T o s h k e n t d a V l a t iq t is o d iy o t in IV e r s I t e t I a bd u ra h im o rtiq o V sanoat iqtisodiyoti
Ijtim oiy m ehnat taqsim oti va sanoat ta rm o g‘ining
Download 95.69 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 11-jadval O ‘zbekiston sanoatining compleks tarmoqlari № K o m p lek s tarm o q lari K o m p lek s ta rm o q q a k iru vch i so h a la r soni
- 3.3. Sanoatning tarm oq tuzilm asi va uni belgilovchi om illar
- 12-jadval O ‘zbekiston sanoatida 1991-2012-yilIar mobaynida yalpi mahsulot ishlab chiqarishning tarmoqlar tuzilmasi dinamikasi
- Q isqacha xulosalar
- N azorat va m uhokam a uchun savollar
- A sosiy adabiyotlar
- IV bob SA N O A TD A Z A M O N A V IY B O SH Q A R U V TIZIM I 4.1. B oshqaruv obyektiv zaruriyat va m aqsadga y o ‘naltirilgan jarayon sifatida
3.2. Ijtim oiy m ehnat taqsim oti va sanoat ta rm o g‘ining shakllanishi Ijtim oiy m ehnat taqsim oti m a'lum buyum va m ahsulotlar ishlab chiqarish hajm ining o ‘sishi va fan-tcxnika taraqqiyoti natijasidir. Ishlab chiqarish k o 'lam in in g kcngayishi esa ixtisoslashgan ishlab chiqarishning konsentratsiyalashuvi va 46 kichiklashuvi, yangi sanoat tarm oqlarining tashkil topishi va ilgari bunyod etilganlam i takom illashtirishni taqozo etadi. Ijtim oiy m ehnat taqsim otining m ohiyati va ahamiyati to ‘g ‘risida so ‘z borganda, shuni aytish kerakki, u tufayli x o ‘jalik rivojlanishi natijasida sanoatning ayrim va m ustaqil tarm oqlari k o ‘payadi, bu rivojlanish tendensiyasi har bir ayrim m ahsulotni chiqarishnigina emas, hatto m ahsulotning har bir ayrim qismini ishlab chiqarishni ham va faqat m ahsulot ishlab chiqarishgina emas, hatto m ahsulotni iste ’mol qilishga tayyorlashdagi ayrim ishlam i ham sanoatning alohida tarm og‘iga aylantirishdan iborat. Ijtim oiy m ehnat taqsim oti uch shaklda: um um iy, xususiy va ayrim, birlamchi shaklda r o ‘y beradi. X alq x o ‘jaligining yirik sohalari, y a ’ni sanoat, qishloq x o ‘jaligi, qurilish, transport va aloqaning vujudga kelishi um um iy m ehnat taqsim otining m ahsulidir. Bu tannoqlarning har birida sohalam ing m ustaqil ravishda ajralib chiqishi xususiy m ehnat taqsim oti natijasidir. Birlam chi m ehnat taqsim oti esa, ishlab chiqarishni korxona ichida sexlar, uchastkalar va yangi ish joylari tashkil etish bilan b o g ‘liqdir. Bunday turkum larga ajratish va uning m ahsulini 2- chizm adan k o ‘rish mum kin. U yoki bu ishlab chiqarish faqat m a 'lu m texnik - iqtisodiy asos (zam in) yaratilgandagina alohida sanoat tarm o g ‘iga aylanishi m um kin. B uning uchun, eng a w a lo , bir necha turdosh korxonalar b o ‘lishi lozim. U lar aniq m ustaqil sanoat tarm o g ‘iga birlashtirish im koniyatini beradigan m a’lum belgiga ega boMishi kerak. Sanoat tarm og ‘i - ishlab chiqarish uyushm alari, kom binatlari va korxona (firma)Iari y ig ‘indisidir. Tarm oq hosil etish