban yuzaga keladigan fiziologik ximoya reaksiyalyarining tuplami eki organizmning funksional kuchlanish xakidagi tushunchani yuzaga chikargan edi.

Nospetsifik ximoya reaksiyasining uyushtirilishida buyrak usti bezlarining pustlok kismi gormonlari-kortikosteroidlar va miyaning pastki kismi AKTGlari(adrenokortikotrop gormoni) asosiy axamiyatga ega bulib,moslashish reaksiyasini gipotalamus orkali boshkariladi.
Bir xil stressga turli odam xar xil javob beradi.Uzini boshkara oladigan asab sistemasi bardoshli odam ruxiy eki jismoniy stressni sovukkonlik bilan kabul kiladi,unchalik xotirjam bulmagan kishi kattik bezovlanadi. Umumiy adaptatsiya sindromi zta boskichga ega buladi:
1.Xavf-xatar boskichi.Bu boskiya ikkita pogonaga bulinadi:shok va shokka karshi.SHok pogonasi bevosita ta’sirdan keyin vujudga kelib ancha kiska muddatli buladi. Bu pogonada MNS faoliyati susayadi,muskul tonusi va AB pasayadi,oksillar parchalanishi kuchayadi,konda glyukoza mikdori kamayadi,konga gipofizning AKTG-ni kup mikdorda tushadi.SHok pogonasi shokka karshi pogonasi bilan almashiniladi. Bu pogonada yukorida
kursatilgan uzgarishlar xammasi aksincha sodir buladi.Bu jaraenlarning sodir bulishiga AKTG ta’sirida konda glyukokuortikoidlar kuchaishi asosiy sabab buladi.
Agar stress kuchi juda katta bulsa shok pogonasi eki shokka karshi pogona boshlanishida ulim yuzaga kelishi mumkin.
Agar stress kuchi uncha yukori bulmasa shok pogonasi urniga birdaniga shokka karshi pogona yuzoga keladi,bunda organizmning ximoya
kuchlari safarbar eiladi shundan kein chidamlilik boskichi yuzaga keladi.Uning muddati stressni davom etishiga va kuchiga boglik buladi.
2.CHidamlilik boskichi nospetsifik sistemalar reaksiyalarining kushilish natijasida bulib,stressorning uzok vakt(yoki kup marta) ta’sir etishi okibatida yuzaga keladi.Sressorga organizm karshiligining ortishi mazkur boskich uchun xos buladi..Bunda organizmning boshka sressorlarga karshiligi xam ortishi mumkin(nospetsifik chidamlilik),lekin u kupincha pasayadi.Bu boskichda xavflanish boskichiga xos bulgan morfologik va bioximik uzgarishlar yukoladi.Agar stresni kuchi va davom etishi uzok vakt davom etsa okibatida tolikmish boskichi yuzaga keladi.Bunda chidamlilikni bundan ortik ushlab turish imkoniyati bulmaydi.Bu boskichda xaf-xatar boskichiga xos bulgan uzgarishlar kaytadan yuzaga keladi va organizmning xar kanday stressga chidamliligi pasayadi.
3.Tolikish boskichi nospetsifik sistemalar reaksiyalarining tuplami bulib,stressorning xaddan tashkari uzok vakt ta’sir etishi okibatida rivojlanadi.Bunday xolatda,stressor ta’siri uchun oldin ishlashgan chidamlilikni bundan ortik ushlab turish imkoniyati bulmaydiBu boskichda xaf-xatar boskichiga xos bulgan uzgarishlar kaytadan yuzaga keladi va organizmning xar kanday stressga chidamliligi pasayadi.Tolikish kupincha ulim bilan tugaydi.Atrof muxitga va uning zararli
omillariga organizmning tez moslashishi spetsifik va nospetsifik yullar bilan yuzaga keladi,lekin bu moslashish kiska muddatli buladi.
YAshash muxitining uzgarishlariga organizmning tezlik bilan yuzaga kelgan maxsus bulmagan adaptatsiya 1936 yili Kanada fiziologi Sele tomonidan ochilgan va umumiy adaptatsiya sindromi nomini olgan nospetsifik moslashish uning mexanizmi katta axamiyatga ega. Masalan kuchli charchashda ovkat xazm bulish funksiyasi susayadi. YUkori xarorat ta’sirida xam shunday buladi.

