T o s h k e n t d a V l a t iq t is o d iy o t in IV e r s I t e t I a bd u ra h im o rtiq o V sanoat iqtisodiyoti

15.2.Bahoning funksiyalari va turlari
B ahoning  iqtisodiy  m azm unini  uning  funksiyalari  yaqqol 
kcfrsatib  beradi.  Baho  nim aga  tegishli  boMishidan  q a t’i  nazar 
(tovar,  xizm at,  ish  kuchi,  qarz  puli  narxini  -   bulling  farqi  y o ‘q) 
besh  asosiy  funksiyani  bajaradi:
1
.  Bozor muvozanatini  ta ’minlash  funksiyasi. 
Bunda  baho 
bozordagi  talab  va  taklifning  hajm i  va  tarkibiga  ta 's ir  etish 
orqali  ularni  m uvozanat  holatiga  keltiradi.
2. 
Hisob-kitob,  o‘lchov  funksiyasi. 
Baho  qiym atning  pul- 
dagi  ifodasi,  chunki  bajanlgan  ish  xajm i,  foyda-zararning 
barchasi baho  asosida hisob-kitob  qilinadi.
3. 
Iqtisodiy  regulyator  funksiyasi. 
Baho  bozor  iqtiso- 
diyotining  asosiy  vositalaridan  biridir.  U ndagi  o'zg arish   bozor 
holati  (konyukturasi)ni  biIdiradi.
4. 
Raqobat 
vositasi 
funksiyasi. 
Raqobat 
bozor 
iqtisodiyotini  harakatga  keltiruvchi  kuch,  baho  vositasida 
bellashuv  raqobatnm g  asosiy  k o ‘nnishlaridan  biri  hisoblanadi. 
K orxonalar  o ‘z  raqiblarini  engish,  ularni  bozordan  siqib 
chiqarish  uchun bahoni  o lzgartirib  turadilar.
5. 
Ijtimoiy  himoya  funksiyasi. 
Baho  ayrim  aholi  toifalarini 
karnbag'allikdan  saqlash  vazifasini  o4aydi.  O datda,  aholining 
nochor  v a  muhtoj 
qatlam lariga  tovarlar  arzonlashtirilgan 
baholarda sotiladi.
B ular 
ijtim oiy 
dotatiyalangan 
baholar 
b o ‘lib, 
ulam i 
m oliyaviy  jihatdan  davlat  hyudjcti  yoki  byudjetdan  tashqari 
m ablag‘lar 
ta ’minlaydi. 
D otatiyalangan 
baholarni 
davlat 
belgilaydi.
B ozor  iqtisodiyotining  o ‘ziga  xos  tizimi  borki,  u   o'zaro 
b o g ‘langan,  bir-birini  taqozo  etuvchi,  am m o  turli  m aqsadlarda 
qo 'llanuvchi  baholar  m ajm uasidan  tashkil  topadi.  Bahoning 
shakllanish  jarayoni  m urakkab  b o iib ,  uning  ishtirokchilari 
g 'o y at  k o bpchilikni  tashkil  etadi.  Baholar  turli  vazifalam i 
bajarganligi  sababli  ham  u larn in g tu ri  k o ‘p.
B aholarning  asosiy  turlariga quyidagiiar kiradi:
264

1.  U lgurji  baholar.  Tovarlar  k o ‘tarasiga  katta  m iqdorda 
sotilganda  bu  baholardan  foydalaniladi.  Bunday  bahoni  asosan 
ulgurji 
savdo-sotiq 
olib 
boriladigan 
savdo 
m arkazlarida 
uchratish  mum kin.
2.  C hakana baholar.  T ovarlar bevosita  iste’m olchilarga sotil­
ganda  foydalaniladi.  Bu  baho  o ‘z  ichiga  tovar  ulgurji  narxini, 
chakana savdo tashkilotchilarining xarajati  va foydasini  oladi.
3.  N ufuzli  baholar.  Bu  baholardan  o bro‘  talab  iste’m ol­
chilarga  tovarlar  sotilganda  va  xizm atlar  k o ‘rsatilganda  foy­
dalaniladi.
4.  Dolatiyali  baholar.  Bunda  tovarlar  davlat  byudjeti 
hisobidan  arzonlashtirilgan  baholarda  olinadi.
5.  D avlat  baholari.  Bu  ishlab  chiqaruvchilarga  davlat 
tom onidan  buyurtm a  berilganda qo'llaniladi.
6.  M avsum iy  baholar.  B u  m avsum iy  ishlab  chiqariladigan 
tovarlarga belgilanadi.
7.  M illiy  va  jahon  baho lari-alo hid a  tovam ing  baynalminal 
xarajatlari.  B unda  jah o n   bozoridagi  talab  va  tak lif  nisbati 
hisobga  olinadi.