uchun korxonalar bir necha um um iy xususiyatlarga ega b o ‘lishlari kerak: • ishlab chiqariladigan m ahsulot iqtisodiy m azm unining bir xilligi: • ishlatiladigan xom ashyo va asosiy m ateriallarning o ‘xshashligi; 47 • ishlab chiqarish texnik bazasi va texnologik jarayonlarining umum iyligi; • m a lu m kasbdagi kadrlar tarkibining um um iyligi; • ijtim oiy m ehnatni tashkil etish darajasi va shakllarining bir biriga o ‘xshashligi va hokazolar. 2-chizma. O 'zbekistonning m illiy iqtisodiyoti tuzilmasi. M ehnat vositalarning m ehnat buyum lariga ta ’sir k o ‘rsatishi- ga qarab sanoat qazib oluvchi va ishlov beruvchi tarm oqlarga b o iin a d i. Sanoatning bunday ikki qism ga boMinishi ishlab chiqarish aloqalarini ko'rsatishga, material va y o q ilg ‘i- energetika resurslarini, ishlab chiqaruvchi va iste ’mol qiluvchi tarm oqlar o ‘rtasidagi nisbatlam i asoslab berishga imkon yaratadi. 48 11-jadval O ‘zbekiston sanoatining compleks tarmoqlari № K o m p lek s tarm o q lari K o m p lek s ta rm o q q a k iru vch i so h a la r soni 1. E lek tro en e rg etik a sanoati 3 2. K o 'm ir sanoati 2 3. G az sanoati 2 4. N e tt v a neftn i q ay ta ish lash i 5. Q o ra m etallu rg iy a T 6. R angli m etallu rg iy a 4 7. M ash in a so zltk va m etalln: qayta ish lash 36 8. K im yo va n eft-k im y o sanoati 12 9. O 'rm o n so z lik , y o g ‘oc h n i qayta ish lash va q o g 'o z sanoati 3 10. Q u rilish m ateriallari sanoati 11 11. O y n a va ch in n i-fay an s sanoati 2 12. M ik ro b io lo g iy a sanoati 10 13. M ed itsin a (farm asev tik a) sanoati 3 14. P oligrafiya 1 15. Y en g il sanoat 16 16. O ziq -o v q at san o ati 20 17. U n, yorm a va e m sanoati 3 18. Q o lg a n ta rm o q lar 21 Ishlab chiqariladigan m ahsulotning funktional vazifasiga binoan ham tarm oqlam i guruhlash mum kin. Bunda alohida guruhlar, m asalan, yoqilg'i ishlab chiqaruvchi tarm oqlar - yoqilg‘i sanoatiga, oziq-ovqat m ahsulotlari tayyorlovchi tarm oq lar esa - oziq-ovqat sanoatiga birlashishi mumkin. Hozirgi paytda barcha sanoat tarm oqlari 18 kom pleks tarm oqqa birlashtirilgan (1 1-jadval). Tarm oq tuzilm asi deyilganda, uning tarkibi, tarm oqlar o ‘rta- sidagi nisbatlar va o lzaro b o g ‘liqlik tushuniladi. T annoq tuzilm asi sanoat taraqqiyoti darajasini belgilaydi ham da unda yuz, bcrgan va yuz beradigan o'zgarishlarni aks ettiradi. 49 Tarrnoq tuzilm asiga binoan quyidagi jihatlam i aniqlash mum kin: • ijtim oiy m ehnat taqsim oti va kooperatsiyaning darajasini; • m am lakatning iqtisodiy jihatdan mustaqil ekanligini; • sanoat va butun ha!k x o ‘jaligining iim iy-texnika salohi yatini; • m am lakat va uning viloyatlari sanoatining rivojlanish dara jasini; • ijtim oiy m ehnat unum dorligi yoki ijtim oiy-iqtisodiy sam a- radorligm ing darajasini; • m ehnatkashlam ing m oddiy faravonligi va m adaniy da rajasi o ‘sganligini. 