Jismoniy ishlarga moslashish mexanizmi

Jismoniy ish –odamga ta’sir etuvchi tabiy omildir.Xarakat faolligi xayot faoliyatining ajralmas kismi ekanligi,xama kishilar xam uzok vakt davomida shiddatli muskul ishini bajara olish mumkin.Bunday ish kobiliyatiga uzok vakt davomida muntazam mashk kilish,adaptatsiya kilish natijasida erilishadi.Bujarayon,asosan shiddatli muskul faoliyati bilan boglik bulgan kishilarda,ya’ni sportchilarda kuzatiladi. Sport faoliyatidagi adaptatsiya uzining kup boskichligi bilan kishining boshka soxa faoliyatiga moslashishdan fark kiladi.,chunki sport faoliyatida,tobora murrakablashib boradigan sharoitdaga adaptatsiya kilinadi.Bunday adaptatsiya odam organizmni oldiga aloxida talablar kuyadi.

1.Jismonan chinikkan sportchi bajara oladigan shiddatli va uzok muddatli ishni chismonan chinikmagan kishi bajara olmaydi.
2.Jismonan chinnikkan sportchining tinch xolatida,ulchamli ish va ogir ish bajarilsa,fiziologik sistemalar tejamlilik bilan ishlaydi.Maksimal xajmdagi jismoniy ishlarni bajarishda funksional sistemalarning faoliyati juda yukori darajada kutariladi.,lekin jismonan chinikmagan kishining fiziologik sistemalari u darajaga erisha olmaydi.Masalan,chidamlilika chinikayotgan yukori malakali sportchilarning tinch xolatida yurakinining bir dakikadagi kiskarish soni 30-50 marta buladi(bradikardiya), nafas olishi bir minutida6-10 marta bulib,kislorod uzlashtirilishi 10-12% ga kamaygan buladi.
Utta shiddatli jismoniy ishlarni oxirgi imkoniyati bilan bajarishda yukori malakali sportchilarda kon aylanig,nafas olish sistemalari sport bilan shugulanmaydigan kishilarga nisbatan ancha kuchli safarbar etiladi.Masalan:yukori malakali sportchilarda kislorod uzlashtirilishi xar dakikasiga 1 kg vazniga 90 ml ga etadi,sport bilan shugullanmaydiganlarda esa,bu kursatkich 45 ml ni tashkil etadi,konning dakikalik xajmi yukori malakali sportchilarda 42 litrgacha boradi,jismonan chinikmaganlarda esa,20-25 litrgacha buladi.Maksimal kislorod karzi sportchilarda 25 l gacha etishi mumkin,sport bilan shugullanmaydiganlarda xammasi bulib 5,6 l gacha boradi.YUkori malakali sportchilarda simpatik adrenal sistema reaksiyasi xam,sport bilan shugulanmaydiganlarga nisbatan juda kuchli buladi.
3.Jismoniy ishlarga chinikkan organizm fakat shiddatli muskul ishiga emas,balki xayot faoliyatida buladigan xar xil zarali ta’sirlarga xam ancha chidamli buladi.
Jismoniy ishlarga adaptatsiyani ta’minlovchi sistema uzok muddatli va shiddatli ishni yuzaga keltiradigan xar kanday omilning birinchi ta’sir etishidayok shakllana boshlaydi. Ishni bildiradigan omil retseptorga ta’sir kursatishi bilan,unga javoban,tegishli afferent, motor va vegetativ markazlarda kuzgolish yuzaga keladi,endokrin bezlari funksiyasini jonlanishi orkali ayni xarakatni bajaradigan skelet muskullari va bu ishni energiya bilan ta’minlaydigan nafas,krn aylanish sistemalari safarbar etiladi.
Odamning xarakat faoliyati xaddan tashkari xilma xildir.Sport fizi-
ologiyasida ularni ma’lum guruxlarga ajratib urganiladi.Sport faoliyati-
da bajariladigan mashklarni takrorlash bilan sportchi mashkni yukori darajadagi maxorat bilan bajarishga erishadi.Ish unumi ortadi,sarflanadigan kuvvatni tejash kuchayadi,bu jarayonlar xarakatlarning boshkarilish mexanizmi takomillashishi bilan boglik.
