T. M. Magrupov, B. M. Mirshaxodjayev
Tizimiy modellar. Tizimning ta’rifi
Download 3.6 Mb. Pdf ko'rish
|
Tizimli yondashuv asoslari
|
2.3.Tizimiy modellar. Tizimning ta’rifi.
«Qora quti» modeli tizim tarkibi sifatida Tizim - bu maqsadga erishish yoMi. Misol, tomoshabinlarga bir zumda uzoq masofadan tovushli informatsiyani yetkazish - bu maqsad, televideniya esa tizim boMadi. Agar ahamiyat bersak oldin mavjud boMgan tizimlar haqida fikr yuritilayapti. Masalan, amaliy «bir zumda» so‘zi televideniya maqsadini kino yoki kassetani jo ‘natish maqsadidan farqlaydi. Agar masala ma’lum shunday oson boMmasa maqsadni ifodasi, u holda agar ma’lum tizimda maqsadni 30 ifodalanishi shunday oson bo‘lmasa u holda endigina amaliyotga qo‘llanilayotgan yoki qo‘llanilmagan tizimni masadini ifodalashda, ehtiyotkor, o ‘ta sinchkov fikrlab, shartli (tizimni tushungan holda) yondashish kerak. Muhandislik amaliyotida maqsadni ifodalash (texnik buyurtmalami shakllantirish) -tizimini tashkil qilish asosiy etaplardan biri sanaladi. Umuman maqsad ketma-ket ko‘p marta o‘zgartirilib va toMdirib aniqlab boriladi. Shunga qaramasdan, yu- qorida aytilgan tizimni boshlangich ta’rif ma’nosi o‘zgartirmaydi va qarama-qarshi ma’no tug‘dirmaydi. Tizim maqsadga erishish quroli bo‘Iib, muammolami yechish yo‘lidir. Demak, muammo yo‘qmi tizim ham yo‘q. Tizimni boshlang‘ich ta’rifming yana boshqacha ma’nosi uning konstruk- tivligi. U nafaqat «nima uchun tizim kerak? « degan savolga javob beradi, shu bilan birga qo‘yilgan savolrfi ochishda tizim tarkibiga obyekt atrof-muhitidan ma’lumotlami kiritish yoki kiritmaslikni orientatsiyalaydi. Ha bo‘ladi, agar uning xususiyatlari maqsadga erishish uchun foydalanish mumkin bo‘lsa. Shuning uchun bu holatni asoslovchi ta’rifni keltiramiz: tizim muhitdagi maqsadni soyasidir. Tizimni (sun’iy) boshlang‘ich ta’rifi (maqsadga erishish quroli) birinchi rejaga tizimni hamma tashkiliy tomonlami maqsadga bo‘ysunishi g‘oyasini ilgari suradi. Ammo oddiy misol- larda ham murakkabligi ko‘rinadi: maqsad va tizim muvofiqligi hamma vaqt ham bir qiymatli emasligi (bir necha maqsad bilan aloqada bo'lishi mumkin, maqsadga har xil tizimlar javob berishi mumkin) ma’lum emas (mavjud tizimni haqiqiy maqsadini aniqlash oson emas). Shunga qaramasdan tizimni maqsadi - uning kelib chiqishi bosh xususiyatidir. Oldingi ma’ruzada tizimga ta’rif berib, uning asosida tizimini qo‘yilishi, tuzilishi to‘g ‘risida esa nomigagina aytilgan. Tizimni aniq konstruksiyasini xarakteristikasi va yuqori aniqlik uchun uning modelini rivojlantirish mavjud ma’lumatlami shunday o‘zgartirish natijasiga yanada qulay model shaklini hosil qilish mumkin modelga qo‘shimcha ma’lumlotlami kiritish yo‘li bilan. Inson uchun asosan ko‘rgazmali, qiyofali, vizual modellar ahamiyatga ega. Tizimni birinchi ta’rifidan uning vizual ekviva- lentiga o ‘tamiz. Birinchi keltirilgan ta’rif tizimning ichki tuzilishi to‘g‘risida hech qanday fikr yuritilmaydi. Shuning uchun atrof- 31 muhitdan ajratiigan yaqqol holda tasvirlashimiz mumkin. Shuni ta’kidlashimiz mumkinki, maksimal oddiy model o‘zicha ikkita ahamiyatli xossani aniqlantiradi: bir butunlikni va muhitdan yakkalanganligi. Ikkinchidan tizim ta’rifida