Statistik ma’lumotlarni taqdim etish usullari

Statistikalıq maǵlıwmatlardı usınıw usılları. Kesteler hám grafiklar
Joba :

1. Statistikalıq kesteler.

2. Keste túrleri hám dúziw qaǵıydaları.
3. Grafiklar haqqında túsinik, statistikada olardıń roli hám áhmiyeti
4. Grafiklardıń túrleri hám tiykarǵı elementleri
5. Sızıqlı hám tegis diagrammalar


Statistikalıq maǵlıwmatlardı sonday usınıw kerek, olardan paydalanıw qolay bolsın, olardı oqıw hám túsiniw ańsat bolsın. Olardı usınıwdıń eń keminde 3 usılı ámeldegi:
- tekstte sóz menen bayanlaw,
- keste formasında ańlatıw ;
- grafiklar arqalı súwretlew.
Maǵlıwmatlardı sóz menen tekstte bayanlaw kóriniste jaqsı jolǵa uqsap tuyulsa da, biraq subyektning uqıpına, maǵlıwmatlardı aytıw daǵı ayriqshalıqqa baylanıslı. Bunnan tısqarı, bul halda olardı hár tárepleme túsiniw, baylanısıwların bayqaw anaǵurlım salmaqlilesedi.


Statistikalıq maǵlıwmatlar

Keste statistikalıq maǵlıwmatlardı ayqın, ıqsham hám ulıwmalastırıp usınıw usılı bolıp tabıladı

Statistikalıq informaciyalardı kestede ańlatıw sóz menen bayanlawǵa qaraǵanda úyrenilip atırǵan waqıyalardı ayqın hám ózine tartatuǵınlı etip suwretleydi.
Statistika daǵı kesteler logarifmlik, márte hám basqa kestelerden tupten parıq etedi. Olar social - ekonomikalıq turmısımızdıń, turmısimizning túrli táreplerin tariyplovchi kórsetkishlerdi ayqın hám ıqsham formada, óz-ara baylanısıwda ańlatpalap, ulıwma hám ayriqsha qásiyetlerin oydinlashtiradi.
Keste 4. 1.
Ózbekstan xalqınıń ekonomikalıq aktivligi

Ko‘rsatkichlar	1995	1998	2000	2000 y.da 1995y. ga nisbatan %da
Xalıq sanı (jıl aqırına, mln. kisi)	22,7	24,0	24,7	108,8
Miynet resursları (mıń kisi)	11021,0	11998,9	12594,0	114,3
Odan, ekonomikalıq aktiv xalıq	8195,5	8840,1	9018,4	110,0
Sonday-aq, ekonomikada bántler	8157,5	8800,0	8983,0	110,1
Jumıssızlar	38,1	40,1	35,4	92,9
Miynetke uqıplık dárejesi (%)	48,6	50,0	51,0	104,9
Ekonomikalıq aktivlik dárejesi (%)	74,5	73,7	71,6	96,1
Bántlik dárejesi (%)	99,54	99,55	99,6	100,1
Jumıssızlıq dárejesi (%)	0,46	0,45	0,4	87,0

Derek: Ózbekstan Respublikasınıń social hám ekonomikalıq rawajlanıwınıń tiykarǵı kórsetkishleri. Statistikalıq jıynaqlar : 1995 y. 22 - bet, 1998 y. 55-57-betlar, 2000 y. 9 hám 59 -betlar.
Sonday eken, Ózbekstan xalqı, onıń miynetke qábiletli hám ekonomikalıq aktiv bólegi jıl sayin kóbeyip barıp atır. Biraq ulıwma xalıq ósiw pátine salıstırǵanda miynetke qábiletli kisiler sanı tezirek kópaymoqda hám oǵan salıstırǵanda ekonomikalıq aktiv xalıq sanı bolsa azmaz aste artpaqta. Nátiyjede xalıqtıń miynetke uqıplık dárejesi ósiwi menen bir qatarda ekonomikalıq aktivlik dárejesi azmaz tómenlew tendensiyasiga iye.
Kesteler yotiq hám tik tuwrı sızıqlar kesilmalaridan dúzilgen geometriyalıq forma bolıp, qatar hám ústinlerden quram tabadı. Olarda úyrenilip atırǵan obiektler va ularning ko‘rsatkichlari joylashtiriladi. Hár bir qatar hám ústin óz atına, keste bolsa ulıwma bas betlarǵa iye bolıp, bular kesteniń tiykarǵı elementleri esaplanadı.
Egerde keste qatarları hám ústinleri óz atlarına hám de ulıwma bas betqa iye bolıp, sanlar menen toldırilmagan bolsa, ol keste maketi dep ataladı. Hár bir keste qısqa, anıq hám túsinikli, usınıń menen birge maǵlıwmatlar mánisin oydinlashtiradigan bas betqa ıyelewi kerek.
Ulıwma bas betda kestede jaylasqan sanlardıń tiykarǵı mánisi kórsetilgen bolıwı hám sonıń menen birge, qaysı aymaq, qaysı dáwir salıstırǵanda alınǵanlıǵı kórsetilgen bolıwı, sonıń menen birge, ólshem birligi de berilgen bolıwı kerek.
Statistikalıq keste tereń mániske iye bolıp, social waqıya hám hádiyselerdi ańlatıwı boyınsha onı ayriqsha logikalıq gapga uqsatıw múmkin. Sol sebepli hár bir statistikalıq kesteniń iyesi hám kesimi bar bolıp tabıladı. Hár túrlı kórsetkishler arqalı tariyplanayotgan statistikalıq jıynaq kesteniń iyesi, kórsetkishler bolsa kesteniń kesimi esaplanadı. Kesteniń iyesi, ádetde, kesteniń shep bóleginde, kesimi bolsa ońında boladı. Lekin olar kerisinshe jaylanıwı da múmkin (keste 4. 1 ge qaralsin).

