T. M. Magrupov, B. M. Mirshaxodjayev

2.4. Tizimning ikkinchi ta’rifi. Tizimiy modellar. 
Tizimning strukturaviy sxemasi
Bu ta’rif qora quti, tarkib va struktura modellarini o‘zida 
qamraydi. Ulaming hammasi birgalikda yana bir modelni hosil 
qiladi, uni biz tizimning struktur sxemasi deb ataymiz.
Hamma sxemalar qandaydir umumiylikka ega, bu umumiylik 
matematikalami ulami matematik tadqiqotlaming alohida obyekti 
sifatida qarashga undadi. Buning uchun struktur sxemalaming 
mazmuniy jihatlaridan abstraksiyalanishga, modelda har bir sxema 
uchun faqat umumiy jihatlami qoldirishga to‘g‘ri keladi.
Tizimni birinchi ta’rifidan uning vizual ekvivalentiga o‘tamiz. 
Birinchi keltirilgan ta’rif tizimning ichki tuzilishi to‘g‘risida hech 
qanday fikr yuritilmaydi. Shuning uchun atrof-muhitdan ajratilgan 
yaqqol bo‘lgan quti sifatida tasvirlashimiz mumkin. Shuni 
ta’kidlashimiz mumkinki, maksimal oddiy model o‘zicha ikkita 
ahamiyatli xossani aniqlantiradi: bir butunlikni va muhitdan 
yakkalanganligi. Ikkinchidan tizim ta’rifida shunchaki «quti» 
yakkalangan, muhitdan ajratilgan deyiladi, ammo muhitdan to‘la 
muxofaza qilinmagan. Haqiqatda esa erishilgan maqsad - bu atrof- 
muhitda o‘zgarishi rejalishtirilgan, qandaydir mahsulotni ish tizimi, 
undan tashqarida ishlatish uchun mo‘ljallangan. Boshqacha 
aytganda tizim tashqi muhit bilan aloqada va bu aloqa yordamida 
muhitga ta’sir qilinadi. Bu aloqalami yo'nalishni ko‘rsatuvchi chiziq 
ko‘rinishida ifodalaymiz, tizimdan tashqi muhitga yo‘nalgan. Bu 
aloqani tizimdan «chiqish» deyiladi. Ta’kidlash lozimki, bunday 
model grafigidagi tizimdan chiqish, tizimni birinchi ta’rifida maqsad 
iborasiga mos keladi.
Bu ta’rif «qora quti», tarkib va struktura modellarini o‘zida 
qamraydi. Ulaming hammasi birgalikda yana bir modelni hosil 
qiladi, 
uni 
biz tizimning struktur sxemasi 
deb ataymiz; 
adabiyotlarda «oq quti» («qora quti» modelidan farqiga urg‘u 
beruvchi) atamalari hamda «tizim konstruksiyasi» atamasi uchrab 
turadi. «Tizim konstruksiyasi» atamasidan biz tizimning struktur 
sxemasining 
moddiy 
realizatsiyalanishini 
belgilash 
uchun 
foydalanamiz. Struktura sxemada tizimning hamma (ahamiyatli) 
bog‘lanishlar 
va 
ba’zi 
elementlaming 
atrof-muhit 
bilan
34

---

bog‘lanishlari (tizimning kirish obyekti sifatida va chiqishlari) 
ko'rsatiladi.
Natijada shunday sxema hosil boTdiki, unda faqat elementlar 
orasidagi va bog‘lanishlar orasidagi farqlar belgilanidi. Bunday 
sxema g ra f deb nomlanadi. Demak, graf cho'qqi deb ataladigan 
istalgan tabiatli elementlar belgilanishlardan va qobirg'a (ba’zan 
yoy) deb ataluvchi ular orasidagi bogManishlar belgilanishlaridan 
tarkib topadi.