Sport mashklarini nixoyatda yukori ustalik bilan bajarishga erishi
uchun jismoniy mashklarning turlarini,ularning fiziologik xususyaitlarini bilish zarur buladi,bu xol jismoniy mashklar tasnifi bilan chukur tanishish zaruriyatini keltirib chikaradi.Jismoniy mashklarning tasnifi bilan bir kancha olimlar shugullanib kurganlariga karamasdan,xanuzgacha xar jixatdan tula tushuncha beradigan tasnif yuzaga kelmagan.Sportning xar xil turlaridagi jismoniy mashklarning tasnifi kishining murakkabligi bir tomondan ularning bajarilishida yuzaga keladigan kator strukturalarini xisobga olish bilan boglik bulsa,ikkinchi tomondan mashkning bajarilishini sodir buladigan fiziologik jarayon larni baxolashda xammaning xam muayan kursatkichlariga ega bulmasligidir.SHu sababli jismoniy mashklarning tasnif kilishda xar kaysi muallif uzicha asosiy deb xisoblagan omillarini kursatkich sifatida olgan va shu kursatkich buyicha ularni xar-xil guruxlarga ajratgan.Birok ularning xech kaysisi yukorida kursatilganidek jismoniy mashklarni tula tekis xarakterlaydigan tasnifni yuzaga keltira olmagan desak yanglishmagan bulamiz.Sport fiziologiyasining kuzga kuringan namoyondalaridan V.S.Farfel (1941-1960) "Sport xavrakatlarining fiziologik tasnifini" yaratadi.Bu tasnifda xarakatlarning boshkarilishi,sport natijalarini baxolash usuli kuchlanishni xarakteri ishning kuvvati,ishning kuyilgani va toliktirish xususiyati kabi omillar xisobga olingan.
Bundan tashkari mazkur tasnifda gavdaning xolati va xarakatlari-
ning fiziologik ta’rifi xam beriladi.V.S.Farfel tasnifi buyicha sport-
ning xamma turlarida bajariladigan xarakatlar ikkita asosiy guruxga
ajratiladi.1.Stereotipli yoki standart xarakatlar,2.Vaziyatga boglik yoki
standart bulmagan xolatlar.3.Standart xarakatlarining yuzaga kelishi ol-
dindan tayyorlangan ma’lum dastur asosida bulib,uni takrorlanishida ref-
lekslar sistema 0si ya’ni dinamik stereotip puxtalana bordi va bunday xarakatlar bora-bora gayri ixtiyorish xarakatga aylanib ketdi.Natijada
sportchi dikkatni kuchli jalb etmay,ularni engil bajaradigan buladi.De-
mak,standart xarakatlarning fiziologik asosida xarakat ning dinamik
stereotipining shakllanishi yotadi.

Siklik xarakatlarning fiziologik tasnifi.

Siklik xarakatlar lokomotsiya, ya’ni gavdani bir joydan ikkinchi joyga surilishining asosini tashkil etadi.Siklik xarakatlar uchun xarakat doirasining /xarakat siklining kup marta takrorlanishi xarakterlidir/.Siklik xarakatlarga sportcha yurishi,eshkak eshish, konkida uchish kabi mashklar kiradi.Bunday xarakat sikllari bir xil shaklda bulib, oldingi sikl keyingi siklining yuzaga kelishi uchun

sabab buladi.Siklik xarakatlarda xarakat bir-biri bilan zanjirga uxshash ulangan bulib,ularni aloxida ajratib bulmaydi.CHunki oldin aytilganidek xarakatning oldingi siklini tugashi keyingi siklning boshlanishini tashkil etadi.Atsiklik xarakatlarga uxshash xarakatning boshlanishi va tugashi anik ifodalangan bulmaydi.Masalan: yurish xarakatlardir.YUrish xarakatlaridagi oyoklarning ketma ket xarakatida bir oyokning muskullarini ishga tushuradigan nerv markazidagi kuzgalish ikkinchi oyokning shunday markazlari markazida tormozlanishni yuzaga keltiradi.Kiskacha aytganda bir oyokning xarakatlanishi ikkinchi oyokning xarakatiga sabab buladi.Bunday xarakatlar chalkash induksiya asosida bajarilib lokomotsiyani (organizmning bir joydan ikkinchi joyiga olinishi) ta’minlaydi.
Siklik xarakatlarning boshkalardan farklantiruvchi yana bir belgisi shuki, ular gayri-ixtiyoriy xarakatga aylanadi.Siklik xarakatlar texnikasini nisbatan tez uzlashtirilishi,ularni gayri ixtiyoriy xolda, ongning faol ishtirokisiz bajarish imkonini beradi.
Sportning siklik turlari organizmda anoerob va aerob yullar bilan energiya ishlanishini takomillashishini ta’minlaydi.Bu kon aylanish sistemasiningfunksional imkoniyatlari upka ventilyasisi va gazlar almashinuvining ortishida namoyon buladi.Sportdagi siklik xarakatlarning aktivligini xisobga olgan xolda E.Farfel 1949 yili ularni nisbiy kuvvat zonalariga ajratadi.Ishning nisbiy kuvvati ortishi bilan utiladigan masofa uzunligi kiskaradi.Bunday ishda organizmda anaerob yuli bilan energiya xosil bulishi kupayadi,aerob yul bilan energiya ishlanishi esa kamayadi.
