T. M. Magrupov, B. M. Mirshaxodjayev

1. FANNING MAQSADI VA ASOSIY TUSHUNCHALAR
Fanni o‘rganishning asosiy maqsadi - bu tizimli tahlil usullarini 
murakkab tizimlami modellashtirish qurilmalarini tashkil qilish 
tamoyillarini, tarkibi, harakatlanish rejimi va modellashtirish 
tizimlarini qurish va yechish usullarini o‘rganishdan iborat. Bir 
guruh olimlar tizimli jarayonlar kompleksi (majmuasi) va paydo 
bo' lishi hamda ular orasidagi bogMiqlikni, ta’sirsiz sifatida qaraydi.
Qo‘yilgan masala shundan iboratki, atrof-muhitdan tizimni 
ajratib qarashdir mumkin qadar uning kiruvchi chiquvchilarini 
minumini aniqlash, maksimum darajada strukturasini tahlil qilish, 
mexanizm funksiyasini aniqlash va bundan kelib chiqib kerakli 
yo‘nalishda ta’sir etish. Demak, bu yerda tizim obyektini tekshirish 
va boshqarish.
Ikkinchi guruh olimlar tizimni ijtimoiy jarayonlar va hodisalami 
tekshirish asbobi (uskunalari) sifatida xarakterlaydilar. Izlanuvchi 
haqiqiy obyektlami obstrakt akslantirib ijtimoiy tizimni shakllan- 
tiradi va shaklni qayta ishlash imkonini yaratadi, bu esa model 
tushunchasiga olib keladi.
Uchinchi guruh olimlari tizimni ikkala guruh nuqtayi nazarlarini 
kelishtirish sifatida ko‘radilar. Ammo bu uchta fikrlar orasida tizim 
tushunchasi ta’rifida bir-biriga o‘tib bo‘lmaydigan chegara yo‘q. 
Shunday qilib, tizim bu o‘zaro birgalikda harakat qiluvchi 
elementlar to‘plamidir. Ularni o‘zaro aloqada, bogiangan holda bir 
butun deb qaraladi. Tizimli yondashuv esa tekshirilayotgan obyektni 
kompleks bir butun tarzda qaraydi.
1.1. Tizimli tahlil tushunchasi
Tizimli tahlil amaliyotning murakkab jarayonlami o ‘rganish va 
loyihalashtirish, 
ulami 
ma'lumotlar 
yetishmagan 
zaxiralar 
chegaralangan, vaqt chiziqligi sharoitlarda ham boshqarish hamda 
oldimizga qo‘yilgan talablarga javob sifatida yuzaga keldi. Hozirgi 
vaqtgacha tizimli tahlilni fan, san’at yoki «texnik hunarmandchilik»
5

---

sifatida hisoblash kerakmi degan munozaralar davom etmoqda. 
Ayniqsa, tizimii tahlil «sotsial», «sotsiotexnik» muammolar bilan 
bog‘liq tizimlar, ya’ni insonlar hal qiluvchi rol o‘ynaydigan 
jarayonlarda 
o‘tkir 
baholashga 
sabab 
bo‘lmoqda. 
Bunday 
muammolami hal qilishda modellami qurish va ulardan foydalanish 
masalalari va to‘liq ifodalanmagan tizimlarni evristik yechimlarini 
qidirishgina emas, balki insonlar munosabatlarining toza psixologik 
aspektlari ham tizimii tahlilni fizika va matematika kabi «aniq fan» 
lardan uzoqlashtiradi.
Tizimii tahlilning «ilmiylik darajasi» haqidagi munozaralar bir 
qator sabablarga ko‘ra tug‘iladi. Tizimii tahlilda masalalarni 
ifodalash qiyinchiliklariga va bu qiyinchiliklami yengish usullariga 
katta e’tibor qaratiladi.
Birinchidan, ko‘pgina hollarda masalalarni ifodalanishi bilan 
bog‘liq ishlar yetarli darajada baholanmay qoladi. Ko‘pchilik 
ifodalangan modellar qurilmaguncha «haqiqiy» ish boshlangani 
yo‘q, «masalani yaxshi qo‘yilishi - bu masalani yarim yechimi» 
degan iborani hazil tariqasida tushunadilar.
Ikkinchidan, masalalarni to'liq ifodalanmasligi bilan bogMiq 
murakkabliklarni yengish bilimlami tizimii qo‘llashni talab qiladi. 
Bilimlar sinfini ikki asosiy turga bo‘lishimiz mumkin - ifodalangan 
va ifodalanmagan.
Uchinchidan, tizimii tahlil - bu amaliy dialektika deb ta’rif 
berishimiz mumkin. Materialistik dialektika dunyoqarashning 
ixtiyoriy darajasida bilimlar tizimliligi mosligini ta’minlovchi, 
tushunish usuli hisoblanadi. Bu o‘rinda muammolami ifodalanishiga 
to‘xtalib o ‘tamiz.