3.3. Sanoatning tarm oq tuzilm asi va uni belgilovchi om illar Sanoat tarm oqlari tuzilm asini tavsiflash uchun ayrim tar m oqlar o ‘rtasidagi m a ’lum ishlab chiqarish aloqadorligini ifoda- lovchi m iqdoriy nisbatlarni aniqlab olish kerak. Bu m uam m oni hal etish uchun bir qator k o ‘rsatkichlardan foydalaniladi. Ular- dan biri tarm oqlar o ‘rtasidagi nisbatlarni ifodalasa, ikkinchisi m a ’lum davr ichidagi tuzilm aviy o ‘zgarishlam i, uchinchisi esa, ishlab chiqarish aloqalarini ifodalaydi. Tarm oq tuzilm asini ifodalovchi k o ‘rsatkichlar jum lasiga quyidagilar kiradi: - mustaqil sanoat tarm oqlarining soni; - tarm oqlarning sanoat ishlab chiqarishi um um iy hajm idagi salm og'i; - tarm oq rivojining su r’ati; - tarm oqning ilgarilab ketish koeffisiyenti. M ustaqil sanoat tarm oqlarining soni m am lakat industrial taraqqiyoti, uning iqtisodiy va ilm iy-texm k salohiyati, iqtisodiy jihatdan m ustaqilligini ifodalaydi. Tarm oq strukturasi uning yalpi m ahsulotining sanoat ishlab chiqarishi um um iy hajm idagi ulushi, xodim lar soni va asosiy fondlar qiym atidagi salm og'i k o ‘rsatkichlari bilan oMchanadi. 50 Sanoat tarm oqlari orasidagi yuzaga kelgan m utanosibliklar va ularning o ‘zgarishiga ishlab chiqarish kuchlarining rivoj lanish darajasi ham da boshqa b ir qator om illar ta ’sir etadi. Sanoat ishlab chiqarishi tarm oq tuzilm asini belgilovchi aso siy om illarga quyidagilar kiradi: -fan-texnika taraqqiyoti va innovatsiyalar, ularning yutuq- larini ishlab chiqarishta joriy etish; -m aterial va voqilg'i, energetika resurslarim ng iqtisodiy tejalishini kuchaytirish; -ishlab chiqarishni m ahalliylashtirish, diversifikatsiyalash, ixtisoslashtirish, kooperativlashtirish darajasi; -sanoat ishlab chiqarishining o ‘sish su r’atlari; -aholining m oddiy va m adaniy darajasi o ‘sishi; -ijtim oiy-tarixiy sharoitlar; -m am lakatning tabiiy resurslari va u lam i o ‘zlashtirish dara jasi; -m am lakatning xalqaro m ehnat taqsim otida tutgan o ‘m i va boshqa m am lakatlar bilan iqtisodiy ham korligi. Sanoat tannoq tuzilm asi o ‘zgarishiga eng kuchli ta’sir k o ‘rsatuvchi om illardan biri fan-texnika taraqqiyotidir. Fan- texnika taraqqiyoti eng a w a lo , yangi m ehnat vositalari va m ahsulotning yangi turlarini yaratish, m avjud asbob-uskunalar va texnologiya jaravonlarini takom illashtirish, yangilarini joriy etish bilan bogLiiq. B u esa, m avjud sanoat tarm oqlaridan yangi dan-yangi sohalam ing ajralib chiqishiga va shakllanishiga turtki beradi. N atijada progressiv hisoblangan avtom obilsozlik, asbobsozlik, radiotexnika va elektronika, lazer texnologivasi tez su r’atlar bilan rivojlanadi Bundan tashqari, fan-texnika taraqqiyoti tufayli yangi progressiv xom ashyo, m ateriallar, yoqilg‘i, energiya turlaridan foydalanish sanoatda ishlab chiqarish xarakterini o ‘zgartiradi. Yuqori tejam korlikka ega b o ‘lgan xom ashyo, m