Suyaklarning o‘zaro birlashuvi-artrologiya

Suyaklarning o‘zaro birlashuvi–artrologiya
Til osti suyagidan tashqari hamma suyaklar o‘zaro turlicha birlashadi. Jumladan, uzluksiz (harakatsiz) birlashmalar – sinartroz (synarthrosis), harakatchan birlashmalar (bo‘g‘imlar) – diartroz (diarthrosis).
Uzluksiz (sinartroz) birlashmalarda suyaklar o‘zaro biriktiruvchi to‘qima pardalar yoki tog‘aylar bilan birlashgan bo‘lib, harakatsiz yoki kam harakatli birlashmalarni vujudga keltiradi. Bu xildagi birlashmalar uch turda uchraydi.
I. S i n d e s m o s (syndesmosis). Suyaklar tolali biriktiruvchi to‘qimalar yordamida birlashadi. Biriktiruvchi to‘qima turlicha bo‘lib, suyaklar orasida keng parda (suyaklararo parda) yoki tutam (boylam) holatda joylashadi. Bundan tashqari, kalla suyaklarining ko‘pchiligi yupqa biriktiruvchi to‘qima pardasi vositasida chok (sutura) hosil qilib qo‘shiladi.
II. S i n x o n d r o z (synchondrosis). Suyaklar o‘zaro tog‘aylar vositasida birlashadi. Bu xildagi birlashmalarda suyaklar bir tomondan bir oz harakatchan bo‘ladi, ikkinchi tomondan suyak oralig‘idagi tog‘ay amortizator vazifasini bajaradi.
III. S i n o s t o z (synostosis). Suyaklar oralig‘idagi parda suyaklanib ketadi. Natijada bir nechta suyaklar birlashib butun bitta suyakni hosil qiladi. Jumladan bolalarda dumg‘aza umurtqalari tog‘ay parda bilan birlashsa, katta odamlarda o‘zaro suyaklanib, bitta dumg‘aza suyagini vujudga keltiradi. Yoki kalla skeletining tepa suyaklari yosh bolalarda sindesmoz bo‘lib birlashsa, katta odamlarda suyaklararo pardaning suyaklanishi natijasida sinostoz bo‘lib birlashadi. Sindesmoz bilan sinostoz o‘rtasida yarim bo‘g‘im – simfiz (symphysis) yoki gemiartroz birlashmalari ham uchrab turadi. Bu xildagi birlashmalarda suyak oraliq tog‘aylarida kichikroq bo‘shliq bo‘ladi. Qov suyaklarining o‘zaro birlashishi gemiartrozga misol bo‘la oladi.
IV. D i a r t r o z (diarthrosis) yoki bo‘g‘imlar (articulatio) suyaklarning bir-biriga yaqinlashmasdan o‘rtada bo‘shliq qoldirib qo‘shilishidan vujudga keladi. Bo‘g‘im hosil bo‘lishi uchun quyidagi shartlar lozim bo‘ladi:
1. Bo‘g‘im hosil qilishda ishtirok etuvchi suyaklarning bir-biriga mos yuzalari (facies articulares) bo‘lishi shart. Jumladan bir suyak uchi yumaloq shaklda bo‘lsa (bo‘g‘im boshchasi), ikkinchisining uchi shunga yarasha botiq (bo‘g‘im yuzasi) bo‘lishi lozim. Agar suyaklarning bo‘g‘im yuzalari shakl jihatidan moslashmagan bo‘lsa, bo‘g‘im harakatiga xalaqit beradi. Lekin gavdada bo‘g‘im yuzalarining o‘zaro moslashmagan hollari ham uchraydi, bunday hollarda tog‘aylardan tuzilgan turli shakldagi plastinkalar ularni moslashtirib turadi.