Birinchi zona .- maksimal kuvvatli ish,maksimal tezlikbilan 20-30 soniya davom etadi.
Ikkinchi zona .- submaksimal kuvvatli (maksimaldan past) ishi,bajariladigan vakti 20-30 soniyadan 3-5 dakikagacha davom etadi.
Uchinchi zona .- katta kuvvatli ish,bajariladigan vakti 3-5 dakikadan30-40 dakikagacha davom etadi.
Turtinchi zona .- urtacha kuvvatli ish bajarilishi vakti bir soat atrofida va undan ortik buladi.
Maksimal kuvvatli dinamik ish anaerob (kislorodisiz)sharoitda baja-riladi,ya’ni shuni aytish kerakki,bunday ishlarni bajarishda bir dakikada juda yukori mikdaorda (40 litrgacha) kislorod talab kilinadi.
Birok organizmning kislorod tashuvchi sistemalari (kon, nafas kon aylanish sistemalari) bunday vakt ichida uzlarining funksiyalarini yukori darajada rivojlantira olmaydi.Birok ba’zi adabiyotlardagi dalilarda kurishning oxirida puls soni dakikasiga 163 dan yukori, maksimal kon bosimi 200 mm s.u.gacha borishi mumkin.Upka ventiletsiyasi esa juda kam buladi,chunki sprinter masofani utishda bir ikki nafas olishga ulguradi xolos.
SHuni aytish xam kerakki kiska masofaga yugurishda nafas yuzaki buladi.
SHuninguchun xam maksimal tezlikdagi ishni bajarish vaktida ishщni
uzlashtirilgan kislorod zarur bulgan kislorod mikdorining 10 % ni tashkil etadi, demak organizmda juda kup mikdorda (90 gacha) kislorod karzi yuzaga keladi.Ish tamom bulganidan sung nafas uzok vakt tezlashib turishi xisobiga kislorod karzi yukotiladi.
Depodagi konning ma’lum kismini tomirlariga chikarilishi xisobigaeritrotsitlar soni va gemoglabin soni bir oz kupayadi, konda glyukoza
mikdori ortadi.
Maksimal kuvvatli siklik dinamik ishda xarakatni ta’minlaydigansistemalar,ya’ni muskullar ishini boshkaradigan markazlar ularning efferent kismlari muskullari juda yukori kuchlanishi bilan ishlaydi.Xarakatning maksimal tezligi bilan bajarilishini ta’minlashda mazkur xarakatda ishtirok etadigan muskullarning kuzgalishi,kiskarishi va bushashining tezligi,asab markazlarida asab jarayonlarining (kuzgalishi va tormozlanishning dinamikasi,xarakatchanligi kanday tezlikda kuzatish axamiyatga ega ya’ni asab jarayonlari kanchalik kiska vakt davom etsa, shunchalik yukori buladi.
Maksimal kuvvatli siklik dinamik ishlarni bajarishda asosan xarakatning maksimal tezligini uzokrok vakt saklash uchun ayni xarakatda ishtirok etadigan muskullar va organizmning anaerob imkoniyatlari muxim axamiyatga ega.Agar xarakatda katnashadigan birliklarning xarakat kupchiligi kup kuzgaluvchan bulsa,xarakat tezligi shunchalik yukori buladi.Xarakat tezligining shakllanish muddati esa muskullarning energiya bilan ta’minlaydigan AUF KF ning mikdoriga boglikdir.Demak muskullarning AUF va KF kanchalik kup bulsa,organizmning anoerob kanchalik yaxshi bulsa, xarakatning maksimal tezligi shuncha kup vakt saklanadi.CHunki xarakatning maksimal tezligi pasayishining asosiy sabablaridan biri ishni energiya bilan etarli ta’minlanmasligidadir.Maksimal tezlikdagi mashklar bilan muntazam shugullanish organizmning anaerob imkoniyatini rivojlantiradi maksimal kuvvatli ishlar ta’sirida organizmda sodir bulgan uzgarishlar ish tugaganidan keyin 30-40 dakika utgach tiklanadi va organizmning ish
kobiliyati ishdan oldingi xolatiga kaytadi.
SHunday kilib maksimal kuvvatli energiyani birikmalarining juda tezparchalanishi va parchalanish maxsulotlarini muskullarda ituplanishi kupmikdordagi kislorod karzining yuzaga kelishi shu bilan bir katorda kon aylanishi nafasning unchalik kuchaymasligi va kon tarkibini ortikcha uzgarmasligi bilan xarakatlanadi.