8.  Standart  baholar.  X aridor  c h o ‘ntagidagi  pulga  qarab, 
m a ’lum   davrgacha  o ‘zgarm aydigan  q a t’iy  standart  narxlar 
q o ‘llaniladi.
9.  Preyskurant  baholar.  B u  baholar  sotuvchi  uchun  m o ‘ljal 
baho,  xaridor  uchun  bildirishlik  yoki  m a ’lum ot  baho  hisobla­
nadi.
10.  Ishlab  chiqargan  m ahsulotni  sotish uchun  m uzokaralarga 
tayyorgarlik k o ‘rish m obaynida tadbirkor eng  avvalo,  o ‘zi  uchun 
maqbul  b o ‘lgan baho  k o ‘rsatkichlarini  aniqlashga  harakat  qiladi. 
Shu  m aqsadda  u  bahoni  uchga  ajratadi.  Y a ’ni  m aksim al  (eng 
yuqori),  minimal  (eng past)  va obyektiv baho.
M aksim al  baho  -   (sotuvchi  nuqtai  nazaridan)  -   bu 
m uzokaralarni  shu  bahodan  boshlash  m um kin b o ‘lgan k o ‘rsatki- 
chidir.
265

M inim al baho  -  (q o bshilishi  m um kin boMgan  eng  past baho)
- 
bu 
tovar  narxining 
shunday 
k o ‘rsatkichiki, 
tadbirkor 
m uzokaralar davom ida  undan  tushm aslikka harakat qiladi.
O b ’ektiv baho -  bu,  tarkibida o 'rtach a  sifat k o ‘rsatkichlariga 
ega boMgan u  yoki bu  tovarning o ‘rtacha bahosidir.
B ahoning  iqtisodiyotdagi  o ‘m i  beqiyos  boMganidan  uning 
har  bir  turidan  oqilona  foydalanish  tadbirkorlik  uchun  m uhim  
aham iyatga  ega.  Shu  sababli  korxonalar  va  firm alar  narx 
belgilashga  katta  e ’tibor  beradilar.  U lar  o ‘zlarining  narx 
strategiyasini 
ishlab 
chiqishda 
quvidagi 
m aqsadlam i 
k o ‘zlaydilar:
- tovar  sotishni  k o ‘paytirish;
-  k o ‘proq  foyda  olish:
-  o ‘m ini,  m uayyan m avqeini  saqlab  qolish.
Tovar  sotishni  k o ‘paytirishdan  uch  natija  kutiladi:  a)  tovar 
sotishni  k o ‘paytirish orqali  bozorda  o ‘z  xissasini oshirish,  im kon 
b o ‘lganda  bozorni  o lz  nazoratiga  olish;  b)  har  bir  tovam i  (tovar 
birligini)  sotishdan  tushadigan  foydaning  kam ayishiga  rozi 
bo4 g an   holda  tovarlam i  k o 'p lab   sotish  orqali  keladigan  yalpi 
foydani  oshirish;  v)  tovarni  k o 'p   sotish  natijasida  uning  hajm iga 
nisbatan  savdo-sotiq  xarajatlarini  qisqartirish.
B ozordan 
raqiblarni 
surib 
chiqarib, 
о ' /. 
m avqeini 
m ustahkam lash  uchun  firm alar  m axsus  narx  q o lla y d ila r,  uni 
bozorga kirib  olish  narxi  yoki  dem ping narx  deb  ataladi.
Bu  narx  raqibni  sindirishga  qaratilganligidan  davlat  uni 
ta ’qiqlaydi,  shu  sababli  firm alar  uni  yashirin  q o ila y d ila r  va  bu 
ish  rasm iy  narxning  b ir  qismini  kechib  yuborish  shaklida 
b o ‘ladi.  Bunday  narx  raqibni  sindirishga  qaratilganligidan  uni 
davlat  laqiqlaydi.  B aholash  borasidagi kam chilik  va nuqsonlarga 
barham  berish uchun  narx  belgilashning  yagona tizim ini  yaratish 
zarurligini  hisobga  olib  V azirlar  M ahkarnasi  2010-yilning  28- 
oktyabrda  “tovar  (ishlar,  xizm atlar)ga  tartibga  solinadigan 
narxlar  (tariflar)ni  dcklaratiyalash  (tasdiqlash)  va  bclgilash
266

tartibini  yanada  takorniliashtirish  chora-tadbirlari  to ‘g ‘risida”gi 
qarom i  qabul  qildi.
0 ‘zbekiston  Respublikasi  M onopoliyadan  chiqarish  va 
raqobatni 
rivojlantirish  davlat  q o'm itasi,  m oliya  vazirligi  va 
m ahalliy  idoralar  tom onidan  ushbu  qaror  ijrosi  yuzasidan 
am alga  oshirilayotgan  chora-tadbirlar  tufayli  narxlam i  tartibga 
solishning y ag o n atizim i  amai  qila boshladi.
