Statistikasi

3.3. Qancha pul kcrak?
Pul muomalasini to'g'ri tashkil qilish va uni samarali boshqa- 
rish uchun aholt qo'lida talabdan ortiqcha pul bo‘lmasligini (u ni- 
malarga olib keladi, hamniaga ma’Ium) ta’minlash uchun zarur 
bo'lgan pul niiqdori (hajmi) hisoblanadi. Bu muammoiii bir qan ­
cha metodlar yordamida ycchish munikin. Zarur bo'lgan pul hajmini 
(P) tovar aylanmasi hajmining pul birligining ayianisli tezligiga 
nisbati bilan, ya’ni quyidagi formula bilan aniqlash mumkin:
P =
p
bu yerdan
V =
w
bu yerda: q — sotiladigan tovarlar massasi; p — tovarlarning
o'rtacha bahosi; v — pul birligining aylanish tczligi (niartada).
Pulning qadrli yoki qadrsizlanayotganini quyidagi tenglamalar 
orqali aniqlash mumkin: 
~ Я* P  bo'lsa, yaxshi, agar P*V>
q * p  bo‘lsa, pul qadrsizlanaboshlaydi (teskarisi ham bolishi mumkin).
-/■>?) + (Ago
V
’
Zarur bo'lgan pul hajmini (P) quyidagi formula bilan ham 
aniqlash mumkin:
bu yerda: p,(p — \o u y davr tovar aylanmasi, ya’ni joriy davrda 
ishlab chiqarilgaii va soiilgan tovarlar qiymati; p flf~  o'tgan davrda 
ishlab chiqarilgan va joriy davrda sotiladigan tovarlar qiymati; pq — 
joriy davrda ishlab cbiqarilgan va puli kelgusida lo'lanadigaii (o- 
varlar qiymati; VP — o'zaro qoplamivchi to ’lovlar.
Muayyan davrda muomala uchun zarur bo'lgan pul miqdorini 
quyidagicha ham aniqlash mumkin;
81

---

я -
(Z 
P^l 
- (Z 
P4U
p
" - Z T - Y U T
+ Q
bu ycrda: 
naqd pulga sotiigan tovar aylanmasi sum-
masi; ( Z w / ~ kreditga berilgan tovarlar aylanmasi; f*' — naqd
pLil 
bilan loManadigan, muddati kdgan majburiy pul lo'ioviart 
sunimasi; Z T ~  zayomlar ucliun loMovlar siimmasi; YilT ~  turli 
yutuqlar udiun toMovlar summasi; Q — xo^jaliklar, taslikiloilar va 
aholi qo'lidagi naqd pul zaxiralari siimmasi; V ~  belgilangan davr- 
da pul birligining ayianish tezligt.
Ayrim mutaxassislar zarur boMgan pul miqdorini quyidagi 
formula bilan hisoblashni taklif etishadi:
bii yerda: K„ — korxona kassasidagi pul qoldig‘i; 
~ aholining 
pu! daromadlari; 
P — naqd pulsiz pul hajmi; D — davr uzunligi 
(kunda); 
— aholi qodidagi pul jamg'amialari.
Zarur bodgan pul massasi hajmini prognozlash melodlari yor- 
damida ham aniqlash mumkin. Prognozlar pulga bo'lgan talab va 
taklif qilinadigan pul bo'yicha tuziladi. Buning o‘zi csa pul muoma- 
lasi rivojlanishining barqarorligidan dalolat beradi. Taklif qilinadi­
gan pul bo'yicha prognozlash asosida pul bazasi ko'rsatkichi yoladi. 
Bu ko'rsatkich aniq bo'lsa, muomaladagi pul massasini quyidagi 
formula bilan aniqlash mumkin.
M =
* N, bu yerdan
1 + 5
P = -----------------------
•W
«„ + «„ x P + rt, + 5
bu ycrda: S — muomaladagi pul normasi (muomaladagi pul- 
ning depozillarga nisbati); n^ — talab qilinganda beriiadigan 
qo'yilmalar normasi; n^ — talab qilinganda qaytariladigan depozit- 
lar; n^ — ortiqcha zaxiralar; V — muddatli qo'yilmalarning talab 
qilinganda beriiadigan depozitlat^a nisbati.
M, parametri uchiin pul multi plikatorini hisoblashdamuddatli 
qo ‘yilmalar va talab qilinganda beriiadigan qo'yilmalar nisbati 
olinadi.
82

---

М, = F y + N , 
bu yerdan
1 + - + c
p —------------------------
M 
n.,
+ 
X к + 
и „
+ ^
Yuqorida keltirilganlardan shunday xulosa kelib chiqadi: takiif 
qiliiiadigan pul hajmiga quyidagi omillar, ya’ni pul bazasining 
o'zgarishi, naqd pul va talab qilinganda beriladigan qo'yilmalarning 
o'zaro nisbati, muddatli qo‘yilmalar va talab qilinganda beriladi­
gan qo'yilmalarning o‘zaro nisbati, pu! zaxirasi normativlarining 
o'zgarishi (n^, n^, 
la’sir qiladi.
Bizga m a’lumki, pirovard belgiga bir qancha ornillar ta ’sir 
ko'rsatganda, birinchi belgining kelgusida kutiladigan darajasini 
aniqlashda ko‘p omilli dinamik modellar tuziladi. Bu ishni ko‘p 
oniilli regrcssiya tenglamasini yechish bilan bajartsh mumkin:
Ц = а„+ у,х,+......... +vx„
Bu yerda o'zgaruvchilar empirik ma’lumotlarda yoki logarifm- 
larda ifodalanishi mumkin.