SURATDA KICHKINA ODAM BO‘LSANGIZ-DA, ASLIDA HAYOTDA ENG KATTA OLAM SIZSIZ… “KELURNOMA” IDEOGRAFIK LUG’ATNING ILK NAMUNASI - REJA:
- Ideografik lug’at tuhunchasi
- Muhammad yoqub chingiy haqida
- “Kelurnoma” lug’ati
Ideografik lug’at tuhunchasi Muhammad yoqub chingiy haqida - Muhammad Yoqub Chingiy (XVII asr 2-yarmi — XVIII asr boshlari, Boburiylar davlati) — lugʻatshunos olim. Boburiylar sulolasi vakillaridan Avrangzeb (1658—1707) hukmronligi davridayashagan.
- Muhammad Yoqub Chingiy tarjimai holi boʻyicha uning saroyda xizmat qilgani, Kelurnoma nomli oʻzbekcha-forscha lugʻat tuzganidan boshqa maʼlumot mavjud emas. Ushbu lugʻat 15 bobdan iborat boʻlib, uning 1—14-boblarida 400 ga yaqin turkiy (oʻzbekcha) feʼllar arab alifbosi tartibida har biri 15 tagacha shaklda berilgan. Masalan, aytmoq feʼli asosiy shakl sifatida keltirilib, undan keyin aytti — aytiptur — aytur — aytibidi — aytadur — aytmadi — aytmaptur — aytmas — aytmabidi — aytmadur — ayt — aytma — aytarbiz — aytmasbiz kabi zamon va mayl shakllari forscha tarjimasi bilan berilgan. Lugʻatning soʻnggi, 15-bobi, oʻz navbatida, 9 ta qismga boʻlinadi: bunda 820 ga yaqin soʻz va shakllar mavzu guruhlariga boʻlib berilgan.
- Muhammad Yoqub Chingiy Kelurnomani tuzishda XVIII asrda Hindistonda yashagan turkiyzabon aholining ogʻzaki nutqidagi lugʻaviy birliklarni qamrab olishga harakat qilgan. Bunday birliklarning aksariyati hozirgi oʻzbek tilida ham qoʻllansa, ayrimlari (arna, atan, acha, egachi, engak, but, ildirim va boshqalar) oʻzbek tili shevalarida uchraydi, baʼzi birlari esa arxaiklashib, hozirgi oʻzbek tilida qoʻllanmaydi. Lugʻatning 2 ta qoʻlyozma nusxasi mavjud boʻlib, ularning biri Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining Sharqshunoslik instituti qoʻlyozmalar fondida (inv. №5052), ikkinchisi Britaniya muzeyida saqlanadi[1].
“Kelurnoma” lug’ati - Kelurnoma“- XVII asrda yozilgan turkiy-forsiy lugʻat. Lugʻat muallifi Muhammad Yoqub Chingiydir. Muhammad Yoqub Chingiy Hindistonda yurtga egalik qilgan boburiy xonlardan oxirgisi Abu Muzaffar Muhiddin Avrangzeb oʻrdasida xizmatda boʻlgan edi. U oʻzining „ Kelurnoma “ asarini xonning buyrugʻi bilan yozgan
- Fanda „ Kelurnoma “ ning ikkita qoʻlyozmasi maʼlum:
- Biri Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining Sharqshunoslik institutida 5052-raqam ostida saqlanadi.
- Ikkinchisi esa Britaniya muzeyida saqlanadi.
BOBLARI HAQIDA - Kitob oʻn besh bobdan tuzilgan; har qaysi bob oʻz ichida fasllarga boʻlinadi. Shundan oʻn toʻrt bobi feʼllarga bagʻishlangan. Ularda 400 dan ortiq turkiy feʼl shakllari berilgan. Feʼllar masdar shaklida (-maq afiksi bilan), shuningdek, oʻtgan, hozirgi-kelasi hamda kelasi zamonda, boʻlishli va boʻlishsiz koʻrinishlarida berilib, har qaysisi forschaga tarjima qilingan: uyqulamaq-xābidan, uyquladï-xābid, uyqulaptur-xābida ast, uyqulayur-xāhad xābid, uyqulabdi-xābida bud, uyqulaydur-mixābad, uyqulamadi-naxābid, uyqulamaptur-naxābida ast, uyqulamas-naxähad xābid, uyqulamabdi-naxābida bud, uyqulamaydur-namixābad, uyqula-baxāb, uyqulama-maxāb, uyqular-biz-mixābim mā,uyqulamas-biz-namixābim mā singari.
Boblar alifbo sirasidagi harflar bilan boshlanuvchi feʼllarga atalagan; birinchi bob-alif harfi bilan boshlanuvchilar, ikkinchi bob-bā, uchinchi bob-tā shu ketma-ketlikda oʻn toʻrtinchi bob yā bilan boshlanuvchi soʻzlarga boʻlinadi. Har qaysi bob oʻz ichida fasllarga ajraladi. Masalan, uchinchi-tā harflilar bobining birinchi fasli tanïmaq, ikkinchi fasli tanmaq, uchinchi fasli tonamaq, toʻrtinchi fasli tïnmaq feʼlining oʻtgan, hozirgi-kelasi hamda kelasi zamonda, boʻlishli va boʻlishsiz shakllari quyidagicha: tanïmaq, tanïdï, tanïptur, taïr, tanï, tanïma, yanïr-biz, tanïmas-biz. Lugʻatning soʻnggi-oʻn beshinchi bobi ismlarga atalgan boʻlib, ular maʼnosiga koʻra guruhlashtirib chiqilgan. Bu bob toʻqqiz fasldan iboat. Masalan, birinchi fasl-koʻk va unga oid narsalar, ikkinchisi-yer va unda joylashgannarsalar, shunday krtma-ketlikda oxirgi fasl olmosh, yordamchi soʻz va qoʻshimchalar haqida. - Boblar alifbo sirasidagi harflar bilan boshlanuvchi feʼllarga atalagan; birinchi bob-alif harfi bilan boshlanuvchilar, ikkinchi bob-bā, uchinchi bob-tā shu ketma-ketlikda oʻn toʻrtinchi bob yā bilan boshlanuvchi soʻzlarga boʻlinadi. Har qaysi bob oʻz ichida fasllarga ajraladi. Masalan, uchinchi-tā harflilar bobining birinchi fasli tanïmaq, ikkinchi fasli tanmaq, uchinchi fasli tonamaq, toʻrtinchi fasli tïnmaq feʼlining oʻtgan, hozirgi-kelasi hamda kelasi zamonda, boʻlishli va boʻlishsiz shakllari quyidagicha: tanïmaq, tanïdï, tanïptur, taïr, tanï, tanïma, yanïr-biz, tanïmas-biz. Lugʻatning soʻnggi-oʻn beshinchi bobi ismlarga atalgan boʻlib, ular maʼnosiga koʻra guruhlashtirib chiqilgan. Bu bob toʻqqiz fasldan iboat. Masalan, birinchi fasl-koʻk va unga oid narsalar, ikkinchisi-yer va unda joylashgannarsalar, shunday krtma-ketlikda oxirgi fasl olmosh, yordamchi soʻz va qoʻshimchalar haqida.
E’TIBORINGIZ UCHUN TASHAKKUR
Do'stlaringiz bilan baham: |
