T. ga qarshi kurashni kuchaytirish boʻyicha aksariyat mamlakatlarda koʻp tomonlama konvensiyalar va qonun aktlari qabul kilindi

uning huquqiy asoslari takomillashdi

Bugun jahon hamjamiyati oldida turgan muhim vazifalardan biri tabiiy va texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlarning oldini olish, ulardan aholini himoya qilishga qaratilgan chora-tadbirlarni ko‘rishdir. Statistik raqamlarning ko‘rsatishicha, tabiiy va texnogen hodisalardan halok bo‘layotganlar soni yildan-yilga ortib bormoqda. Tabiiy falokatlardan saqlanish bo‘yicha xalqaro strategiyaga muvofiq, 2000 yildan 2009 yilgacha turli hodisalarda halok bo‘lganlar soni yiliga 78 ming nafarga yetgan. O‘tgan asrning 90-yillarida bu ko‘rsatkich 43 ming, 80-yillarda esa o‘rta hisobda 75 ming kishini tashkil qilgan. Bu yil esa tabiiy va texnogen halokatlar natijasida 200 mingdan ortiq kishi halok bo‘ldi. Bu o‘tgan yillarga qaraganda bir necha barobar ko‘pdir.

Halok bo‘layotganlarning katta qismi tabiiy ofat qurboniga aylanmoqda. Masalan, In­doneziyaning Sumatra orolida sodir bo‘lgan yer qimirlash vaqtida halok bo‘lganlar o‘sha yili tabiiy ofatlarda halok bo‘lgan jami 10416 kishining yarmidan ko‘pini tashkil etadi. Shuningdek, 220 ming nafar insonning o‘limiga sabab bo‘lgan Gaitidagi yer qimirlash ham shunday yirik ofatdir. Bunday tabiiy ofatni Hindiston va Indoneziya qir­g‘oq bo‘ylaridagi Hind okeanida ko‘tarilgan sunami bilan taqqoslash mumkin. Eslatib o‘tamiz, mazkur ofat 8-14 milliard dollar miqdorida iq­tisodiy zarar yetkazdi.

Ayni paytda texnogen xususiyatli halokatlar ham tobora dolzarb bo‘lib qolmoqda. Ular bevosita tizimning nosozligi, ishga yaroqsizligi yoki ishdan chiqqanligi tufayli yuz be­radi. Bunday halokatlar natijasida atrof-muhit o‘nglab bo‘lmas darajada iflosla­nadi, iqtisodiyotga ham misli ko‘rilmagan zarar yetadi. Shu bois BMT Bosh Assambleyasi 1990-2000 yillarni tabiiy ofatlar xavfini kamaytirish bo‘yicha Xalqaro o‘n yillik deb rezolyutsiya qabul qildi.

O‘zbekistonda mustaqillik davrida bu borada katta ishlarga qo‘l urildi. Bu o‘rinda tabiiy-texnogen hodisalardan himoyalanish bo‘yicha erishilgan ko‘p tomonlama kelishuvlar muhim ahamiyatga ega. Ana shu kelishuvlardan biri 1993 yilning 22 yanvarida O‘z­bekis­ton tomonidan imzolangan «Ta­biiy hamda texnogen xarakterdagi favqulodda vaziyatlar oqibatlarining ol­dini olish va tuga­tish sohasida o‘zaro hamkorlik qilish to‘g‘risida»gi kelishuvdir.

O‘tgan yillarda milliy qo­nunchiligimizda ham tabiiy-texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlarning oldini olish bo‘yicha qator me’yoriy-huquqiy hujjatlar qa­bul qi­lindi. Shunday huj­jat­lar­dan biri 1998 yil 27 oktyabrda aholi va hudud­larni tabiiy va texnogen tusdagi fav­qulodda vaziyatlardan muhofaza qilish tizimini takomillashtirish maqsadida tasdiqlangan texnogen, tabiiy va ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlarning tasnifidir.

«Aholini va hududlarni tabiiy hamda texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish to‘g‘risida»gi Qonun  (1999 yil 20 avgust) shu munosabat bilan qa­bul qi­lingan. «Aholini va hu­dudlarni tabiiy texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish to‘g‘­risida»gi O‘zbekiston Res­publikasi Qonuniga o‘zgartishlar kiritish haqida»gi Qonun 2010 yil 17 sentyabr aynan aholi va hududlarni tabiiy tex­nogen xususiyatli favqu­lod­da va­ziyatlardan muhofaza qilish borasidagi qonunchilikni yanada takomillash­tirishga qaratilgan.