Shu  sababli  m ustaqillik  yillarida  narxlam i  erkinlashtirish, 
baholash  m exnazim ini  takorniliashtirish  va  bozor  regulyatori 
b o ‘lgan  bahoning  rolini  m ustahkam lash  borasida  ham  nazorat, 
ham  am aliy  ishlar  am alga  oshirildi.  A yniqsa,  oxirgi  o ‘n  yil 
m obaynida 
baholashning 
m etodologiyasi 
va 
m etodikasini 
takorniliashtirish 
tufayli 
m oliyaviy 
m enedjerlar 
ishlab 
chiqarishning  sam aradorligini  variantli  tahlil  qilish  im koniyatiga 
ega  bo 'ld ilar,  faoliyat  turlari  b o ‘yicha  xarajatlam i  chuqur 
detalizatiyalash  asosida  bahoni  aniq  hisoblashga  erishdilar. 
O qibat  natijada  2010-yilga  kelib  narx  belgilashning  yagona 
tizim i yaratildi.
Qisqacha xulosalar
Sanoat  iqtisodiyotining  eng  m uhim   m uam m olaridan  biri  bu 
tarm oq  korxonalarida  tayyorlanadigan  m ahsulot  bahosini  belgi- 
lashdir.
Bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  baho  sanoat  tarm oqlari  va 
korxonalam ing m oliyaviy  ahvoliga etarli  (sezilarli)  ta ’sir etuvchi 
eng m uhim   sintetik k o ‘rsatkichlardan biri  hisoblanadi.
M ahsulot  bahosi  ju d a  k o ‘p  om illarga  b o g ‘liq:  m ahsulotga 
b o ‘lgan  talab,  ishlab  chiqaruvchining  taklifi,  davlatning  narx 
sivosati,  xarajatlar,  raqobat va h.k.lar.
Fan-texnika 
taraqqiyotini 
jadallashtirishda, 
m ahsulot 
hajm ini 
k o ‘paytirishda 
va 
uning 
sifatini 
oshirishda, 
iste’m olchilar  ehtiyojini  qondirishda  baho  bilan  rag'batlan- 
tirishning roll  bcqiyosdir.
267

N azorat va  m uhokam a  uchun  savollar
1.  Baho  siyosati  -  davlat  iqtisodiy  siyosatining  ajralmas 
qismidir.
2.  Baho  va baholashning  m ohiyati,  aham iyati  va  m azm uni.
3.  Baho  funksiyalari.
4.  B ahoning turlari.
5.  Sanoat  ishlab  chiqarishida  baholash  tizim ini  yaxshilash 
y o ‘llari nim alardan  iborat?
6.  X orijiy m am lakatlarda baho  va  baholash.
Asosiy  adabiyotlar
1.  K arim ov 
I.A. 
Jahon 
m oliyaviy-iqtisodiy 
inqirozi, 
0 ‘zbekiston  sharoitida  uni  b artaraf  etishning  y o ‘llari  va 
choralari.  -  Т.:  “0 ‘zbekiston” ,  2009-yil,  56  bet.
2.  0 ‘zbekiston  R espublikasi  Prezidenlining  «Ishlab  chiqa­
rishni  m odem izatsiyalash,  texnik  va  texnologik  qayta  jihoz- 
lanishi  ra g ‘batlantirishga  oid  qo 'sh im ch a  chora-tadbirlar  to ‘g ‘- 
risida»gi  Farmoni.  X alq  so 'zi,  2007-yil  15-mart.
3.  K arim ov  l.A.  M am lakatim izda  dem okratik  islohotlam i 
chuqurlashtirish 
va 
fuqarolik 
jam iyatini 
rivojlantirish 
konsepsiyasi,  “Xalq  s o 'z i” ,  2010-yil  13-noyabr.
4.  K arim ov  l.A.  2014-yil  yuqori  o ‘sish  sur'atlari  bilan 
rivojlanish,  barcha  m avjud  im koniyatlam i  safarbar  etish,  o 'zin i 
oqlagan  islohotlar  strategiyasini  izchil  davom   ettirish  yili 
b o 'lad i.  - // X alq  s o ‘zi,  2014-yil  18-yanvar.
5.  Воронин  С.  А.  У збекистан:  м еханизм  регулирования 
ценообразования 
и 
тенденции 
его 
развития 
-  
Т.: 
И здательство  «Фан»,  2008  год,  168  с.
6.  http://w w w .press-service.uz -   «Prezidcnt  sayti».
7.  http://w w w .gov.Liz-  «H ukum at  sayti».
8.  http://w w w .tsue.uz -  «U niversitet  sayti».
268

XVI bob
SANOAT ISHLAB  CHTQARTSHINI JOYLASHTIRISH
16.1.  Sanoatni joylashtirish tamoyillari
Sanoatni  m am lakat  hududida  oqilona joylashtirish  — jam iyat 
qurilishining  eng  muhim   vazifalaridan  biri  b o ‘lib,  respublika  va 
har  bir  iqtisodiy  rayon  x o ‘jaligini  yuqori  darajaga  ko 'tarish   va 
rivojlantirishning zaruriy shartidir.