shunchaki «kuta» yakkalangan, muhitdan ajratiigan deyiladi, ammo muhitdan to‘la muhofaza qilinmagan. Haqiqatda esa erishilgan maqsad - bu atrof- muhitda o‘zgarishi rejalashtirilgan, qandaydir mahsulotni ish tizimi, undan tashqarida ishlatish uchun mo‘Ijallangan. Boshqacha aytganda tizim tashqi muhit bilan aloqada va bu aloqa yordamida muhitga ta’sir qilinadi. Bu aloqalami yo‘nalishni ko‘rsatuvchi chiziq ko‘rinishida ifodalaymiz, tizimdan tashqi muhitga yo‘nalgan. Bu aloqani tizimdan «chiqish» deyiladi. Ta’kidlash lozimki, bunday model grafigidagi tizimdan chiqish, tizimni birinchi ta’rifida maqsad iborasiga mos keladi. Bundan tashqari ta’rifda boshqa aloqalar ham mavjudligi ta’kidlanadi: tizim manba hisoblanadi, shuning uchun undan foydalanish imkoniyati mavjud bo‘lishi va u tashqi muhitdan tizimga yo‘nalgan. Bu aloqani ham yo‘naltiruvchi chiziq shaklida ko‘ramiz, muhitdan tizimga yo‘nalgan va uni tizimga «kirish» deb ataymiz. Natijada tizim modelini tuzdik, uning nomi «qora quti» deb nomlaymiz. Bu nom «quti»ni ichida nima borligi to‘g‘risida ma’lumot bizga ayon emasligi, bu modelda beriladi, fikrlanadi, tashqi muhit bilan tizim aloqalari faqat sanab o‘tiladi. Bunday model tashqi oddiy boMsada va ichki tizimliyligi ma’lum boMmasada ko‘p hollarda foydalidir. Ko‘p hollarda «kirish» va «chiqish» so‘zida to‘liq ifodalash yetarli bo‘ladi; bu holda «qora quti» model uning ro‘yxati bo'lib qoladi. Masalan, televizor modeli: kirish - shnur, elektr ta’minot, antenna, boshqarish pulti va sozlash; chiqish - ekran kineskopi va tovush dinamigi. Boshqa hollarda hamma kirish va chiqish ba’zilarini sonli raqamini talab qilinadi. «Qora quti» modelini maksimal shakllantirish harakatimiz kirish va chiqish ikkita X va Y to‘plam o‘zgaruvchilar bilan ifodalashga olib keladi, ammo bu o'zgaruvchilar orasida boshqa bog'liqliklarni taqiqlash mumkin emas, aks holda bu «qora quti» bo‘lmaydi. «Qora quti» modelni oddiyligi aldov ekanligini ko‘rib chiqamiz. Oddiy ko‘rinishli bu tizimni kirish va chiqishlarini sanab o‘tilsa, 32 model murakkab tushuncha bo‘ladi. Ammo qachonki, aniq holat uchun tizimni tuzish talab qilinsa, biz qiyinchiliklarga duch kelamiz. Bulami misollarda ko‘rish mumkin. A tro f «Qora quti» modelidagi kirish va chiqish parametming ko‘pligini asosiy sababi har qanday real tizim va shunday obyektda ham tashqi muhit bilan sanoqsiz usulda o ‘zaro munosabatda bo‘lishi. Biz shu sanoqsiz aloqalar to‘plamidan sanoqli kirish va chiqishlarini ajratib tizimni model ro‘yxatiga kiritamiz. Ajratish kriteriyasi modelni maqsadidan, shu maqsadga ahamiyatli aloqalardan kelib chiqadi. Qaysi biri ahamiyatli bo‘lsa modelga kiritiladi, ahamiyatli bo‘lmasa ikkinchi darajali bo‘lsa - kiritilmaydi. Mana shu yerda xatolikka yo‘l qo‘yiladi. Biz modelda hisobga olmagan aloqada holati boshqa aloqalami ham hisobdan chiqarib tashlash mumkin ulami boqiylikdan ajrata olmaydi, ular baribir bizdan bog‘liq bollmagan holda ta’sir etaveradi. Ko‘p hollarda bizga ahamiyatsiz yoki biz uchun m a’lum boMmaganlar vaholanki ahamiyatli bo4adi va hisobga olinishi zarur. Bunday momentlarda tizimni maqsadini aniqlash katta ahamiyatga ega Ya’ni chiquvchi parametrlami aniqlash. 33 |
