T. M. Magrupov, B. M. Mirshaxodjayev

Yechimlar qabul qilishni bosqichlari Tanlov masalalari juda 
ko‘p qirrali va ularni yechish usullari ham turlicha. Avvalo, barcha 
tanlov masalalari uchun umumiy boMgan tushunchalami kiritamiz. 
Faraz qilaylik, yechim qabul qilish altemativlar to‘plami ustida 
boMsin va natijada tanlangan altemativlar to‘plamchasi hosil boMsin 
(ko‘pincha bu bitta altemativa boMishi mumkin yoki umuman 
muqobili mavjud boMmasligi mumkin).
Agar altemativlami o‘zaro bir-biri bilan solishtirish va eng 
yaxshilarini aniqlash usuli mavjud boMsa, altemativlar to'plamini 
kamaytirish mumkin. Har bir shunday usulni «ustunlik kriteriy»si 
deb ataymiz. Tanlovni bunday ifodalaganimizda o‘z o ‘zidan 
ko‘rinib turgan quyidagi ikki muhim bosqichni amalga oshirish 
kerak:
1 .altemativlar to'plamini yuzaga keltirish;
2.maqsadlami aniqlab, shu maqsadlarga erishish uchun tanlovni 
amalga oshirish kerak.
Yechim 
qabul 
qilish 
(tanlov)ning 
asosiy 
ko‘rinishlari 
(variantlari). Tizimli tahlil amaliyotida bu bosqichlami amalga 
oshirish ko‘pgina qiyinchiliklar bilan bogMiq va bu qiyinchilikiami 
yechish uchun o‘z usul va yoMlarini topish zarur.
Faraz qilaylik, eng yaxshi tanlovni amalga oshirish uchun, 
zaruriy altemativlaming to'plami berilgan boMsin. Biz qo‘yayotgan 
maqsad 
shu qadar aniqlangan 
boMsinki, 
hattoki 
baholash
13

---

kriteriyalari va ixtiyoriy altemativni solishtirish kriteriyalari 
berilgan bo‘lsin. Muammoning shunchalik sodda qo‘yilishida ham 
tanlov masalasi turlicha matematik modelga ega boMishi mumkin. 
Tanlov holatining har bir komponentasi turli variantlarda amalga 
oshirilishi mumkin. Ulardan asosiylarini ko‘rib chiqamiz:
- alternativlar to‘plami tugallangan sanoqli yoki kontinual 
bo‘lishi mumkin;
- alternativlar bahosi bitta yoki bir nechta kriteriyalar bo‘yicha 
amalga oshirilishi mumkin (bu kriteriyalar o‘z navbatida sonli va 
sifatli xarakterga ega bo‘ladi);
- tanlov rejimi birmartalik yoki qaytariluvchan tajribada 
o ‘rganiladigan boMishi mumkin.
- tanlov natijalari - aniq ma’lum (aniq sharoitdagi tanlov), 
ehtimollik xarakteriga ega, ya’ni tanlovdan so‘ng natija ehtimoli 
aniqlikka ega (tavakkal sharoitdagi tanlov) yoki bir qiymatli 
bo‘lmagan natija, (noaniqlik sharoitidagi tanlov).
- tanlov uchun javobgarlik bir tomonlama (shaxsiy) yoki ko‘p 
tomonlama boMishi mumkin.
Mos ravishda shaxsiy va guruhli tanlov bo‘lishi mumkin. 
Maqsadlami moslik darajasi ko‘p tomonlama tanlovda tomonlar 
xohishlarning toMiq mos tushishidan (kooperativ tanlov) to ulaming 
qarama-qarshiligigacha 
(komplekt 
holatdagi 
tanlov) 
boMishi 
mumkin. Kompromis tanlovlar ham boMishi mumkin.
Mashqlar:
1. Ozingizga ma’lum eng oddiy 
muammoni olingda va 
berilgan kokrsatmalarga ko‘ra, uning to'plamini qurishga urinib 
ko‘ring.
2. Amaliyotingizda uchragan aniq misollardagi maqsadni 
aniqlashtirishdagi qiyinchiliklarni tahlil qiling.
3. Tanlov masalalari klassifikatsiyasini to‘liq graf daraxtini 
quring.
4. Nazariy o‘yin modeli ramkasiga mos keladigan haqiqatga 
yaqin hayotiy hodisani o ‘ylab toping va bu yerda qanday sodda- 
lashtirishlar va qo‘shimchalarga yo‘l qo‘yilganligini tahlil qiling.
14

---