M a ’lum ki,  ishlab  chiqaruvchi  kuchlar  va  uning  eng  muhim  
elem enti  b o'lg an  sanoatni joylashtirishning  asosiy  qonuniyatlari 
ishlab  chiqarish  usuli  bilan  belgilanadi.  Shu  sababli  hozirgi 
bozor 
m unosabatlarini 
shakllantarishda, 
uning 
barcha 
tarm oqlarm i  joylashtirishda  iqtisodiy  islohotni  davlat  am alga 
oshirm oqda  va  bu  uning  tarkibiy  qism i  hisoblanadi  ham da  uni 
am alga  oshirish  m illiy  iqtisodiyotim izning  hozirgi  holati  va 
strategik vazifalari  bilan  belgilanadi.
Sanoatni  joylashtirish  deganda,  uni  yer  shari  hududida,  shu- 
ningdek, 
ayrim 
m am lakat 
yoki 
iqtisodiy 
rayonlarda 
taqsim lanishi tushuniladi.
Sanoat  ishlab  chiqarishini  joylashtirish  uning  hududiy 
tashkil  etish  shakllarini  ifodalaydi  va  korxonalam i  m a ’m uriy va 
iqtisodiy rayonlarda joylashtirishda nam oyon b o ia d i.
M illiy  iqtisodiyotning  bu  real  sektorini  joylashtirish  ham 
bevosita  hududiy  m ehnat  taqsim oti  bilan  b og‘liq.  Ijtim oiy 
m ehnat  taqsim oti  unsuri  b o ‘lgan  hududiy  m ehnat  taqsim oti 
(HM T)  soddaroq  qilib  aytganda,  turli joylarning:  m am lakat  yoki 
viloyatlar,  tum anlar,  shaharlarning  har  xil  m ahsulot  ishlab  chiqa- 
rishga  ixtisoslashishidir.  N atijada  ana  shu  joylarning  iqtisodiy 
«bashorati»  shakllanadi  va  ulam ing  hududiy  tizim dagi  o ‘rni 
o Lz 
ifodasm i topadi.
HM T 
keng 
m a ’noda 
-  
bu 
ishlab 
chiqarish 
soha 
(tarm oq)larini  hududning  tabiiy  sharoiti  va  boyliklari,  aholisi, 
m ehnat  va  boshqa  resurslari  kabi  ham da  m intaqa  bozorining 
hajm i,  aholisining  sotib  olish  qobiliyati,  infratuzilm a  va
269

kom unikasion  tizim ining  rivojlanganlik  darajasi  kabi  om illarga 
qarab joylashtirilishini  nazarda tutadi.
Sanoat  ishlab  chiqarishini  oqilona  joylashtirish  -   kengay- 
tirilgan  takror  ishlab  chiqarish  jarayonini  yuqori  su r’atlarda 
am alga  oshirish,  m am lakat  tabiiy  boyliklaridan  har  tom onlam a 
sam arali  foydalanish  va  buning  natijasida  ijtim oiy  m ehnat 
unum dorligini 
yuksaltirish, 
har 
bir 
korxonada 
m ahsulot 
tannarxini pasaytirish,  m am lakat  barcha  iqtisodiy hududlarini bir 
tekis  rivoj lantirish,  shahar  va  qishloq  ham da  sanoat  va  qishloq 
x o 'jalig i  o'rtasidagi  tafovutni  y o ‘qotish,  m am lakat  m udofaa 
qobiliyatini  oshirish  im konini  beradi.
Sarioatning 
oqilona  joylashishi 
transport 
va 
qishloq 
x o 'jalig in in g  
joylashishiga 
ham da 
yangi 
shahar 
va 
qishloqlarning  paydo  b o ’lishiga,  ayrim  iqtisodiy  hududlarning 
m uayyan  m ahsulot  ishlab  chiqarish  b o ‘vicha  ixtisoslashuviga 
olib  keladi.
Sanoatni  iqtisodiy  hududlar  b o ‘ylab  joylashtirish  ijtim oiy 
ishlab 
chiqarish 
sam aradorligini 
oshirishga 
katta 
ta ’sir 
ko 'rsatadi.  Ishlab  chiqarish  jarayoniga  o ‘zluksiz  erishish, 
tejam kor  ijtim oiy  m ehnat  unum dorligi  o'sishi  ham da  aholining 
m oddiy  va  m adaniy  faravonligi  k o 'tarilish i  sanoat  ishlab 
chiqarishini  joylashtirishning  ijtim oiv-iqtisodiy  sam aradorligi 
m ezonidir.