aterial yarim- fabrikatlar va yoqilg‘i ishlab chiqaradigan tam ioqlar iste’molchi tarm oqlarga m ahsulot yetkazib berish k o ‘lamini kengaytirishlari 51 natijasida xalq x o 'jalig in in g boshqa tarm oqlar m ahsulotlariga b o ig a n chtiyoji nisbatan kam ayadi. M asalan, su n ’iy va sintetik tolani ishlab chiqarishning taraqqiy etishi to ‘qim achilik sanoatida bir so ‘m lik m ahsulot uchun sarflanadigan tabiiy tola sarfini qisqartiradi. N atijada m ahsulotning m aterialtalabligi kam ayadi va sanoat bilan qishloq x o ljaligi, sanoatning qazib oluvchi tarm og‘i bilan ishlov beruvchi tarm og‘j o ‘rtasidagi nisbat o ‘zgaradi. Sanoat tuzilm asining o ‘zgarishiga ishlab chiqarishni tashkil etishning ijtim oiy shakllari - konsentratsiyalash, m ahalliylash- tirish va diversifikatsiyalash ju d a katta ta ’sir k o ‘rsatadi. Ishlab chiqarishda kichik korxonalam ing k o ‘payishi tarm oq taraqqi yotini lezlashtirgani holda uning um um sanoat m ahsulotidagi m iqyosi oshishiga olib keladi. M ahalliylashtirish zam onaviy talablarga javob beruvchi, raqobatdosh va im port о ‘m ini bosuvchi m ahsulotlarni ishlab chiqarish hajm ini oshirish, asossiz im port hajm ini qisqartirish, yangi ish o'rinlarini yaratish kabi m asalalam i hal etadi. D iversifikatsiyalash esa korxona va tarm oqlam ing faoliyat sohalarini o ‘zgartirish va kcngaytirish, ishlab chiqariladigan m ahsulotlarni k o ‘paytirish va ularning xilm a-xilligini ta ’m inlaydi. M ustaqillik davrida ishlab chiqarish ni diversifikatsiyalash tufayli m ashinasozlikda butlovchi buyum- lar sanoati, asbob-uskuna sanoati, asbobsozlik, elektronika va boshqa sohalar tashkil topdi. A holining m oddiy farovonligining o ‘sishi ham sanoat tarm oqlari tuzilm asining o ‘zgarishiga muhim t a ’sir k o ‘rsatadi. Bu omil ta ’siri ostida engil va oziq-ovqat sanoatlarida chiqari ladigan m ahsulotlar nom enklaturasi va assortim cnti o ‘zgaradi, shuningdek, m adaniy-m aishiy buyum lar - mcbel, televizor, m uzlatkichlar, konditsionerlar, kir yuvish m ashinasi, m ototsikl, velosiped, sport anjom larini ishlab chiqaradigan maxsus tarm oq lar va ishlab chiqarish sohalari tashkil topadi. 52 Sanoat tarm oqlari tuzilm asiga ta ’sir k o ‘rsatuvchi eng muhim om illardan yana biri - m am lakatning xalqaro m ehnat taqsim o- tidagi o ‘m i hisoblanadi. M ustaqillik yillarida respublika sanoatining tarm oq tuzilm a- sida m uhim o ‘zgarishlar ro 'y berdi. Buni 12-jadval m a ’lum ot- laridan ham k o 'rish m um kin. 12-jadval O ‘zbekiston sanoatida 1991-2012-yilIar mobaynida yalpi mahsulot ishlab chiqarishning tarmoqlar tuzilmasi dinamikasi (yakuniga nisbatan foiz hisobida) T arm oq 1991 2000 2010 2011 2012 B utun sanoat 100 100 100 100 100 S h u ju m lad an : E lck tro en erg etik a 2,8 8,5 8,1 7,9 7,7 Y o q ilg 'i sanoati 3,7 15,3 19,8 17,3 18,0 Q o ra m etallu rg iy a 0,7 1,4 2,4 2,6 2,6 R angi m etallu