2. Suyaklarning bo‘g‘im hosil qiluvchi yuzalarini 0,2–0,6 mm qalinlikdagi tog‘ay plastinkasi (cartilago articularis) qoplab, ularning g‘adir-budur joylarini tekislaydi va bo‘g‘imlar harakatida tashqi ta’sirlarni ushlab qolish (amortizatsiya) vazifasini bajaradi. Tog‘ay plastinkalari doimo sinovial suyuqlik bilan namlanib turadi. Bo‘g‘imlarni bo‘g‘im xaltasi (capsula articularis) o‘rab turadi.
Bo‘g‘im xaltasi ikki qavat fibroz to‘qimadan tuzilgan: tashqi qavat – fibroz kapsulasi (membrana fibrosa) va ichki sinovial membrana (membrana synovialis). Fibroz kapsulasi, bo‘g‘im xaltasini mustahkamlash uchun xizmat qilsa, siyrak, biriktiruvchi to‘qimadan va endotelial hujayralardan tuzilgan ichki qavat xalta yuzasini silliqlash uchun xizmat qiladi. Sinovial kapsula sarg‘ish rangli tiniq (sinovial) suyuqlik chiqaradi. Suyuqlik bo‘g‘im yuzalarini namlaydi va ularni sovib qizishdan saqlaydi. Agar bo‘g‘im ichida boylam yoki muskul payi bo‘lsa, ular ham sinovial parda bilan o‘raladi.
Ba’zi bo‘g‘imlarda bo‘g‘im xaltasidan sinovial bo‘shliqlar (bursa synovialis) hosil bo‘ladi. Bo‘g‘im xaltalari ba’zi bo‘g‘imlarda tarang tortilib tursa, boshqalarida bo‘sh (hilpillab) turadi. Bo‘g‘im kapsulasi bo‘g‘imlarni o‘rab, suyaklarni ustki pardaga chambarchas birlashtiradi.
3. Bo‘g‘imlar to‘qima tolalaridan tuzilgan boylamlar (ligamenta) bilan mustahkamlanadi.
Bo‘g‘im xaltasining tashqi – fibroz kapsulasi uzunasiga qat-qat bo‘lib joylashib, ligg. extracapsularia ni hosil qiladi. Odatda, boylamlar bir suyakdan boshlanib bo‘g‘im osha ikkinchi suyakka yopishadi. Boylamlar, odatda, sinovial parda bilan o‘ralgan bo‘lib, kapsula ichkarisida bo‘lsa, ligg. intracapsularia deyiladi. Bo‘g‘imdagi boylamlar harakatlarni tormozlash, bo‘g‘imlarni mustahkamlash vazifasini bajaradi. Serharakat bo‘g‘imlarda boylamlar yo‘g‘on va kuchli bo‘lsa, kam harakatlilarda nozik, yupqa va bo‘sh bo‘ladi.
4. Bo‘g‘im xaltasi ichida, o‘zaro birlashuvchi suyaklar oralig‘ida bo‘g‘im bo‘shlig‘i bo‘ladi. Bo‘shliqlarda esa tiniq sinovial suyuqlik bo‘ladi. Suyuqlik suyaklarning bo‘g‘im yuzalarini namlab turadi va ishqalanishdan saqlaydi. Bo‘g‘imlarning harakati suyaklardagi bo‘g‘im yuzalarining shakliga bog‘liq. Odatda, bir suyakning bo‘g‘im hosil qiluvchi uchi sharsimon bo‘lsa, ikkinchi suyakning uchi shunga yarasha botiq bo‘ladi yoki suyakning uchi silindr shaklida bo‘lsa, ikkinchisi shunga moslangan kemtik bo‘ladi va hokazo

4-rasm. Suyaklarning o‘zaro birlashuv turlari.
A–sharsimon bo‘g‘im, articulatio spheroidea (articulatio humeri); B–kosachasimon bo‘g‘im, articulatio cotylica (articulatio coxae); C–g‘altaksimon bo‘g‘im turlari – vintsimon bo‘g‘im (articulatio talocruralis); D–ellipssimon bo‘g‘im – ellipsoica (articulatio radiocarpea); E– silindrsimon bo‘g‘im turi – buraluvchi bo‘g‘im – articulatio trochoidea (articulatio radioulnaris proximalis); F – g‘altaksimon bo‘g‘im – ginglymus (articulatio interphalangea); G – egarsimon bo‘g‘im – articulatio sellaris (articulatio carpometacarpea pollicis).

