Suyuqlikning harakati, tezlik va sarfini aniqlash Reja: Suyuqlikning harakat turlari

H₁ — H_2
 P₁ — P₂
g
_ ^pishq
g
 h_w


, (32)

bu yerda,

H₁  p₁ / g
va H ₂
 p₂ / g;
h₁ = h₂ ;
₁  ₂ ^teng

deb olingan. (32) ni pyezometrlar o‘rnatilgan oraliq masofaga bo‘lsak, pyezometrik qiyalik hosil bo‘ladi:
(H₁—H₂)/l = h_w/l = tga, (33) bu yerda, h_w — dam balandligi.
Dam balandligi bu muayyan masofani suyuqlik o‘tish davomida yo‘qotilgan energiya qiymatidir. Chunki suyuqlik oqimi zarralarining tezligi ishqalanish hisobiga kamayadi.

(31) dan h_w ni topsak, suyuqlik oqimi zarralari tezligi- ning kamayishi hisobiga oqim energiyasi pasayadi, ya'ni energiya isrof bo‘ladi. Isrof bo‘lgan energiya ishqalanishni yengishga sarflanadi, natijada suyuqlik oqimining harorati ortadi.

Quvurning ichki devori sirtidagi g‘adir-budurlik ortsa (1932-yili Nikuradze aniqlagan, keyinchalik G.A. Murin va A.P. Zegjda takroriy tajribada tasdiqlagan), gidravlik qarshilik koeffitsiyenti kattalashuvi natijasida damning isrofi ham ortadi. Ma'lum bo‘lganki, gidravlik qarshilik koeffitsiyenti, nafaqat, Reynolds soniga bog‘liq bo‘lmasdan, quvurning absolut g‘adir- budurligiga ham bog‘liq ekan.
Ekvivalent g‘adir-budurlik (_e) — bu quvur ichida joylash- gan turlicha balandliklardagi o‘simtalar va notekisliklarning o‘rtacha qiymatidir. Nisbiy g‘adir-budurlik ( = _e/d) bu ab- solut g‘adir-budurlikning quvur o‘lchamiga nisbatiga teng kat- talikdir. Ekvivalent g‘adir-budurlik _e tushunchasi bu quvurda harakatlanayotgan suyuqlik oqimiga ta'sir ko‘rsatmaydigan shartli g‘adir-budurlik shaklidir (1-jadval). Reynolds soni ortganida oqimning laminar qatlami yupqalashadi va sirt gid- ravlik g‘adir-budur bo‘lib qoladi. Aksincha, Reynolds soni kichiklashsa, turbulent oqim kuchayadi va sirt gidravlik silliq bo‘ladi. Demak, oqim turiga qarab, sirt gidravlik silliq yoki g‘adir-budur bo‘lishi mumkin ekan.
Gidravlik qarshilikka g‘adir-budurlikning ta'sirini tavsiflash uchun nisbiy g‘adir-budurligi _e/d tushunchasidan foydalanadi. Unga teskari bo‘lgan d/_e ni sirtning nisbiy silliqligi deb qabul qilingan.
Demak, turbulent oqim uchun gidravlik qarshilik koeffi- tsiyenti  Reynolds soni va sirtning nisbiy silliqligi d/_e ning funksiyasi  = ƒ / (Re_d,d/_e) ekan.
Laminar yoki turbulent oqimlar energiyalarining kamayi- shiga nafaqat g‘adir-budurlik darajasi ta'sir qilib qolmasdan devorga eng yaqin laminar qatlam(parda)  g‘adir-budurlik balandligiga bog‘liq bo‘ladi. Agar  < , ya'ni g‘adir-budurlik balandligi laminar qatlamdan kichik bo‘lsa, turbulent oqim energiyasi isrof bo‘lmaydi. Bunday quvurlarni gidravlik silliq quvur deyiladi (33- a rasm). Aksincha  >  bo‘lganida, ya'ni g‘adir-budurlik balandligi laminar qatlamdan katta bo‘lsa, unda turbulent oqim energiyasi g‘adir-budurlikning qarshiligini

yengishga sarf bo‘ladi. Bunday quvurlarni gidravlik g‘adir-budur quvur deyiladi.

l-jadval
Quvurlar uchun ekvivalent g‘adir-budurlik qiymatlari

T/r	Quvur turi	Quvur holati	 e, mm
1.	Butunligicha yotqizilgan po‘lat quvur	Yangi, ishlatilmagan	0,02—0,1
		Mumlangan	0,04 gacha
		Ishlatilgan, suv quvuri	1,2—1,5
		Ko‘p yil ishlatilgan, tozalangan	0,04
	Yaxlit kavsharlangan	Yaxshi holatda, yangi yoki eski	0,04—0,1
3.	Po‘lat quvur	Yangi, mumlangan	0,05
		Bir tekis zang qatlamli	0,15
4.	Cho‘yan	Yangi quvur	0,25—1,0
		Usti asfalt bilan qoplangan	0,12—0,3
		Ishlatilgan, suv quvuri	1,4
5.	Betonli	O‘rta holatda ishlatish mumkin	2,5
6.	Asbest-sementli	Yangi quvur	0,05—0,1
7.	Sopolli	Glazurlangan	1,4

Quvurning ekvivalent g‘adir-budurligi turli materiallardan tayyorlanganida har xil bo‘ladi (2-jadval). Ko‘ndalang kesimi yumaloq bo‘lgan quvurlarda J. Puazeyl suyuqlikning laminar harakatini o‘rganib, damning pasayishini aniqalash uchun quyidagi formulani bergan:

_{h } 32l _,
^w gd ²


(34)

bu yerda, v =  /  — kinematik qovushqoqlik koeffltsiyenti; _l va d — quvur uzunligi va diametri;  — suyuqlik harakatining tezligi.