rg iy a 9,7 10,0 10,9 10,4 10,0 K im yo v a neft kim yo 4,3 5.3 5,1 5,7 5,5 M a sh in aso zlik va m etallni q ay ta ish lash 11,6 9,9 16.1 16,2 17,5 Q u rilish m aterialla ri san o ati 5,2 5,1 4,9 5,3 5,5 O 'rm o n . y o g ‘och va q o g 'o z sanoati 1,2 1,0 1,0 1,2 1,3 Y cngil sanoat 39,9 19,1 13,3 13,4 12,9 O ziq -o v q at san o ati 14,7 13,3 12,8 14,1 13,2 B o sh q a tarm o q lar 6,2 3,3 5,6 5,9 5,8 * M a n b a : 19 9 1 —2 0 1 2 -y illa rg a ta a llu q li s ta tis tik t o ‘p la m la r. 1 9 9 1 -2 0 12-yillarda 0 ‘zbekiston sanoatining tarm oq tuzil- m asidagi o 'zgarish iam in g tahlili sanoat ishlab chiqarishida fan- texnika taraqqiyotini jadallashtirishni ta ’m inlaydigan tarm oqlar 53 yuqori su r’atlar bilan rivojlanayotganligim va boshqa progressiv o ‘zgarishlar ro ‘y berayotganligini ko'rsatadi. Q isqacha xulosalar Sanoal ju d a k o ‘p tarm oqlardan iborat boMib. ularning har biri korxonalar y ig ‘indisidan tashkil topadi. Tarm oq hosil b o ilishi uchun korxonalar bir necha um um iy xususiyallarga ega b o ia d ila r. Sanoat tannoqlari o ‘rtasidagi ishlab chiqarishning o ‘zaro aloqadorligi va ularning takror ishlab chiqarish jarayonida yuzaga keladigan m iqdoriy nisbatlari tarm oq stm kturasini tashkil etadi. U sanoat taraqqiyotida ro ‘y beradigan texnika va texnologiya ham da innovatsiya rivojinirig darajasi, ijtim oiy- tarixiy shart-sharoitlar bilan b o g 'liq ravishda o ‘zgaradi. Turli sanoat tarm oqlari o ‘rtasidagi ishlab chiqarish aloqalari o ‘zaro m ahsulot alm ashish, tajribalam i o ‘rganisb bilan tavsiflanadi. Ishlab chiqarish taraqqiyotining istiqbolini aniqlash, hisob- kitob ishlarini am alga oshirish, uning ahvolini tahlil etish m aqsadida sanoat tannoqlari guruhlarga ajratiladi. G uruhlarga ajratishning eng muhim tamoyili tayyorlanadigan m ahsulot iqtisodiy m azm unining bir xilligidir. Sanoat tarm oq tuzilm asining o'zg arish ig a bir qator om illar ta ’sir k o'rsatadi: fan-texnika tarqqiyoti va innovatsion faoliyat; ijtim oiy ishlab chiqarishni tashkil etish shakllari - konsentrat- siyalash, ixtisoslashtirish, m ahalliylashtirish, kooperativ lashtirish, diversifikatsiyalash va hududiy joylashtirish. Respublika iqtisodiyotida va uning yetakchi tarm og'i boTgan sanoat sohasida am alga oshirilayotgan tarkibiy siljishlar yaqin kelajakda milliy iqtisodiyot salohiyatini yanada yuqori darajaga k o'tarish va sanoatning eksport ustunligini ta’m inlash uchun ju d a katta im koniyatlar yaratadi. 54 N azorat va m uhokam a uchun savollar 1. Ijtim oiy m ehnat taqsim oti va sanoat sohalari qanday shakllanadi? 2. D aviatning iqtisodiyot, jum ladan, sanoat sohasidagi tarkibiy o ‘zgarishlarga tegishli siyosatining m ohiyati nim ada? 3. Iqtisodiyotda tarkibiy o ‘zgarishlam i ta ’m inlash deganda nim alar tushuniladi? 4. Tarm oq va tarm oq tuzilm asi tushunchasi nimani anglatadi? 