Submaksimal kuvvatli ish.Bunday ish maksimal kuvvatli ishganikbatan bir oz past tezli k bilan bajariladi.Sportchi submaksimal kuvvatli ishni 20-30 soniyadan 3-5dakikagacha bajarishi mumkin.submaksimal kuvvatli ishlarga 400,800 va1500 m.ga yugurish 100,200,400 m.gasuzish,1000,2000,30000 m.ga velesoped poygasi,500,1000 m.ga eshkak eshish 500,1000,3000 m.ga konkida uchish kabi mashklar kiradi.
Bunday mashklarni bajarishda 25 l.gacha kislorod talab kilinadi.De-mak submaksimal kuvvatli siklik dinamik ish xam tulik aerob (kislorodli) shariotda bajarilmay organizmning anaerob imkoniyatlariga boglik buladi,lekin bu uzgarishlar ishning oxirgi dakikalarida rivojlanadi,gemoglobin mikdori kupayadi; miogen leykotsitozning bir neytrofil fazasi kuzatiladi.Kon plazmasida xam uzgarishlar yuz beradi, unda sub kislotasi 250/300 mg % gacha ortadi.Kon reaksiyasi kislotali tomonga suriladi va organizmning ichki muxit uzgaradi.
Kon aylanish organlari ishida xam etarli darajada uzgarishlar kuzatiladi.Ish boshlanishi bilan yurak ishi tezlanib, uning kiskarishlar dakikasiga 180-200 ga etadi.Konning sistolik xajmi ishning oxiriga borib yukori malakali sportchilarda 35/40 l gacha etadi.Sistolik konbosimi kutarilib,180-200 mm s.u.ga tenglashadi.
Nafas organlari funksiyasi xam kuchayib upka ventelyasiyasi (nafasning dakikalik xajmi) 180-200 l ga boradi,kislorod uzlashtirilishi dakikasiga 5-6 l ni tashkil etadi.Submaksimal ishlarni bajarishda organizmning kislorodga bulgan sumar talabi (ishning boshlanishidan oxirigacha va tiklanish davrida sarflanadigan kislorod mikdori) maksimal kuvvat bilan bajariladigan ishdagiga nisbatan ancha kup buladi.Bunday ishda xosilbuladigan kislorod karzi ishni bajarish uchun talab kilishadigan kislorodni 75-85 % ni tashkil etadi yoki 5 dakika davomida 15-20 l kislorod karzi yuzaga keladi.
Submaksimal kuvvatli siklik dinamik ishlarda ajratuvchi organlar (buyraklar,tor bezlari) ning funksiyasi kuchli uzgarmaydi.
Ishning bajarilish muddati uncha uzok bulmagani sababli ter ajralish tulik rivojlanmaydi.Konga tushgan moddalarning bir kismi siydik orkali ajratiladigan bu siydik reaksiyasini kislorod tomonga surilishiga olib keladi.Sub maksimal kuvvatli ishlarni bajarishda organizmda issik xosil bulishi kuchayadi,bu tana xaroratini kutarilib ketishiga olib keladi.CHunki xosil bulgan issiklikning ortikchasini terlash orkali yukotish etarli darajada bulmaydi.
Bunday ishlarni bajarishda markaziy asab sistemasiga juda yukori talab kuyiladi.Xarakatning ishtirok etishida etadigan muskullarning asab markazlaridan boradigan impulslarning yukori tezlikda bulishi asab ja-rayonlarining yukori xarakatchanligi,organizmning ichki muxitdagi uzgarishlari (reaksiyaning kislotali tomoniga surilish) asab markazlarining funksional xolatini pasayishi va tormozlanishiga va charchashiga olib keladi.
SHunday kilib submaksimal kuvvatli ishning oxirida kon aylanish va
nafas funksiyalarini juda yukori darajada ortishi kup mikdorda kislorod karzining tuplanishi kon reaksiyasi va suv,tuz muvozanatining sezirarli darajada uzgarishi bilan ifodalanadi.submaksimal kuvvatli siklik dinamik ishlarni bajarishdan keyin organizmda ish kobiliyatining tiklanishi1,5-2 soat maboynida davom etadi.
Kata kuvvatli ish.Bunday uzok ishlarni bosib utish masalan,3000,5000,10000 m gacha bulgan masofalarga yugurish,800 va 1500 m ga suzish.10000,20000 m ga velosiped poygasi6 1500,2000 m ga eshkak eshish,10000 mga konkida uchish, 5000,10000 m ga changida uchish kiradi.
Katta kuvvat bilan bajariladigan siklik dinamik ishlar 5 dakikadan 40 dakikagacha davom etadi.Bunday tezlik bilan ish bajarishda organizmning 1 dakikadagi kislorodga bulgan talabi 6,5-8 l atrofida buladi.
