T. M. Magrupov, B. M. Mirshaxodjayev

Model va borliq orasidagi muvofiqlik. 0 ‘zini o ‘rab turgan 
tabiat ma’lum tizimni yoki birikmani, jismlar bog‘likligini tashkil 
etadi, bu yerda jism deyilganda barcha moddiy haqiqat, 
yulduzlardan tortib atomlar, efir zarrachalarigacha tushuniladi.
Demak tizim - bu jismlarning tabiatini belgilovchi tarkibiy 
unsurlardan tashkil topgan birikmasidan iborat.
Bog‘liqlik - obyektiv dunyoning eng muhim xususiyatlaridan 
biridir. Borliq mavjudligi tufayli dunyo hodisalarining betartib 
yig‘indisi emas, balki qonuniy harakat jarayonidan iboratdir.
Tizimlar turli shakllarga ega bo‘ladi. Turli-tuman bo‘lishiga 
qaramay, ularni shartli ravishda quyidagi turlarga ajratish mumkin: 
texnikaviy, texnologik, biologik, tashkiliy, iqtisodiy va ijtimoiy 
tizimlar.
Tizimning har bir turi o‘zining aniq vazifalariga ega:
1. 
texnikaviy tizim, uskunalar majmuining o ‘zaro bogMiq 
yig‘indisidan, shu jumladan orgtexnika, EXMdan iborat (bu 
korxonaning ishlab chiqarish quwatlaridir);
24

---

2. texnologik tizim qonun-qoida, me’yor, standartlar yig‘indisi, 
marketing xizmatidan iborat;
3. tashkiliy tizim ishlab chiqarish jarayonni amalga oshirish, 
mehnat resurslaridan maqbul ravishda foydalanish, boshqaruv 
tashkiliy tizimlarini yaratish uchun imkon beradi;
Texnikaviy, texnologik va tashkiliy tizimlar birgalikda iqtiso- 
diyotni boshqarishning tashkiliy-texnikaviy jihatlarini ta’minlaydi.
4. Xalq xo‘jaligining iqtisodiy tizimi ham ishlab chiqarish, ham 
ayirboshlashda yuz beruvchi barcha xo‘jalik, moliyaviy, tashkiliy 
jarayonlar birligini ifodalaydi. Iqtisodiy tizim boshqaruv tizimini 
qayta qurishda uzluksiz va maqsadli jarayonni aks ettirib, barcha 
boshqa tizimlar faoliyati samaradorligiga 
ta’sir ko‘rsatadi. Shu 
bilan birga boshqa tizimlar ham iqtisodiy tizimga o ‘z ta’sirini 
o‘tkazishi mumkin. (masalan, ijtimoiy tizim).
5. ijtimoiy tizim iqtisodiy tizim bilan birga iqtisodiyot maqsad- 
larini belgilaydi, boshqaruvning tamoyil va uslublarini shakllan- 
tiradi, Ya’ni iqtisodiyotni boshqarishning ijtimoiy-iqtisodiy jihat­
larini ifodalaydi. Hozirgi davrda iqtisodiyotda ijtimoiy o‘zgarishlar 
amalga oshishi, boshqaruvda demokratiyaning asoslari kengayishi, 
hamkorlikning yangi shakllari yaratilishi, bozor munosabatlariga 
o‘tilishi, butun xalq xo‘jaligi tarkibi qayta qurilishi bilan botiq 
ravishda ijtimoiy tizim ahamiyati ortib bormoqda.
Agar bir tizim unsurlari doimo o‘zaro ta’sir ostida bo‘Iib, bu 
jarayon tizim unsurlari o'rtasidagi bog‘liqlik vositasida ifodalanadi. 
Shunday qilib, unsur - har bir tizim tarkibini tashkil etuvchi 
qismdir. Texnikaviy tizim unsrlari o‘rtasidagi botiqlik moddiydir, 
masalan, avtomobil dvigatelining krivoshin-shatunli mexanizmi 
moddiy jihatdan bir-biri bilan bogMiq turli qismlardan iboratdir. 
Ijtimoiy-iqtisodiy tizim unsurlari o‘rtasidagi bogMiqlik axborot 
aloqalaridir. Axborot tizimi sifatida o‘rganiluvchi ishlab chiqarish 
murakkab ijtimoiy-iqtisodiy tizimdir.
Model dinamikasini qonuniyatlari va asosiy sabablariga to‘xtal- 
sak, awalambor ma’lumki modellashtirish jarayoni shayian- 
gan,tartiblangan, ketma-ket etaplardan iborat. Etaplar sifatli aniq 
maqsad bilan farqlanadi va ma’lum tartibda amalga oshirilishi 
kerak. Masalan, yangi texnikani tizimini shakllantirilishda uning 
model rivojlanishi oldingi ilmiy izlanishlar natijalari asosida texnik
25

---

buyurtmadan boshlab texnik proyekt, ishchi proyekt, sinov variyanti 
kichik seriyalardan to modelgacha, to sanoat ishlab chiqarish uchun 
moMjallangan boMishi, qadama-qadam amalga oshiriladi. Boshqa 
misolda ketma-ket immitatsion modellashtirishni etaplari tavsiya 
etiladi: modellashtirish maqsadni shakllantirish - abstrakt modelni 
qurish — uni tadqiqoti - qayta ishlash va natijalar interpritatsiyasi. 
Mukammallashtirish algoritmni talab etadi va ko‘p tadqiqotchilar 
uchun model bilan ishlash etaplarini foydali ketma-ketligini 
aniqlash boshlang‘ich harakatdir.
1. Model - aks maqsadi i.
2. Model abstrakt yoki real.
3.Soddalashtirish va yaqinlashtirishda taxminiylik.