5. T arm oqlam ing iqtisodiy guruhlanishi. 6. Tarm oqning rivojlanish su r’atlarini aniqlashning qanday usullari mavjud? 7. Tarm oq strukturasi л a uni belgilovchi omillar. 55 A sosiy adabiyotlar 1. K arim ov l.A. 0 ‘zbekiston - bozor m unosabatiariga o ‘tishning o ‘ziga xos y o ii. - Т.: 0 ‘zbekiston, 1993-yil, 42 bet. 2. 0 ‘zbekiston R espublikasi Prezidentining «Ishlab chiqarishni m odem izatsiyalash, texnik va texnologik qayta jihozlaishni ra g ‘batlantirishga oid q o ‘shim cha chora-tadbirlar to ‘g ‘risida»gi F annoni. //X alq so ‘zi, 2007-yil, 1 5-mart. 3. K arim ov l.A. Jahon m oliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O 'zbekiston sharoitida uni bartaraf etish y o ‘llari va choralari. - Т.: 0 ‘zbekiston, 2009-yil, 56 bet. 4. K arim ov l.A. “ M am lakatim izda dem okratik islohotlar va fuqorolik jam iyatini rivojlantirish konscpsiyasi". //Xalq s o ‘zi, 2010-yil, 13-noyabr. 5. K arim ov l.A. 2014-yil yuqori o ‘sish su r’atlari bilan rivojlanish, barcha m avjud unkoniyatlam i safarbar etish, o ‘zini oqlagan islohotlar strategiyasini izchil davom ettirish yili b o ‘ladi. - / / X alq s o ‘zi, 2014-yil, 18-yanvar. 6. П ромы ш ленность Республики У збекистан. С татис тические с б о р н и к и ,-Т .: 2000-2009 гг, 7. http://w w w .press-service.uz - «Prezident sayti». 8. http://w w w .gov.uz - «H ukum at sayti». 5ft IV bob SA N O A TD A Z A M O N A V IY B O SH Q A R U V TIZIM I 4.1. B oshqaruv obyektiv zaruriyat va m aqsadga y o ‘naltirilgan jarayon sifatida H ar qanday ishlab chiqarish boshqaruvning m uayyan tizim isiz oqilona harakat qila olmaydi va rivojlanm aydi. Shu tufayli ijtim oiy m ehnat taqsim oti asosida jam iy at o ‘ziga xos va m os boshqaruv tizim ini yaratadi. «B oshqaruv» tushunchasi uzoq va chuqur tarixiy taraqqiyotga ega. U ning yuzaga kelishi esa insoniyat taraqqi- yotining eng m uhim jarayonlaridan biri hisoblanadi. B oshqaruv faoliyatining dastlabki davrida insonlar o ‘z bilim va tajribasiga asoslangan holda ishlab chiqarishni boshqargan b o ‘lsalar, asta- sekinlik bilan texnika-texnologiyaning rivojlanishi, ishlab chiqarish su r’atlarining o ‘sishi va har xil tashkiliy sharoitlar yuzaga kelishi natijasida faoliyatning m azkur turi ancha m urakkablashib bordi. B unday holatni anglash, chuqurroq o ‘rganish va bilish «B oshqaruv fani»ning vujudga kelishiga olib keldi. B oshqaruvning b ir qator nazariy va am aliy vazifalari F.U. Teylor tom onidan asoslab berilgan. U boshqarishga «Nima qilish kerakligini, uni eng yaxshi va qulay usulda am alga oshirishni aniq bilish san’ati», - deb ta ’r if bergan. Boshqaruvning m a ’nosi va m ohiyati, aham iyati va m azm uni, tam oyillari va usullari to ‘g ‘risida buyuk olimlar, m utafakkirlar, m utaxassislar ju d a k o ‘p fikr aytishgan va yozib qoldirishgan. B oshqaruv - alohida funksiya b o ‘lib, turli-tum an sohalar (m am lakat va uning hududlan, m illiy iqtisodiyot va uning tarm oqlari, korxona va uning b o ‘lim lari) da insonlar ustidan rahbarlik qilish faoliyatidir. B oshqaruv - tashkilotning m aqsadini ifodalash va unga erishish uchun zarur b o ‘lgan bashorat qilish, rejalashtirish. 