Statistikasi

1.3, Moliya statistikasi tashkil qitinishining 
metodologik asosiari
Jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashish uchun mamlakatda 
qo'llaniladigan statistik ko'rsatkichlarni hisoblash meiodologiyasi 
va metodlari Jahon standartlariga mos bo'lishi taqozo etiladi. Bu 
moliya statist!kasini tashkil qiiishda jahondagi baza hisoblangan 
lamoyillarga rioya qiiish kerak, degani. Ularga ma’iumotlarni tek- 
shirishda va chop qiiishda statistikaning mustaqiiligi, tanlab kuza- 
tish metodining keng qo'llanilishi, xo'jalik yurituvchi birliklardan
11

---

statistik organUir oiadigaii boshlanglch ma’lumoliarning konTidcn- 
sialligi va bosliqalar kiradi.
Bozor iqtisodiyoti yiiqori darajada rivojlangan mamlakatlaming 
aksariymida scnz tekshiruvlar maxsus va ro‘yxatlar ma’lumotlari 
moiiyaviy axborot to ‘plashda asos bodib xizmat qiladi. Ularni 
o ‘tkazisli qonuniy tartibda yoki ijrochi organning qarori biiati bel- 
gilanadi. Senz tekshiruviarstatistikaning murakkab va muhim ishlari- 
dan bin bodganiigi sababli ekspcditsiya metodi maxsus bilimli shaxs- 
lar yordamida 0‘tkaziladi. Senzlar va maxsus tashkil qilingan 
ro‘yxatlar oralig‘ida ma’lumot to ‘pIash manbayi tanlab kuzatisb 
ma’lumotlari hisobfatiadi. Yuksak bozor iqtisodiyotiga ega mamlakat- 
iarda moliya statistikasi deganda ko'proq davlat budjeti statistikasi 
tushuniladi va utarda bizning lushunchamizdagi korxona moliyasi 
statistikasi yo‘q. Masalan, Germaniya Federal bank! moiiyaviy schyot 
asosida ssuda bcrisb, aksiya chiqarish va hokazolar orqali investitsi- 
yani moliyalashtirish bo'yicha tasawurga ega boMish mumkin. Lekin 
moiiyaviy schyotning maqsadi korxonani moliyalashtirish jarayoni 
emas, balki qisqa muddatli kreditlash va uzoq muddatli kapital 
bozorini kiizatishdir.
Jahon statistika amaliyotida bugungi kunda birqator siandartlar 
mavjud. Masalan, buxgalteriya hisobi, xalqaro savdo, pul-kredil 
statistikasi, to'lov balansi statistikasi, davlat moliyasi statistikasi, 
milliy hisoblar bo'yicha siandartlar.
Bugungi kunda qator xalqaro tasbkilotlar xalqaro moliya statis­
tikasi standartlari konsepsiyasining ta ’rillari va tasniflarini ishlab 
chiqish bilan shug'ullanmoqda. Ularning orasida XVF, BMT, Iqli- 
sodiy rivojianish va Hamkorlik tashkiloti (IRHT), Yevropa Hamkorligi 
Komissiyasi (YEHK), Jahon banki (JB) va boshqalar bor.
To'g'ri, mamlakaiga hech kim “xalqaro standartlarga moslash” 
deb ayta olmaydi va aytmaydi ham. Lekin Jahon iqtisodiy ham- 
jamiyatiga a’zo bo'lishning o ‘zi bu muammoni ycchadi. Shu muno- 
sabat bilan 0 ‘zbekistonda ham bugungi barcha moiiyaviy hisob- 
kitoblar xalqaro standartlarga, tav.siyalar va m e’yoriy hujjatlarga 
mos ravishda amalga oshirilmoqda.
Hozirgi zamon moliya statistikasi 0 ‘zbckistonda vazidiklar va 
qo'mitalarga (Moliya vazirligi, M arkaziy bank, Davlat soliq 
qo'mitasi, Davlat boj.xona qo'mitasi va boshqalar) tegishli boshqarma 
bolimlari va davlat statistika organlari orqali tashkil qilingan.
12