Atmosfera xavosida kislorod deyarli 21 % ni tashkil etishiga karamay kishi organizmi (yukori malakali sportchilar) eng kup deganda dakikasiga
6,5 l gacha kislorod uzlashtirishi mumkin.
Kafedra xodimlaridan I.G.Azimov,SH.Sobitovlar tomonidan Uzbekiston Davlat Jismoniy tarbiya Institutining talabalari Respublika terma komandasi a’zolaridan sportning eshkak,suzish,velisoped poygasi,yugurish turi vakillarining kislorod uzlashtirishi tekshirilganda yukori malakali sportchilarning kupchiligida maksimal kislorod uzlashtirish (MKU) 4-5 latrofidagi aniklandi.Jismonan chinikmagan odamlarda shuningdek kariyalarda MKU 2-3 l atrofida buladi.
YUkorida keltirilgan dalillarga kura kuvvat bilan bajariladigan siklik dinamik ishda 1 dakikada talab kilinadigan kislorod mikdori sportchining maksimal kuvvatli siklik dinamik MKU dan bir oz yukoriligini kursatadi.
Bunday ishni bajarishdan tukimalarga kislorod etkazib beruvchi nafas,kon aylanish sistemalari eng yukori kuchlanish bilan ishlaydi.
Upka ventelyasiyasi 100-150 l gacha ortadi.Bu nafasning tezlanishi vachukurlanishining xisobiga buladi. Kon aylanish organlarining funksiyasi xam eng yukori kutariladi,yurak kiskarishi dakikasiga 180-200 martagacha,konning bir dakikalik xajmi 30-40 l gacha kutariladi.Kislorod uzlashtirilishi MKU ning 80 % tenglashadi.SHunga karamay ishni bajarish uchun zarur bu galki kislorod mikdori tulik etkazib berilmaydi.Natijada kislorod karzi yuzaga keladi.Lekin uningmikdori ish oxirida 12 l atrofida buladi.
Katta kuvvatli siklik dinamik ish bajarilishida organizmning energiyaga bulgan talabini 70-80 % aerob (kislorod) reaksiyalar xisobiga buladi,sogan kismi anaerob (kislorodsiz) reaksiyalar orkali kondiriladi.Bunday sharoitda ishlarni bajarishda sarflanadigan energiya mikdori ishning muddati, tezligi organizmning jismoniy chinikkanligi ob-xavo sharoitlari va boshka omillariga boglik xolda bulib, umumiy energiya sarfi 250 kkl,dan 750 kkal gacha boradi.
Katta kuvvatli siklik dinamik ish muddati ancha uzok ishning shiddati yukori bulgani sababli, ter bezlarining ishi yaxshi rivojlanadi, kuchli ter ajraladi.
Bu jarayon organizmdan anchagina mikdorda suv va tuzlar yukolishiga(ayniksa,yukori xaroratli sharoitlarda) olib keladi. 20 dakikadan ortik davom etadigan bunday ishlarda kon reaksiyasi kislotali tomonga suriladi, organizmda korbon suvlar zaxirasi (glikogen) kamayadi,konda madda almashuvning chala oksidlangan maxsulotlari mikdori ortadi.Masalan: sut kislotasi 200 mg % gacha kupayadi, bunday uzgarishlar ayniksa ,asab xujayralari ishining susayishiga sabab buladi.Muskullarga borayotgan impulslar ritmi pasayadi,bu uz navbatida xarakat tezligining pasayishiga ,charchashga olib keladi.
SHunday kilib,kayta kuvvatli ish,birinchi dakikalarda nafas olish va kon aylanishining kuchi ortishi,xamda ishning butun davomida bu sistema faoliyatining maksimal darajada saklanishi,kup mikdorda kislorod karzining tuplanishi va eng yukori mikdorda kislorod uzgartirilishi kon,siydik tarkibining kuchli uzgarishi bilan xarakterlanadi.Bunday ishlardan keiyn tiklanish vakti bir necha soatlarga chuziladi.
Urtacha kuvvatli ish. Bunday ishlarda xarakat tezligi xamma vakt xam bir xil urtacha bulmay, balki ishning bajarilishi davomida ba’zan tezligi ortishi yoki kamayishi mumkin.SHuning uchun urtacha tezlik shartli buladi.Urtacha tezlikdagi ishlarga 30-40 dakikadan ortik vakt ichida bajariladiigan xaddan tashkari uzok masofalarni utish,masalan: 20 km 30 km ga marafoncha yugurish (42 km195 m) 15,30 km dan 50-70 km gacha bulgan masofalarni changida yugurish utish 50-100 va 200 km masofalarga velosiped poygasi 10,20,30,50 km gacha sportcha yurish ishlari kiradi.