57 tashkil etish, ishtiyoqni uyg‘otish (motivatsiya) va nazorat qilish b o ‘yicha faoliyat turi, jarayonidir. Boshqaruv - shunday faoliyatki, uning yordamida uyushma- gan jam oa (xaloyiq yoki to ‘da) samarali va aniq maqsadga yo‘naltirilgan unumli (barakali) guruhga aylantiriladi. Boshqaruv - m a’lum jarayonga, organizm va jam oaga maqsadli ta ’sir ko‘rsatishni o ‘zida ifoda etuvchi ijtimoiy faoli- yatning bir turidir. Boshqaruv - muayyan axborotga asoslangan va mavjud dasturga muvofiq obyektning ishlashini, ya’ni faoliyat k o ‘rsati- shini ta ’minlashga yo‘naltirilgan tadbirlar majmuasidir. Shuningdek, mashhur fransuz olimi Anri Fayol ham boshqaruvga quyidagicha ta’rif beradi: «Boshqaruv - bu, korxo na ixtiyoridagi barcha resurslardan maksimal (eng k o ‘p - A.O.) foyda olgan holda uni m aqsad sari yetaklash faoliyatidir». Demak, boshqaruv obyektiv zaruriyat va maqsadga yo'nalti- rilgan jarayon hisoblanadi. M akroiqtisodiy sohaning yetakchi tarm og‘i b o ‘lgan sanoatni boshqarish zaruriyati to ‘g ‘risida so‘z yuritilganda yuqoridagi ta’riflam i yanada kengaytirish va m azmunan boyitish zarurati yuzaga keladi. Ijtimoiy ishlab chiqarishni, jum ladan, uning eng yirik va yetakchi sohasi boTgan sanoatni boshqarishning obyektiv zaruriyatini izohlab shuni aytish kerakki, yirik miqyosda amalga oshiriladigan, har qanday to ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri qilinayotgan mehnat, ishlab chiqarish k o ‘proq yoki kamroq darajada boshqarilishga muhtojdir. Boshqaruv ilmi (menejment)da boshqaruvning ikki xil tushunchasi mavjud b o ‘lib, ulam ing birini boshqaruvning subyekti va ikkinchisini boshqaruvning obyekti tashkil etadi. Boshqaruv subyekti - jism oniy yoki yuridik shaxslar b o ‘lib, undan amaldagi qonunlar asosida hokimiyat idoralari tomonidan berilgan vakolatlarga muvofiq huquqiy ta ’sir yuzaga keladi. 58 Boshqaruv obyekti - boshqaruv subyektining huquqiy ta ’siri qaratilgan narsadir. Bunga ishlab chiqarish va xo‘jalik tizimlari, ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar, jism oniy va yuridik shaxslar kirishi mumkin. K o‘rinib turibdiki, u holatda ham, bu holatda ham insonlami boshqarish ularning o ‘zi tomonidan amalga oshiriladi. Faqat kishilar. ularning faoliyati, jumladan, mahsulot ishlab chiqarish, x o ‘jalik va boshqa jarayonlar bilan bog‘liq b o ‘lgan faoliyatlari boshqaruvning predmeti, y a’ni hozirgi zamon menejmentining asosi hisoblanadi. Boshqaruvning subyekti va obyektisiz menejment fan va x o ‘jalik tajribasi sifatida o ‘z mazmun va mohiyatini y o ‘qotadi. Albatta, minglab kishilar ishlaydigan sanoat ham bu tushuncha va