---

Keng nia’noda olganda, mohiyati va tayinlanishi bo‘yicha Res- 
publikadagi yuridik shaxs boMgan korxona va tashkilotlar (bo‘y- 
sunishi va muik shaklidan q at’iy nazar) “ Daviat statistikasi to ‘g‘- 
rislda”gi qonunga niuvofiq moliya hisobini yuritish va liisobot be- 
rish bitan shug'nllanadi. Lekin respublikada markazlashtirilgan 
moliyaviy xizmat ko'rsatadigan tashkilot yo‘q. Hozirgi paytda bu 
ishni muvofiqlashtirish Moliya, Iqtisodiyot vazirliklari, Marka- 
ziy bank va Statistika qo ‘mitasiga yuklatilgan. Ular asosan vazir- 
liklar va muassasalar tom onidan takJif qiiingan buxgalteriya hisobi 
va hisobot shakJlarini ko‘rib chiqish, tasdiqlash va ularni tuzish 
hamda toMdirish bo‘yicba metodik ko‘rsatmaIar tayyorlash bilan 
shug'ullanadi.
Respublika iqtisodiyoti bozor iqtisodiyotining qonun va talab- 
lari asosida qayta qurilayotgan bugungi kunda moliyaviy hisob va 
hisobot ishlari kompleks soha, sektor, blok va xalq xo'jaligi tarmoq- 
lari, viloyatlar, rezident va norezidentlar, mulk va tashkiiiy-huqu- 
qiy shakllar bo‘yicha amalga oshirilmoqda. Ayrim paytlarda, ay- 
niqsa, soliq hisobini olib borishda korxonani qaysi kategoriyaga (kichik 
korxonalar, shaxsiy korxonalar, qo'shma korxonalar va hokazoiar) 
qarashJiligi e ’tiborga olinadi.
Respublika iqtisodiyotining ayrim institutsion sektorlarida 
moliyaviy hisob ishlari alohida tovar ishlab chiqarish va unga teng- 
lashtirilgan xizmat ko'rsatish korxona va tashkilotlar bo‘yicha (qaysi 
mulk shakli va tashkiliy-huquqiy bo‘ysunish turidan qat’iy nazar), 
moliya muassasalari (Markaziy bank, tijorat banklari, sug’urta kom- 
paniyalari, jam g'arm alar va moliyaviy kompaniyalar, biqalar, in- 
vestitsiya va trast, xolding va moliya-sanoat gumhlari kabilar) ham­
da daviat boshqaruv organlarida, tijorat bilan shug'ulianmaydigan, 
ya’ni asosan ijtimoiy va xizmat ko'rsatuvchi tashkilotlar bo'yicha 
olib boriladi.
Qonun bo‘yicha barcha ro’yxatlardan o ‘tgan, rasmiylashtirilgan 
yuridik va jismoniy shaxsiar hamda u yoki bu mulk egalari (agar ular 
iqtisodiy faoliyat ko‘rsatish qobiliyatiga ega bo’lsa) hisoblanadi.
0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994-yil 17- 
noyabrdagi 555-sonli qarori bilan tasdiqlangan YEGRPO to'g'risidagi 
nizomga binoan respublikada yangi tashkil qiiingan korxona hokimiyat- 
lar, Adliya vazirligi va uning hududiy idoralarida daviat ro'yxatidan 
o'tgan holda yuridik shaxs maqomini oladi.
I 3