Ishlab  chiqarishni joylashtirishning  fundam ental  tam oyillari 
m avjud  b o ‘lib,  ular  ishlab  chiqarish  kuchlarini,  xususan, 
sanoatni  m am lakat  b o 'y ich a  oqilona  joylashtirish,  iqtisodiy 
siyosatni  am alga  oshirishda  ilmiy  asos  b o 'lib   xizm at  qiladi.  Ular 
jum lasiga quyidagilar kiradi:
-  sanoat ishlab  chiqarishini  avvalam bor xom  ashyo,  y o q ilg 'i- 
energetika  m anbalariga  yaqin  va  nihoyat,  sanoat  m ahsulotlarini 
istc ’m olchi  hududularga tobora yaqinroq joylashtirish;
-  iqtisodiy  hududlar  o 'rtasid a  m chnatni  oqilona  taqsim lash 
va  iqtisodiy  hududlar  xo 'jalig inin g   m ajm uali  rivojlanishini 
ta ’minlash;
270

-  har  qaysi  viloyat  va  turn aiming  iqtisodiy  rivojlanish 
darajasini  baravarlashtirishga  intilish;
- 
sanoat 
tarm oqlarini 
joylashtirishda 
respublikaning 
m udofaa strategiyasiga  asoslanish;
-  m am lakatlararo  iqtisodiy  aloqalarda  o ‘zaro  teng  nianfaatli 
m unosabatlarni  o 'm atish ,  xalqaro  m ehnat  taqsim oti  negizida 
sam aradorlikka  erishish,  jahon  x o ‘jalishga  integrasiyalashuvni 
jadallashtirish;
-  sanoat  korxonalarini  joylashtirishda  hududning  ekologik 
vaziyatini  hisobga  olish,  atrof-m uhitga  chiqindilar  chiqarishning 
m e ’yoriy norm alariga asoslanish va  hokazo.
Y uqorida  keltirilganlardan  m a ’lum  b o ‘ladiki,  sanoat  ishlab 
chiqarishini  xom   ashyo  m anbaiga  va  iste’m olchi  hududlarga 
yaqin  joylashtirish  sanoatm  oqilona  joylashtirishning  eng  mu- 
him  tam oyillaridan  biri  hisoblanadi.  Sanoatning  xom   ashyo 
bazasiga  yaqin  b o ‘lishi  qayta  ishlashning  barcha  tadrijiy 
bosqichlarida 
ushbu 
resursni 
qayta 
ishlashdan 
tortib, 
yarim fabrikatdan  tayyor  m ahsulot  olishga  qadar,  m ehnatning 
eng  kam   sarflash  im koniyatini  nazarda  mtadi.  M asalan,  elektro- 
energetika  ko'pincha  suv  yoki  yo q ilg ‘i  bazasida  rivojlanadi, 
to ‘qim achilik  sanoati  xom  ashyo  m anbaiga  yaqinlashtiriladi, 
oziq-ovqat 
sanoati 
esa 
k o ‘proq 
iste ’molchi 
hududlarda 
joylashtiriladi.  Sanoatni  xom   ashyo  va  yo q ilg ‘i-energetika 
m anbaiga  yaqinlashtirish  hududlarda  m avjud  resurslarni  qayta 
ishlash  sohasiga  jalb  etish,  korxonalarning  oqilona  o ‘lcham ini 
(razm erini)  belgilash  im koniyatini  beradi.  X om ashyo,  yoqilg‘i 
va  tayyor  mahsulotni  uzoq  m asofaga  tashishni  kamaytiradi  va 
shu  asosda ijtim oiy m ennatni  anchagina tejashga olib  keladi.
Sanoatning  xom ashyo,  yoqilg'i-encrgetika  m anbalari  va 
iste’m olchilarga  yaqin  joylashtirilishi  sanoat  ishlab  chiqarishi 
m am lakat  b o ‘ylab  bir  tekis  taqsim lanishini  ta ’m inlam aydi. 
C hunki  m am lakat  b o 'y lab   ishlab  chiqarish  resurslari  notekis 
taqsim langan.
271

Sanoatni  bir  tekisda  joylashtirish  sanoat  taraqqiyotining 
bo zor iqtisodiyoti  sharoitiga  m os  sifat  xususiyatidir.  Lekin  uning 
barcha  sohalarini  duch  kclgan  hududga  m ajburan  joylashtirish 
tavsiya  etilm aydi.  H ududlarning  sanoat  rivojlanishi  orasida 
bunday  tenglikka  erishish  k o ‘p  xollarda  bir  qator  sanoat 
korxonalarini  ularga  tegishii  shart-sharoitlar  y o ‘q  hududlarga 
sun ’iy  ravishda  joylashtirishga,  ijtim oiy  m ehnatning  ortiqcha 
xarajatlariga olib  kelishi  mum kin.
Sanoatni  xom   ashyo  va  yoqilg'i-energetika  m anbaiga 
yaqinlashtirish  va  ishlab  chiqarishni  m am lakat  hududi  b o ‘ylab 
bir  tekis  joylashtirish  intensiv  ravishda  m y   beradigan  fan- 
texnika 
taraqqiyotiga 
im koniyat 
tu g ‘diradi. 