Bo‘g‘im yuzalarini bir-biriga moslashtirish uchun bo‘g‘im bo‘shlig‘i ichida tolali tog‘aydan tuzilgan bo‘g‘im lablari – labrum glenoidale, chanoq va yelka bo‘g‘imlarida turli shaklli tog‘ay plastinkalar (disk va menisklar – disci va menisci articularis) bo‘ladi. Bu disklar plastinka shaklida bo‘lib, tashqi yuzasi bilan bo‘g‘im kapsulasiga yopishib turadi. Menisklar esa yarim oy shaklida bo‘lib, bo‘g‘im yuzalarida joylashgan. Tog‘aydan tuzilgan bo‘g‘im lablari bo‘g‘im yuzasi qirralarida joylashib, uning yuzalarini kengaytirib, chuqurlashtirib bo‘g‘im boshchasiga moslashtiradi.
Demak, bo‘g‘im hosil qilishda ishtirok etuvchi suyaklar bo‘g‘im boshlarining shakliga qarab ularning harakatlari aniqlanadi. Odam organizmida bir o‘qli, ikki o‘qli va ko‘p o‘qli bo‘g‘imlar bo‘ladi. Masalan, bo‘g‘imlar (tirsak, barmoqlar bo‘g‘imi) bir o‘q atrofida harakat qilsa, faqat bukib-yoziladi. Bunday bo‘g‘imlarni tashkil qilayotgan suyaklarning uchi g‘altak yoki silindr shaklida bo‘ladi.
Ikki o‘qli bo‘g‘imlarda (bilak suyagi bilan kaft suyaklari o‘rtasidagi bo‘g‘im) suyaklardan bittasining uchi tuxumsimon yoki egarsimon bo‘lib, ikki tomonlama harakat qiladi. Ko‘p o‘qli bo‘g‘imlarda (yelka bo‘g‘imi) suyak uchi sharsimon bo‘lib, har tomonlama harakatlanadi.
Organizmda bo‘g‘imlarning to‘rt xil harakati tafovut qilinadi:
1. Frontal (ko‘ndalang) o‘q atrofida faqat bukish (flexio) va yozish (extensio) mumkin.
2. Sagittal ( oldindan orqaga ketgan) o‘q atrofida tanaga yaqinlashish (adductio) yoki tanadan uzoqlashish (abductio) harakati vujudga keladi.
3. Doira hosil qilib aylanish– cirumductio.
4. Bo‘g‘im o‘qi atrofida burilish harakati sodir bo‘ladi – rotatio. Bundan tashqari, kam harakatli yassi bo‘g‘imlarga umurtqalarning bo‘g‘im o‘siqlari orasidagi birlashuv–articulatio intervertebralis kiradi. Ikkita suyakning birlashishidan vujudga kelgan bo‘g‘imlar oddiy bo‘g‘imlar (articulatio simplex) deb atalsa, murakkab bo‘g‘imlar (articulatio cimposito) uchta va undan ko‘p suyaklar ishtirokida hosil bo‘ladi.
Ikkita bo‘g‘im (pastki jag‘ bo‘g‘imi) hamkorligida bitta harakat sodir bo‘lsa, unday bo‘g‘imlar kombinatsiyalangan bo‘g‘imlar deb ataladi.
Adabiyotlar:

1. «Нормал ва патологик анатомия билан физиология». Н.К. Ахмедов. Тошкенг 1990 й.
2. «Одам ва унинг Анатомияси» Б.Аминов; 'Г.Тилолов. Тошкент 1997 й.
3. «Морфология человека» В.П.Якимов 1989 й.