T. M. Magrupov, B. M. Mirshaxodjayev

Amaliy faoliyatda tizimiy tasavvurlarning ahamiyati. 
Kibemetika, tizim nazariyasi, tizimli yondashuv va tizimlilikdagi 
asosiy konsepsiya tizim tushunchasi hisoblanadi. Oldingi mav- 
zularda yoritilgan model tushunchasi bu ko‘p majmuali boMishini 
oson tushuntiradi: Ta’r i f - bu tizimni so‘zli modeli demak, modelga 
qo‘yiladigan har xil maqsad va talab - har xil ta’riflarga olib keladi. 
Shuning uchun tizimni ta’riflash shakli tizimni rivojlanish 
jarayonini har xil etaplarini oddiy fiksatsiya qilishdan iboratligi 
ko‘rinadi.
Tizim (sun’iy) maqsadga erishish quroli, ammo maqsad va 
tizimlar mosligi bir qiymatli emas: nimadadir har xil tizimlar bir 
maqsadga yo‘naltirilgan bo‘lishi mumkin; bitta tizim (umuman 
mavjud) bir necha har xil maqsadlarga yo‘naltirilgan boMishi 
mumkin. «Qora quti» turidagi model tizimni muhit bilan aloqasini 
akslantiradi, «kirish» va «chiqish» ko‘rinish tartibida. «Qora quti» 
modelini qurishdagi qiyinchilik model tuzilishiga ko‘p sonli real 
aloqalar ichidan qaysilami kiritish masalasini yechish, bizga 
noma’lum, ammo shular ichidan ahamiyatli boMishi mumkin. Inson 
o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlariga kam hollarda erishadi, faqat o‘zini 
bor imkoniyati yoki shu momentda u ega boMgan tashqi imkoniyat 
hisobiga. Bunday kechirmalar muammoli holat deyiladi. Bundan 
keyingi barcha harakatlar bu muammolami yechishga qulaylik va 
yordam beruvchi holatlar qo'yilgan maqsadga erishishga yo‘nal- 
tiradi.
Borliq bilan model orasidagi o‘xshashliklami qaraymiz. Model 
bilan borliq o‘rtasida farq mavjud va farqni bartaraf etish imkoniyati
19

---

yo‘q bo‘lsa, u holda yaqinlashish mavjudki, model to‘g‘risida 
jamlangan bilimlarimizni to‘g‘riligini isbotlovchi.
Bu yaqinlashish boqiymi, qat’iy yaqinlashmaydigan yoki model 
bilan borliq orasidagi o ‘xshashlikni cheksiz yaqinlashtira borish 
imkoniyatlari mavjudmi? Yoki falsafiy (mantiqiy) tilda gapirganda 
obyektiv bo‘lish haqiqatga yaqinmi?
Modeldagi elementlarni nisbiy haqiqiy bo‘Iish darajasi va 
bo‘lmagan amaliyotda namoyon bo‘ladi. Bizning vazifamiz haqiqiy 
va gumon qilinganlarga birga ahamiyat berish. Faqat amaliyotda 
borliqni modelda asl holatini to‘liq akslash darajasi aniqlanadi. Shu 
bilan birga olib borilayotgan tenglashtirish shartlar borliq bilan 
obyekt o‘rtasida, o‘zgarishlar uning natijalariga ta’sir etadi, faqat 
shunda qarama-qarshi ikkita model, vaholangki haqiqiy bir xil, 
paydo boMishi mumkin u obyektga nisbatan. Ta’kidlash lozimki, har 
bir model o ‘zining haqiqiy holat shartini oshkor va oshkormas 
ko‘rinishda saqlaydi, amaliyotda modellashtirishni eng yomon 
tomoni shundaki, bu shartlami tekshirmasdan modelni qoMlash. 
Tajribalami qayta ishlash uchun ko‘p hollarda statistik prosedura- 
lardan foydalaniladi, uning uchun qo‘llanish sharti tekshirilmasdan, 
ba’zi hollarda majburiy amalga oshiriladi.
Moddiy dunyo juda ko‘p tizimdan tashkil topgan. Tizim -
«sistema» so‘zi yunoncha bo‘lib qonuniy jihatdan bir-biriga 
bogMangan ko‘plab unsurlaming ma’lum bir yaxlitligini ifodalaydi. 
Unsurlar - murakkab yaxlit narsaning tarkibiy qismidir.
Tizim nuqtayi nazaridan qaralganda ishlab chiqarish axborot 
aloqalari bilan birlashsa kibemetika tizimini tashkil etadi. Tizim 
unga kiruvchi va narsalarda ifodalanuvchi moddalar sifati va holati 
bilan xarakterlanadi, boshqa tizimlar bilan o‘zaro ta’sir natijasida 
mavjud 
bo‘ladi, 
Ya’ni 
doimo 
harakatchan, 
o‘zgaruvchan 
xususiyatga egadir. Harakat - bu materiyaning mavjud bo‘lish 
usulidir. Dunyoda harakatsiz materiya va materiyasiz harakat 
mavjud emas. Harakat faoliyat, energiyani ifodalaydi
1. Abstrakt modellami turli vositalar yordamida qurish.
2. Abstrakt mazmunga ega bo‘lgan real modellar.
3. Belgili modellar.
4. Model va original orasidagi farq.
5. Reallik munosabatlaming vositalari.
20

---