Elektronizat- 
siyalashtirishning  har  taraflam a  rivojlanishi,  ishlab  chiqarishni 
kom pyuterlashtirish,  yangi  texnologiyalardan  keng  foydalanish, 
sanoat  ishlab  chiqarishining  tabiiy-jug‘rofiy  (geografik)  m uhitga 
tobcligini  susaytiradi,  sanoatni  joylashtirish  punktlarini  ancha 
erkin  puxta  tanlab  olishga  m oddiy-texnik  shart-sharoitlar  yaratib 
beradi.  Elektronizatsiyalash  va  kim yolashtirish  ishlab  chiqarish 
sohasiga 
yangidan-yangi 
m ateriallam i, 
ishlab 
chiqarish 
chiqindilarini,  ikkilam chi  resurslam i  ja lb   etadi.  X om ashyodan 
m ajm uali  foydalanish  turli  xildagi  ishlab  chiqarishlam i  birlash- 
tiradi.
Fan-texnika  taraqqiyoti  va  inovasivalar  geologik-qidiruv 
ishlarini  kengaytirishga,  m am lakatning turli  hududlarida m ineral 
xom   ashyoning  yangi  konlarini  ochishga  im koniyat  tu g Ldiradi. 
Sanoatni joylashtirish  rejasi,  yangi  korxonalar va hududiy  ishlab 
chiqarish  m ajm ualari  joylashtiriladigan  hududlar  va  punktlari 
tanlanishining  har  tom onlam a  iqtisodiy  asoslanishini  talab 
qiladi.
U ning  iqtisodiy  sam aradorligi  ijtim oiy  m ehnat  unum dor- 
ligida nam oyon b o ‘ladi.
Iqtisodiy  rayonlar  o ‘rtasida  m ehnatm   oqilona  taqsim lash  va 
iqtisodiy  rayonlar  x o ‘jaligining  m ajm uali  rivojlanishi  sanoatni 
joylashtirishning m uhim  tam oyih  b o 'iib   x i/m at  qiladi.
272

Iqtisodiy  rayonlar  x o ‘jaligi  m ajm uali  rivojlanishi  hududlar- 
ning  o ‘zaro  m ehnat  taqsim oti  nalijasida  o ‘ziga  xos  ixtisosla- 
shuviga  olib  keladi.  Ayrim   iqtisodiy  rayonlarning  ixtisoslashuvi 
ularda  m avjud  b o ‘lgan  tabiiy  boyliklarga  va  ushbu  boyliklardan 
xalq  x o ‘jaligi  m iqyosida  oqilona  foydalanish  darajasiga  b o g ‘liq 
b o ‘ladi.
M am lakat  ichki  resurslaridan  to ‘liq  va  sam arali  foydalanish 
har  bir  hududning  respublika  m iqyosida  ayrim   bir  turdagi 
m ahsulot  ishlab  chiqarishga  ixtisoslashuvini  talab  qiladi  va  shu 
bilan  birga  har  bir  hududda  shu  hudud  talablarini  qondiradigan 
tarm oqlar rivojlanishiga  olib  keladi.
Ishlab  chiqarishni joylashtirishning  yana b ir m uhim  tam oyili
-  m am lakatlararo  do 'stlik   va  o 'zaro   iqtisodiy  yordam   asosida 
tashkil  topgan  xalqaro  m ehnat  taqsim otidir.  Bunday  m ehnat 
taqsim oti  har  bir  m am lakatda  oqilona iqtisodiyot tarkibini  barpo 
etish  va  uning  rivojlanishi  uchun  tabiiy  v a  iqtisodiy  jihatdan 
qulay  sharoitga  ega  boTgan  sanoat  tarm oqlarining  ixtisosla­
shuvini va diversifikasiyasini  ta ’minlaydi.
16.2.  Sanoatni joylashtirish omillari
Y uqorida  qayd  qilingan  tam oyillam i  am alga  oshirishda 
korxonalar 
va 
hududiy 
ishlab 
chiqarish 
m ajm ualari 
joylashtiriladigan  joylarni  tanlashga  ta ’sir  k o ‘rsatuvchi  om illar 
e ’tiborga olinadi.
Sanoatni 
joylashtirishga 
tabiiy 
va 
texnik-texnologik, 
dem ografik,  iqtisodiy,  ekologik  omillar,  ijtim oiy  ishlab  chiqa­
rishni  tashkil  qilish  shakllari,  transport  vositalari,  ishlab 
chiqarishni joylashtirish  xarakteri ta 's ir k o ‘rsatadi.