Bunday ishlar aerob sharoitda bajarilib,organizmning bir dakikada kislorodga bulgan talabi 2-3 litr atrofida buladi.Buning uchun bunday ishlarni bajarishda kislorod karzi kam mikdorda (4 l gacha) ulchanishi mumkin.Bunga sabab sportchi marraga yakinlashganda xarakat tezligini bir muncha oshiradi.
Urtacha tezlikdagi ishlarni bajarishda organizmning kislorodga bulgan extiyoji kup bulmagani sababli organizmning kislorod tashuvchi sistemalari nafas olish kon aylanish organlarining funksiyasi juda yukori darajaga kutarilmaydi.Masalan: upka ventilyasiyasi 50-100 l gacha,yurakning dakikadagi urishi 160-180 gacha konning bir dakika xajmi 20-25 l gacha boradi.Sistolik kon bosimi 160-180 mm s.u. ga,distolik bosimi 60,7 mm s.u. ga teng buladi.
Atsiklik xarakatlarning fiziologik tasnifi
Atsiklik xarakatlar siklga ega emasligi bilan xarakterlanadi.Lekin xarakatning boshlanishi va tugashi anik ifodalangan buladi.Atsiklik xarakat lar kuch va tezlik-

ni maksimal safarbar etilishi bilan boglikdir.Atsiklik xarakatlarni bir marta bajariladigan va bir nechtasi (kombinatsiya)bajariladigan turlarga ajratish mumkin.Bir marta bajariladiga atsiklik xarakatlariga yadro uloktirish, lappak, tukmok irgitish, koptok,granatalarni uloktirish, turgan joyidan balandlikka sakrash, ogirlik kutarish kabi mashklar kiradi.

Bir marta bajariladigan atsiklik xarakatlar uchun mashkni tuxtovsiz bajarilishi va yaxlitli eng xarakterli belgilardandir.Bunday xolatlarda nisbatan oddiu bulgan, xarakat malakasi fazalari kat’iy izchillikda bulgan, yaxlit xarakat shaklida bajariladi.
Sportning gimnastika turida xam, bir kaytalik xam kombinatsiyali xarakat faoliyatlari keng kullaniladi.Kombinatsiyali xarakatlarda xar biri aloxida bulgan xar xil shaklli xarakatlar zanjirini kurish mumkin.xarakatlar kombinatsiyasining aloxida bulimlari kiska tanafuslar bilan ajralgan bulishi mumkin.Ba’zida esa xarakatning bir bugini boshkasi bilan keyin bajariladigan buginli bilan kushilib ketadi.Kayta bajariladiganbarcha atsiklik xarakatlar siklik xarakatlar bilan kuzatiladi.Siklik xarakat atsiklik xarakatdan oldin bajariladi.Masalan: langlar bilan sakrashda atsiklik xarakat (sakrash) oldini yugurish (siklik xarakat) bajariladi.
Sportning atsiklik turlari asosan ayrim xarakat sifatlari kuch,tez-lik,chakkonlik turlari egiluvchanlik va boshkalarni takomillashtira-di.Atsiklik xarakatlarning bajarilishini kiska muddatli bulishi va ularning biridan ikkinchisiga utishdan pauzalar, tanafuslar organizmning energiya komponentini takomillashishiga imkon bermaydi.
Atsiklik dinamik ishlarga sportning juda kup turlarida bajariladigan jismoniy mashklar kiradi.Masalan: shtanga bilan shugullanish, tukmok va yadro uloktirish, gimnastika darbozlik, figurali uchish, suvga sarkash va x.k.Bu sport turlaridagi jismoniy mashklarda bajariladigan xarakatlarning sikklari turli shaklda buladi.Ana shu xususiyat, ya’ni xarakat shakllarining bir xilda bulmasligi atsiklik dinamik ish uchun xarkterli bulib uni siklik dinamik ishdan farklantiradi.Atsiklik dinamik ishlarning ikkkinchi xususiyati ularning uzgaruvchan tezlikda bajarilishi ya’ni ish davomida xarakat tezligi ancha yukori tezlikdagi juda past tezlikka tushishi yoki aksincha bulib turishi kuzatiladi.
Atsiklik dinamik ishlarning kupchiligi yoki musobaka utkaziladigan sharoitga, rakiblarning yoki sportchilarning uz sheriklarini xatti xarakatlarini ya’ni yuzaga keladigan vaziyatga boglik buladi.