4. 2. Keste túrleri hám dúziw qaǵıydaları.

Gruppalaw degende uyrenilip atirǵan izertlewlerde statistikalıq kestelerdiń hár túrlı túrleri qollanıladı. Eganing dúzilisine qaray statistikalıq kesteler úsh túrge bólinedi: ápiwayı, gruppalıq hám kombinatsion.

Ápiwayı keste dep úyrenilip atırǵan obiektler hám olardıń kórsetkishleri Birma -bir dizim kórinisinde jazılǵan kestege aytıladı.
Ápiwayı statistikalıq kesteniń iyesinde úyrenilip atırǵan obiektlerdiń atları yamasa maǵlıwmatlar tiyisli dáwirler jazılǵan boladı. Keste 4. 1 buǵan mısal bóle aladı. Bul kestede jıllar berilgen ústinler iye bolıp, kórsetkishler keltirilgen qatarlar kesim bolıp tabıladı.
Kesteniń iye bóleginde úyrenilip atırǵan obiekttiń zárúrli bir belgisi boyınsha gruppalaw ámelge asırılǵan bolsa, bunday keste gruppalıq keste dep ataladı (5. 5 kestege qaralsin).
Ayırım payıtlarda waqıya hám hádiyselerdi bir belgisi boyınsha gruppalaganda olardı tolıq úyreniwdiń ılajı bolmaydı. Bunday waqıtta waqıya hám hádiyseler eki hám odan artıq belgisi tiykarında gruppalarǵa ajıratılıp uyreniledi. Onıń ushın, aldın úyrenilip atırǵan hádiyse kompleksi bir belgisi boyınsha, keyin hár qaysı gruppa basqa belgi boyınsha kishi gruppachalarga ajratıladı. Bunday gruppalaw nátiyjeleri tiykarında kombinatsion kestear dúziledi. Olar ápiwayı kestelerge qaraǵanda waqıya hám hádiyselerdiń óz-ara baylanısı hám baylanısıwların tereńrek hám tolıq jaqtılandıriwge járdem beredi. (6. 7 kestege qaralsin)
voqea hám hádiyselerdi úyreniw processinde hám qoyılǵan wazıypalarǵa qaray iye hám kesim óz orınlarındı almastırıp turıwı múmkin. Statistikalıq keste ıqsham hám kórimli shıǵıwı ushın, onı dúziwde tómendegi qaǵıyda hám tártiplerge ámel qılıw kerek :
1. Kesteler kólemi úlken bolmawi kerek. Quramalı jıynaqlardı úyreniwde keste kólemin úlkenlashtirmasdan, jaqsısı eki hám odan artıq óz-ara baylanısqan kesteler bolıw kerek. Kesteler anıq, túsinikli hám oqıwǵa ańsat kóriniste dúzilisi kerek.
2. Kesteniń ulıwma atı odaǵı iye hám kesimler mazmunın ańlatıwı kerek, onı qısqartirib jazıw múmkin emes. Ol jaǵdayda úyrenilip atırǵan obiekttiń atı, maǵlıwmatlar tiyisli waqıt aralıǵı hám de jayı kórsetiliwi kerek.
3. Kestede bir-biri menen baylanıslı kórsetkishler birin-ketin, ápiwayınan quramalına ótip barıw tártibinde jaylastırılıwı kerek.

Keste degi maǵlıwmatlar mazmunın ańǵarıw ańsat bolıwı ushın olardı birdey anıqlıq dárejesi menen pútkillashtirib, ańlatıw kerek.

3. 
   Kombinatsion keste - bul iye bóleginde obiektlerdi eki hám odan artıq belgileri tiykarında gruppalaw nátiyjelerin sáwlelendiretuǵın keste bolıp tabıladı
   
4. 
   3. Shártli belgilerge itibar beriw kerek. Zárúr bolǵanda ayırım kórsetkishler janına juldızsha yamasa nomerler qóyılıp, olardı qaydan yamasa qanday esaplab alınǵanlıǵı qosımsha formasında beriliwi kerek.
   
5. 
   4. Hádiyse júz bergenligi tuwrısında maǵlıwmatlar bolmasa, kestede sol kórsetkish ornına “maǵlıwmat joq” yamasa noqatlar (... ) qóyıladı, egerde hádiyse ulıwma júz bolmaǵan bolsa, tire (-) belgisi menen ańlatıladı. Kestelerdi dúziw texnikası jaqsı iyelensa, olardı oqıw hám túsiniw jumısı talay ańsatlashadi.