Tabiiy  omillarga:  foydali  qazilm alar,  gidroenergetika  va 
o ‘rm on 
boyliklarining 
m iqdor 
va 
sifat 
k o ‘rsatkichlari, 
hududning  iqlim  sharoitlari,  tabiiy  suv  yoMlari  ham da  m ehnat 
resurslarining  joylashishi  kiradi.  Y uqoridagi  barcha  om illar 
ekologik  omil  bilan  hisoblashishlari  shart.  Hozirgi  ekologik 
vaziyat  shuni  taqozo  etadi.  T ogL-kon  sanoati  va  gidroenergetika
273

tarm oqlarida  tabiiy  sharoit  korxonaiarining  texnik-iqtisodiy 
k o ‘rsatkiichlariga  ta’sir  ko'rsatadi  va  bu  tarm oq  korxonalarini 
ioylash tirish 
foydali 
qazilm alar 
va 
gidravlik 
resurslar 
joylanishiga  b o g ‘liq  b o ia d i.  Q ora  m etallurgiya  va  kim yo 
sanoati  korxonaiarining  joylashishi  asosan  suv  resurslariga 
bog' liq.
Aholi  va  ishlab  chiqarishning  joylashishi  o ‘rtasida  o ‘zaro 
m uslahkam   aloqa  m avjud.  M ehnat  resurslarining  geografik 
joylashishi, 
avvalo, 
k o ‘p 
m ehnat 
sarflanadigan 
sanoat 
tarm oqlarining  joylashishiga  ta ’sir  etadi.  Shuning  uchun  aholi 
siyrak  b o ‘lgan  hududlarda  k o ‘p  m ehnat  talab  qiladigan  sanoat 
tarm oqlari 
(asbobsozlik, 
radiotexnika, 
yengil 
sanoat) 
joylashtirilm aydi.
Sanoat  tarm oqlarm i  joylashtirishda  ayrim  hududlar  m ehnat 
resurslarining  tarkibi  va  tuzilishi  ham da  m alakaviy  darajasi 
m u h im  
a h a m iy a tg a  
ega. 
M a s a la n , 
m a s h in a s o z lik n in g  
(avtom obilsozlik,  asbobsozlik,  aniq  m ashinasozlik)  yuqori 
m alaka  talab  qiluvchi  tarm oqlari  shunday  m alakali  kadrlar  bor 
yerda joylashtiriladi,  xotin-qizlar m ehnatini  talab  qiluvchi  yengil 
sanoat  aholining  zich  va  ayollar  ishchi  kuchi  taklifi  yuqori 
bo'lgan  hududlarda rivojlantiriladi.
Fan-texnika 
taraqqiyoti 
ham m a 
sanoat 
tarm oqlarini 
joylashtirishning  asosiy  omili  hisoblanadi.  K im yolashtirish 
sanoatni  joylashtirishga  tobora  k o'proq  ta ’sir  k o ‘rsatm oqda. 
K im yoviy  usullam i  q o ‘llash  sanoatning  joylashishiga  iqlim 
ta ’sirim  kam aytirm oqda,  natijada  uning  respublika  hududi 
b o ‘ylab  bir  tekis  joylashuviga  sharoit  yaratm oqda.  Sanoatning 
joylashishiga  texnologik  jarayonlar  xarakteri  ham  ta ’sir  etadi. 
Birinchidan,  ishlab  chiqarish  texnologiyasi  talab  qilinadigan 
xom   ashyo  va  energiya  xarakteri,  ishlab  chiqariluvchi  tayyor 
m ahsulot  turi  va  xususiyatlari,  xom   ashyo  va  tayyor  m ahsulotni 
tashish 
sharoitlarining 
o'zgarishiga 
b o g ‘liq. 
Ikkinchidan, 
hududning  o ‘ziga  xos  xususiyatlari  joylashtirilayotgan  korxona-
274

lam ing  texnologik  jarayonini  tanlashda  hal 
qiluvchi  rol 
o ‘ynaydi.
Yer  osti  boyliklarini  qazib  chiqarish  va  xom   ashyo  ham da 
yo qilg‘ini  boyitish  texnologiyasining  takom illashuvi  to g ‘-kon 
sanoatini  tekis  joylashtirish  im konini  beradi.  Ishlab  chiqarish 
jarayonlarini  kom pleks  avtom atlashtirish  va  kom pyuterlashtirish 
m ahsulotga  sarflanadigan  m ehnatni  kam aytiradi.  Shu  tufayli 
kom pyuter  texnologiyasiga  asoslangan  korxonalar  aholi  siyrak 
hududlarga joylashtirilsa,  katta sam ara  olish m um kin.
Sanoatni  joylashtirishda  m ahalliylashtirish,  diversifikat- 
siyalash  va  kooperativlashtirish  kabi  ijtim oiy  ishlab  chiqarishni 
tashkil  qilishning progressiv  shakllari katta rol  o ‘ynaydi.