---

Rasmiy ro'yxatdan o'tmagan hcch bir (yuridik yoki jismoniy) 
shaxs, masalan, ko'chadagi sigaret sotuvchi shaxslar, o ‘z qo‘yini 
boquvchi cho'ponlar, shaxsiy vrach yoki repititorlar hisob birligi 
bo'ia olmaydi.
Moliya hisobi va hisobotini umumlashtiruvchi ma’Iumotlar (odatda 
ular yil oxirtda beriiadi) yig‘ma moliyaviy balansni tuzish uchun asos 
bo'lib xizmat qiiadi. Joriy ma’Iumotlar esa milliy hisoblar tizimini 
tuzishda ishlatiladi. Bu ish rcspublikada anchadan beri boshlangan.
Iqtisodiyot sektorlarida ma’lumotlarni to'plash va qayta ishlash 
usullariga va metodlariga yondashishning turlichaligi moliya hisob- 
kitoblarini tashkil qilishning turli usuHarini qoMlashni taqozo qiiadi, 
Shu munosabat bilan moliya statistikasi tashkil qilinishini bir bu- 
tunligicha emas, balki tarmoq va bo‘lim larbo‘yicha o ‘rganish zaru- 
riyati tug'iladi.
Yuqorida keltirilgan holatlar hisobga olingan holda moliya statis­
tikasi quyidagi bo'limlardan tashkil topgan:
— moliya statistikasining makroiqtisodiy ko'rsatkichlari moliya 
balansi va schyotlar ko'rsatkichlari, to'lov balansi, xalqaro m o­
liyaviy zaxiralar va boshqa ko'rsatkichlar;
— davlat moliya statistikasi (davlat budjeli statistikasi, davlat 
qarz statistikasi, baho va soliqlar statistikasi);
— pul muomalasi statistikasi;
— banklar statistikasi;
— kapitai mablag'lar (qo'yilmalar) statistikasi;
— kredit statistikasi;
— sug'urta statistikasi;
— qimmatli qog'ozlar statistikasi;
— korxona va tashkilotlar moliyasi statistikasi;
Statistika organlarida bu bo'limlar yanada kengaytirilib, quyi­
dagi besh bo'limda beriiadi;
— moliya statistikasining makroiqtisodiy ko'rsatkichlari;
— davlat va davlat muassasalari moliyasi statistikasi;
“ tijorat korxona va tashkilotlari moliyasi statistikasi;
— pul muomalasi va kredit statistikasi;
— moliya bozorlari statistikasi.
Qo'yilgan maqsad va vazifalarga k o 'ra moliya statistikasi 
ko'rsatkichlarining boshqa variantlardagi guruhlari va boMinmalari 
ham uchrashi mumkin.
14

---

Moliya statistikasi ko'isatkichlarini hisoblash metodologiyasi yoki 
ularning tuzilishi sxemasi hozirgi zamon mokya sialistikasi fanining 
muhim tashkiliy asoslaridan biridir. Chuiiki metodologik jihatdan to‘g‘n 
aniqlangan ko‘rsatkJc!i!ar yoki guruli ko'rsatkichlari asosida u yoki 
bu moliyaviy holat koiislmksiyasini uizisli imimkin va shii moliyaviy 
modellarning makonda va ziimonda o ‘zganshini oldindan aytib berish 
itnkoni tijg'iladi. Moliyaviy hisob-kitoblar eng umumiy ko'rinishda 
XVF va boshqa xalqaro tashkilotlar moliyaviy ka'rsatkichlar stan- 
dartlari asosida olib boriladi, 0 ‘zbekistonda hozirgi kunda bu tasnif- 
ning asosiy bo'limlari sifatida quyidagi guruhlar ajratiladi:
]. Moliya statistikasining yig‘ma ko'rsatkichlari:
— yig'ma moliyaviy balans ko'rsatkichlari;
— to'lov balans ko'rsatkichlari;
— milliy hisoblar tizimining moliyaviy ko'rsatkichlari;
— O 'zb ek isto n va boshqa m am lakatlarning taqqoslam a 
ko'rsatkichlari;
—
xalqaro moliya statistikasi ko'rsatkichlari.
2. Davlat moliyasi ko'rsatkichlari:
— davlat budjeti daromadlari va xarajatian ko'rsatkichlari;
— davlat budjet defllsiti ko'rsatkichlari;
— davlat qarzi ko'rsatkichlari;
— davlat solig'i, boji, tariflari va baho ko'rsatkichlari;
— pensiya jamg'armasi, libbiy sug'urta jamg'armasi, ijtimoiy 
sug'urta jamg'arm asi, aholini ish bilan bandlik jamg'armasi, yo'l 
jamg'armasi, respubiika kasaba uyushmalar kengashi jamg'armasi va 
boshqa budjet jamg'armalarining tushumi va mablag'larining ishla- 
tilishi ko'rsatkichlari.
3. Pul muomalasi ko'rsatkichlari:
— pul oqimJari ko'rsatkichlari;
— pul massasi (agregatlari) ko'rsatkichlari;
— pul emissiyasi ko'rsatkichlari;
— pul massasining hududlararo migratsiyasi ko'rsatkichlari;
4. Kredit operatsiyasi ko'rsatkichlari:
— kredit resurslari va qo'yilmalar ko'rsatkichlari;
— bank kredit ko'rsatkichlari;
— jismoniy shaxs krediti ko'rsatkichlari;
— kimoshdi bo'yicha joylashtirilgan kredit resurslari ko'r- 
satkichiari;
15

