T. M. Magrupov, B. M. Mirshaxodjayev

13.3. Tanlov va INSON - MASHINA tizimlari. Tanlovni amaliy 
dasturlar paketi. Ekspert tizimlar va bilimlar bazasi.
Yechimlarni qo‘llab-quw atlash tizimlari
Tizimli tahlil fanining paydo bo'lishining asosiy sababi bu 
murakkab tizimlami boshqarish muammolami yechish, zarurati 
tug‘ilganligidir.
Murakkablikni qanday tushunishimizdan qat’i nazar, oddiylik 
bir xilda tushuniladi: sodda hoi bu qachonki tashqaridan yordam 
kerak bo‘lmasa. Murakkab hollarda esa albatta ekspertlar yordami 
kerak bo‘ladi. Ekspertlar yordami bu juda katta yordam: har bir 
harbiy boshliq o ‘z shtabiga ega, oliy ukuv yurtini rektori yoki ilmiy 
tekshirish instituti direktori-ilmiy sovetga, vazir-kollegiyaga va 
alohida hollarda ekspertlar guruhi tashkil qilinadi.
Lekin inson qobiliyatlari ham cheklangan, shu bilan yana uning 
psixologik va fiziologik sabablari ham ta’sir qiladi. Shu va shunga 
o‘xshash 
sabablarga 
ko‘ra 
kompyuter 
imkoniyatlari 
inson 
imkoniyatlaridan ustun. Lekin hamma hollar uchun umumiy bo‘lgan 
bitta universal tizimni tashkil qilib bo'lmaydi. Amaliyotda bu 
muammoni hal qilishni bir necha yo‘nalishlari mavjud.
Tanlovning - amaliy dasturlar paketi Birinchi yo‘nalishda 
dasturlar va aniq tanlov masalalari uchun dasturlar paketlari tashkil 
qilingan. Misol uchun, kompyuter matematik ta’minoti berilganlami 
statistik qayta ishlash uslubi yaratilgan bo‘lib bunday paketlar 
Toshkent va MDH davlatlarida mavjud.
Ekspert tizimlar va bilimlar bazasi Ikkinchi yo‘nalish -
bilimlar bazasini tashkil qilish va ekspert tizimlarini yaratish. Bu 
holda kompyuter bazasiga ekspert tajribasiga asoslangan bilimlar 
kiritilib, so‘ngra u kerak paytda kerakli shaklda variantlar tanlash 
imkoniyatini yaratadi.
Bunday intellektual xususiyatlar ekspert tizimlaming ikki 
quyidagi xususiyatiga asoslanadi:
l)Inson (ekspert) dan olingan bilimlaming faktlar (bilimlar) 
to‘plami formasida va evristik (empirik qoidalar) usullami 
mashinaga kiritilganligiga.
Bu yerda asosiy format «Agar shart, u holda harakat».
153

---

Bu yerda harakat berilganlar bazasini o ‘zgarishi bilan 
o ‘zgarishi mumkin.
2)Avvalgi davr mashinalaridan farq qilib hozirda faqatgina 
«berilganlar» bilangina emas, balki tabiiy til tenninlarida ham 
ishlash imkoniyatiga ega. Oxirgi yillarda «Prolog» maxsus tili 
ishlab chiqilgan bo‘lib, uning operssiyalari berilgan elementlar va 
operator qoidalar ham hisoblanadi.