Ishlab  chiqarishning  konsentrasiyalashuvi  natijasida  kor­
xona  iste ’m ol  qilishi  uchun ju d a   katta  xom   ashyo  va  energetika 
bazasini  vujudga  keltirish,  korxona  m ahsulotini  iste’mol 
qiluvchi  hududni  kengaytirish  talab  qilinadi.  K orxonalam i 
joylashtirish  nuqtasi  va  m aydonini  tanlash  m asalasi  ancha 
qiyinlashadi.  Shu  sababli  dem okratik  bozor sharoitiga  o ‘tishning 
hozirgi  bosqichida  nafaqat  yirik  korxonalam i joylashtirish  bilan 
b o g ‘liq  om illam i,  balki  o ‘rta  va  kichik  korxonalam i  ra g ‘batlan- 
tirishga b o g ‘liq  om illarini ham  hisobga  olish kerak.
Sanoatni  joylashtirishda  ishlab  chiqarishni  m ahalliylash­
tirish dasturida  belgilangan vazifalarni  hal  etish m asalasiga  katta 
e ’tibor  berish  kerak.  Bu  dastur  o ‘z  m azm uniga  binoan  barcha 
xududlarda  zam onaviy  talabalarga  javob  beruvchi,  sifatli  va 
raqobatbardosh 
m ahsulotlam i, 
im port 
o ‘m ini 
bosuvchi 
tovarlam i  ishlab  chiqaradigan  korxonalam i  tashkil  etishni 
taqozo  etadi.
Ishlab  chiqarishni  m ahalliylashtirish  hududlam ing  xom  
ashyo  va  m aterial  ham da  m ehnat  resurslardan  m avjud  korxona- 
lam ing  ishlab  chiqarish 
q u w atlarid an   keng  foydalanishni 
ta ’minlaydi.
Ixtisoslashtirish 
va  diversifikatsiyalashga  bogTiq  ham  
sanoatni joylashtirishga  xuddi  konkcntrasiyalashtirish  kabi  ta ’sir
275

k o ‘rsatadi.  A gar  ixtisoslashtirish  bir  turdagi  m ahsulot  ishlab 
chiqarishni  m ujassam lashtirishdan  iborat  b o ‘lsa  diversifikat- 
siyalash  hududlaridagi  korxona  va  tarm oqlam ing  faoliyat 
sohalarini 
kengaytiradi. 
N atijada 
m ahsulotlarning 
turlari 
k o ‘payadi,  ularning  xilm a-xilligiga  erishiladi.  H ududlam ing 
m ahsulot va xizm atlar bozorini  kengaytiradi.
H ududlar  iqtisodiyotini  diversiflkatsiya  qilish  hududdagi 
korxonalarning  nafaqat  foyda  (darom ad)  olish  im koniyatlarni 
yaratadi, 
balki 
ularning  jah o n 
bozorida 
yangidan-yangi 
m arkaiarga 
erishishlarini 
ta ’m inlaydi. 
Shuning 
uchun 
ixtisoslashtirish  darajasi  oshgan  sari  transportga  talab  ortib 
boradi.  K orxonalam i  u  yoki  bu  hududga joylashtirishda  bunday 
xarajatlam ing m iqdorini  albatta,  hisobga  olish  kerak.
K orxonalam i 
kooperativlashtirishning 
sanoatni
joylashtirishga  ta ’sirini  hududiy  ishlab  chiqarish  m ajm ualarini 
barpo  qilish  m isolida  k o ‘rish  mum kin.  Hududiy  sanoat  m ajm ui 
uzoq vaqt  o ‘zaro  kooperativlashgan  aloqa qiluvchi  har xil  sanoat 
tarm o g ‘iga  xos  boMgan  bir  qator  korxorialardan  iborat. 
K ooperativlash  om ilini  hisobga  olm ay  turib  joylashtiriluvchi 
obyckt  yoki  m ajm ualam ing  iqtisodiy  sam aradorligini  to 'g 'ri 
aniqlash  m um kin  emas.
Ishlab  chiqarishni  kom binatlashtirish  sanoatni  jo y lash ­
tirishga  turlicha  ta ’sir  k o ‘rsatadi.  K om binatlar  -   yuqori  m ujas- 
sam lashgan  korxonalar.  Shuning  uchun  ularni  joylashtirish 
m ujassam lashtirishga  o ‘xshashdir.
R espublika  m udofaa  qobiliyatini  yanada  yuqori  darajaga 
k o 'tarish   sanoatni  joylashtirishni 
tashkil  etishda, 
albatta, 
e ’tiborga  olinishi 
kerak  b o ‘lgan 
muhim   om illardan  biri 
hisoblanadi.
Sanoatni  joylashtirishga  oldindan  meros  qolgan  ishlab 
chiqarishni  joylashtirish  xarakteri  ham  ta ’sir  k o ‘rsatadi.  M asa- 
lan,  dastlab  tashkil  ctilgan  hunarm andchilik  m arkazlari,  ular 
infratuzilm asini  shu  yerning  o ‘zida  yoki  shu  hududga  yaqin 
b o lg a n  joylard a Ь аф о   etilishi  zaruratini  tu g ‘diradi.
276