---

— 0 ‘zbckiston MB qayta moliyakislitirish siavkasi va boshqa 
stavkalar.
5. Invcstitsiya operatsiyaiari va bitimlar ko‘rsatkichlari:
— investitsiyaning kapiiai to'piovchi ko‘rsatkich[ari;
— qurishga qo'yilgiin, shu jumladan uy-joy va yttmoiy-madaniy 
qurilishga qo‘yi!malar ko‘rsatkichlari;
— chet davlatlardan kirittlgan iiivestUsiyalar ko'rsatkichlari;
— moliyaviy investitsiyalar ko'rsatkichlari.
6. Moliyaviy bozorlar faoliyatini lavsitlovchi ko*rsaikichIar:
— biija fondi bozordagi operatsiyalar ko‘rsatkichlari;
— qisqa niuddatli davlat obligatsiyasi birlam chi bozori 
ko‘rsatkicblari;
— davlat qimmatli qog‘ozlarining kimoshdi daromadliligi foiz 
stavkalari;
— aholining qimmatli qog‘ozlarini sotib olish ko'rsatkichlari;
— tijorat banklari faoliyatini tavsiflovchi ko'rsatkichlar;
“ aholining Xalq bank! va tijo rat banklariga qo'yilgan 
qo'yilmalari harakatini tavsiflovchi ko'rsatkichlar;
“ sug'urta tashkilotlari faoliyatini tavsiflovchi ko'rsatkich­
lar;
~ valutasavdosi va kursini tavsiflovchi ko'rsatkichlar.
7. Korxona va tashkilotlar moliyaviy faoliyatini tavsiflovchi 
ko'rsatkichlar:
— korxona va tashkilotlar moliyaviy holatini tavsiflovchi 
ko'rsatkichlar;
— korxona va tashkilotlar moliyaviy hisoblari va o'zaro hisob- 
kitoblari ko'rsatkichlari;
— korxona va tashkilotlar moliyaviy faoliyatining natijalarini 
tavsiflovchi ko'rsatkichlar.
Moliya statistikasi tashkil qilinishining har bir moliya tarmog'i- 
da o'ziga xos xiisusiyatlari mavjudligini ham aytib o'tish kerak. Bu 
o'ziga xos xususiyatlar aynan shu tarmoqning maqsadi va tayinla- 
nishidan kdib chiqislii tushunarli. M asatan, bank statistikasi bi­
lan sug'urta statistikasining maqsadi bir xil emas. Shuning iichun 
ham, bu bo'Iimda biz moliya statistikasi tashkil qilinishining bar- 
cha xususiyatJarini ko'rib chiqdik, deyishga asos yo'q. Qolgan 
xususiyatiarga darslikning navbatdagi bo'lim larida chuqurroq 
to'xtalamiz.
16

---