Mazkur qonun bilan «Aho­li­ni va hududlarni tabiiy ham­da texnogen xususiyatli fav­qu­lodda vaziyatlardan mu­­ho­faza qilish to‘g‘risida»gi Qo­nunga tegishli qo‘shimcha va o‘zgartishlar kiritildi. Bu qo‘­shimcha va o‘zgartishlar «Aho­li­ni va hududlarni tabiiy ham­da texnogik xususiyatli fav­qulotda vaziyatlardan muhofaza qilish to‘g‘risida»gi qonunni «Qutqaruv xizmati va qutqaruvchi maqomi to‘g‘risida»gi qonunga o‘zaro muvofiqlashtirish maqsadida qabul qilindi. Ya’ni, «Aholini va hududlarni tabiiy hamda texnogik xususiyatli fav­qulotda vaziyatlardan muhofaza qilish to‘g‘­risida»gi qonunning 2, 8, 9, 11 va 22-moddalariga tegishli o‘zgartirishlar kiritildi.  Qo­nunning 2-moddasida Favqulodda vaziyat, ­favqulodda vaziyatlarning oldini olish, favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish kabi tushunchalar «Qutqaruv xizmati va qutqaruvchi maqomi to‘g‘risida»gi qonunga muvofiqlashtirish maq­sadida yangi tahrirda ifodalandi.

Unga ko‘ra, favqulodda va­ziyat — odamlar qurbon bo‘lishiga, ularning sog‘ligi yoki ­atrof tabiiy muhitga zarar yetishiga, jiddiy moddiy ta­la­fotlar keltirib chiqarishga hamda odamlarning hayot sharoiti izdan chiqishiga olib kelishi mumkin bo‘lgan yoki olib kelgan avariya, halokat, xavfli tabiiy hodisa, ta­biiy yoki boshqa ofat natija­sida muayyan hududda yuzaga kelgan holat deb ta’rif berildi.

«Qutqaruv xizmati va qutqaruvchi maqomi to‘g‘risida»gi qo­nun bilan «Aholini va hu­dud­larni tabiiy hamda texnogen xususiyatli favqulod­da vaziyatlardan muhofaza qilish to‘g‘­risida»gi qonunni o‘zaro muvofiqlashtirish maq­sadi­da «Aholini va hududlarni tabiiy hamda texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish to‘g‘­risida»gi qonunning «Fav­qulodda vaziyatlardan muhofaza qilish bo‘­yicha maxsus vakolatli davlat boshqaruv organi» deb nom­langan 8-moddasiga kiritilgan o‘zgartish bevosita Fav­qulodda vaziyatlar vazirligining vakolatlari bilan bog‘liq. Unga ko‘ra, favqulodda va­ziyatlarning ol­­di­ni olish, bunday vaziyatda odamlarning hayotini asrab qolish va sog‘­ligini saqlash, moddiy va madaniy boyliklarni muhofa­za qilish, shuningdek, favqulodda vaziyat oqibatlarini bartaraf etish va za­rarini kamaytirish yuzasidan choralar ishlab chiqish hamda amalga oshirish haqi­dagi me’yorlar bilan to‘ldirildi.

«Aholini va hududlarni tabiiy hamda texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish to‘g‘ri­sida»gi qonunning «Korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning favqulodda va­ziyatlardan muhofaza qilish sohasidagi majburiyatla­­ri» deb nomlangan 11-moddasi «Qut­­qaruv xizmati va qutqaruvchi maqomi to‘g‘risida»gi qonunga muvofiqlashtirish maqsadida xodimlarni favqulodda vaziyatlar sharoitida qutqaruv xizmatlari va qutqaruv tuzilmalari tar­kibida muhofazalanish usullariga va harakat qilishga o‘rgatishlari tahrirda mustahkamlandi.

Bir so‘z bilan aytganda, yan­gi qonunning qabul qilinishi mamlakatimizda aho­lini va hududlarni tabiiy hamda ­texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish bilan bog‘liq huqu­qiy asoslarning yanada takomillashishiga xizmat qiladi.