T. M. Magrupov, B. M. Mirshaxodjayev
Download 3.6 Mb. Pdf ko'rish
|
Tizimli yondashuv asoslari
- Bu sahifa navigatsiya:
- 3. YECHIMLAR QABUL QILISH USULLARI 3.1. Kriteriya tilining asosiy tushunchalari. Ko‘p kriteriyali masalani bir kriteriyaliga keltirish
|
Nazorat savollari:
1 .Modellashtirilayotgan obyektlar o‘rniga ulaming qanday modellaridan foydalanishga bizni nima majbur etadi? 2.Modelni qaysi ma’noda fikrlash dunyoni «ko‘radigan» «deraza» deyish mumkin? 3.Barcha maqsadga yo‘naltirilgan faoliyatda modellar qanday funksiyalami bajaradilar? Bunday faoliyatni modellashtirishsiz amalga oshirish mumkinmi? 4.Mavjud va pragmatik modellar o‘rtasidagi bosh farq nimada? 5.Modelni qurish uchun inson qanday qurilmalarga ega? 44 3. YECHIMLAR QABUL QILISH USULLARI 3.1. Kriteriya tilining asosiy tushunchalari. Ko‘p kriteriyali masalani bir kriteriyaliga keltirish Tanlovni ifodalash misollaridan ko‘rinadiki, bir hodisani turli tillarda turlicha ifodalash mumkin. Hozirgi paytga kelib tanlovni ifodalashning uch asosiy tili mavjud. Ulaming eng soddasi kriteriyali til. Bunday nomlanish har bir alohida olingan muqobil aniq bir son (kriteriy qiymati) bilan baholash mumkin va muqobillami taqqoslash ulami mos sonlar bilan taqqoslashga keltiriladi, degan asosiy tushunchaga ega boMamiz. Faraz qilaylik - xeX to‘plamidan olingan muqobil boMsin. Barcha xeX uchun q (x) funksiya berilgan bo‘lib, u kriteriyalar (sifat kriteriyasi, maqsad funksiya, ustunlik funksiyasi, foydalilik funksiyasi va h.k) deb atalib, quyidagi muqobil xi x2 dan ustunroq (yaxshiroq xususiyatga ega) xi >x? deb belgilaymiz, u holda q (xi) > q (jc2) teskarisi ham boMishi mumkin. Endi agar yana bir muhim holatini faraz qilsak, ya’ni ixtiyoriy altemativni tanlash bu bir qiymatli aniq holatga olib kelsa va berilgan q (x) kriteriy bu holatni sonli bahosini ifodalasa, u holda eng yaxshiroq muqobil x * boMib, albatta kriteriyani eng katta qiymatiga ega muqobil hisoblanadi, ya’ni x * = arg max q(x) Хе X x * ni qidirish masalasi qo‘yilishi bo‘yicha soddaligiga qaramay, yechishga kelganda ko‘pincha murakkab boMadi, chunki uni yechish usuli x tolplamning xarakteri (x vektoming oMchami va X to'plamning turi - u tugallanganligi, noaniqliligi) va kriteriy xarakteri (q(Jt) funksiyami yoki funksionalmi) bilan aniqlanadi. 45 Eng yaxshi muqobilni topish qiyinchiligi, amalivotda ixtiyoriy variantni bitta son bilan baholash ko‘pincha mumkin boimasligi bilan izohlanadi. Altemativlami to‘liq qarab chiqish ulami bitta emas, bir necha sifat jihatidan turlicha boigan kriteriyalar bo‘yicha baholash zaruriyatiga olib keladi. Masalan, samolyot konstruksiyasini tanlashda loyihachilarga quyidagi kriteriyalar to'plamini hisobga olishlariga to‘g‘ri keladi: texnik (balandlik, tezlik, boshqaruvchan- lik, uchish davomiyligi va h.k.), texnologik (kelgusida samolyot- laming seriyali tayyorlanish jarayoni bilan bog‘liq bo‘lgan), iqtisodiy (ishlab chiqarish xarajatiarini aniqlovchi, foydalanish va mashinalarga xizmat ko‘rsatish xarajatiarini aniqlovchi, ulaming raqobat qobiliyati), ijtimoiy (xususiy holda, shovqin darajasi, atmosferaning ifloslanishi), ergonomik (ekipaj ish sharoiti, yoMovchilar uchun qulayliklar darajasi) va boshqalar. Demak, altemativlami baholash uchun bir necha kriteriyalardan foydaianiladi: qi(x) , i = 1,2, r (1) Nazariy jihatdan tasavvur qilishimiz mumkinki, X to^plamda barcha r kriteriyalami eng yaxshi qiymatiga ega bo‘lgan bitta altemativa mavjud desak, ana shu alternative eng yaxshi deb hisoblanadi. Lekin, amaliyotda bunday hollar uchramaydi hisobi va shuning uchun savol tug‘iladi, u holda qanday yechim qabul qilish kerak. Buning uchun ko‘p kriteriyali masalani bir kriteriyali masalaga keltirish talab etiladi. Ko‘p kriteriyali masalani bir kriteriyaliga keltirish. Ko‘p kriteriyali masalalami yechishning eng keng tarqalgan usullarini qarab chiqamiz. Birinchi usul - bu ko‘p kriteriyali masalani bir kriteriyali masalaga keltirishdir. Bu super kriteriya kiritishni bildiradi. Ya’ni qandaydir argumentning skalyar funksiyasini kiritish demakdir. qo(x)= qo( qi (x), q2(x), ..., qP(x)) (2) 46 Super kriteriya alternativlami qo oMchovlari bo‘yicha tartibga sol ishni amalga oshiradi va shu yo‘l bilan eng yaxshi altemativani ajratadi. qo funksiyaning ko‘rinishi har bir kriteriyani super kriteriyaga nisbatan hissasini aniqlaydi, ko'pincha additiv yoki multiplikativ funksiyalardan foydalaniladi. flo- /=1 Download 3.6 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|