Ana shuning uchun bunday ishlarga yaxlit xarakatning dinamik streotipi (xarakatga tegishli reflekslarning ma’lum tartibi) ishlanmay, balki ishning ma’lum kismlarida dinamik streotip yuzaga kelgai.Bu atsiklik xarakatlarning yana bir xususiyatidir,Masalan: sport uyinlarida futbolda tupni uzatish ximoya yoki tupni darvoza yunaltirish kabi jarayonlar uchun dinamik streotip ishlanadi.Atsiklik dinamik ishlar yukorida kursatilgan xususiyatlarga ega bulishi bilan bunday ishlarni bajarishdan organizmda yuzaga keladigan fiziologik uzgarishlar, organ va sistemalar, funksiyalarning uzgarishi ularni ishini boshkaruvchi mexanizmlar funksiyasi uziga xos buladi.
YUkorida biz atsiklik dinamik ishlarga sportning juda kup turlaridlagi jismoniy mashklar kirishini kursatgan edik.Ularning xar biri bajarilayotgan fiziologik sistemalar funksiyasining turlicha uzgarishini xsi etish mumkin.SHundagina sport mashgulotini tugri tashki etish imkoniyati tugiladi.
Atsiklik dinamik ishlar juda kup kismi tezlik va kuch bilan bajariladigan mashklardan iborat.Bir kismi esa shaxsan kuch bilan bajariladigan yana bir kismi
esa nishonga olish bilan boglik ishlardirTezlik va kuch bilan bajariladigan mashklar siklik va atsiklik dinamik ishlardan iborat buladi.Masalan: balandlikka va uzunlikka yugurish xarakatlari siklik xarakterli dinamik ish bulsa, sakrash, uloktirish kabi xarakatlar atsiklik dinamik ishdan iboratdir.
Bunday ishlarni bajarishda xarakat apparatini labilligiga (reaksiyalar utish tezligiga) yukori talab kuyiladi.YA’ni labillik kanchalik yukori bulsa, xarakatning bajarilish tezligi shuncha yukori buladi.Bunda kurish sensor sistemasi faoliyati juda yukori kuchlanishda buladi.Sportchi kiska vakt ichida yuzaga kelagn vaziyatni baxolash xamda unga mos xolda reaksiyani amalga oshirish zarur buladi.
Bu xarakatning maksadga muvofik bajarilishida muxim rol uynaydi,chunki olingan ma’lumotlar asosida xarakat aniklashtiriladi.Organizmning fazodagi xolati xakida vestibulyar analizator tushuncha beradi.SHunday kilib, tezlik va kuch bilan bajariladigan mashklar sensor sistema ishining, xarakat uygunligining taksimlanishiga olib keladi.Tezlik va kuch bilan bajariladigan atsiklik dinamik ishlar sakrash va uloktirish sportchining kon tarkibidagi deyarli uzgarish bulmaydi.YUrak tomir funksiyasi xam juda yukori darajada ri vojlanmaydi.Atsiklik dinamik ishlarni bajarish muntazam shugullanish organizmning anaerob va aerob imkoniyatlarini rivojlantiradi.
Bu mashklarning ba’zi turlarida kiska muddatli bulgani sababli, umumiy energiya sarfi sikdik dinamik ishlardagiga nisbatan kam buladi..
Tezlik kuch bilan bajariladigan mashklar. Jismoniy mashklarning bu turiga balandlikka va uzoklikka sakrash lappak, nayza uloktirish kiradi.Bu mashklardagi xarakatlar strukturasi tugri chizikli va aylanma yunalishda xarakatlanishining maksimald tezligiga erishishni yuzaga keltiradi.
Tezlik- kuch bilan bajariladigan mashklarni bajarishda organizmdayuzaga keladigan fiziologik siljishlar bajariladigan xarakatlarning yukori darajadagi solishtirma kuvvatiga boglik bulib,vegetativ funksiyalarining uzgarishi mashkning takrorlanish soniga boglik buladi.YUkori kuvvatli mashklar asosan anoerob yul bilan energiya ajralishi xisobiga bajariladi.Tezlik kuch bilan bajariladigan mashklar nafasning ushlanishi va kuchlanish reaksiyalari bilan boglik buladi.
Tezlik kuch bilan bajariladigan mashklar xarakat malakasini juda murakkab tarzda yuzaga kelishi bilan ifoda
Foydalanilgan asosiy adabiyotlar:

1. 
   Sport fiziologiyasi. I.G. Azimov.SH.S. Sobitov.Tashkent 1993
   
2. 
   Umumiy va sport fiziologiyasidan amaliy mashgulotlar I.G. Azimov, A.K. Xamrakulov, SH.S.Sobitov,Toshkent,»Ukituvchi» 1992.