mulohazalardan xoli emas. Ayniqsa sanoat ishlab chiqarishida «subyekt» va «obyekt» tushunchalari boshqa tamioqlarga nisbatan xiyla ravshanroq k o ‘rinadi. Bunda vazirlik, kompaniya va aksiyadorlik jam iyatlaridagi boshqaruvchilar korxonadagi boshqaruvchilarga, korxonadagi boshqaruvchilar esa tex, uchastka boshqaruvchilariga rahbarlik qiladilar. Har qanday boshqaruv o ‘z maqsadi va vazifalariga ega. Maqsad — bu, inson faoliyatining aw aldan fikran o‘ylangan natijasidir. Shunga binoan, boshqaruvning maqsadi deganda, boshqaruv subyektining oldindan o ‘ylangan, m o‘ljallangan, erishish zarur b o ‘lgan natijasi tushuniladi. Sanoatda esa, maqsad - ko‘p va sifatli, raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarish va uni o ‘z vaqtida sotish hamda m o‘ljallangan foydani olishdir. Har qanday maqsadga m a’lum talablar q o ‘yiladi. Dastavval, maqsad ilmiy va amaliy jihatdan asoslangan b o ‘lishi kerak. Ikkinchidan, u aniq, yaxshi ifodalangan va adresli b o ‘lislii zarur. Uchinchidan, qo‘yilgan maqsad erishimli bo‘lishi, y a’ni unga etishishning imkoniyatlari, shart va sharoitlari hisobga olingan b o ‘lishi kerak. Q o‘yilgan maqsadga erishish uchun m a’lum vazifalarni bajarish zarur. M a’lumki, vazifa - bu, aw aldan belgilangan, 59 aniqlangan, k o ‘rsatilgan, bajarilishi va hal etilishi lozim b o ‘lgan ish, narsadir. Sanoat ishlab chiqarishida boshqaruvning vazifalari quyidagilardan iborat: - kelajakni aniq k o ‘rm oq (istiqbolni to ‘g ‘ri bashorat qilish va unga m onand b o ‘lgan faoliyat d astunni tuzish); - tashkillashtirm oq (sanoatning ichki, m oddiy va ijtim oiy tuzilm asini barpo etish); - personalni idora qilm oq (sanoat ishlab chiqarish xodim larini harakatga keltirish); - kelishish (harakat va tirishqoqlikni bir-biri bilan uyg'unlashtirish); - nazorat qilish va kuzatish (joriy etilgan va berilgan buyruq asosida harakatning, y a'n i faolivatning qanday tarzda b o ‘layotganini m ushohada qilish). B oshqarish jarayo nida oldindan k o 'ra bilish nihoyatda katta aham iyatga ega. B archa jarayonlam i kuzatib, ulam ing o '/g a rish ig a qarab ishlab chiqarish, ish bajarish yoki xizm at k o ‘rsatish boshqarilib turiladi. M asalan, m ahsulotga b o ‘lgan ehtiyoj, narx-navo, texnika va texnologiyalar o ‘zgarishi, ish haqi va ijtim oiy m uhofazaning holati ishlab chiqarishga katta ta ’sir k o ‘rsatadi. Shuning uchun vaziyatga qarab kerakli o ‘zgarishlam i zudlik bilan am alga oshirish kerak boTadi. Boshqarish jarayonida rejalashtirish ham muhim aham iyat kasb etadi. A yniqsa, m ahsulot hajm ini belgilaganda uni barcha resurslar bilan ta ’m inlash va ularni yyetkazib berish m asalasiga katta e ’tibor berish kerak. M a'lum ki. rejalar bir kunlik, o 'n kunlik, bir oylik, bir kvartallik, bir yillik, uch yillik, besh yillik va o ‘n -o ‘n besh yillik b o ‘lishi m um kin. Oxirgisi «konsepsiya», «bashorat» tushunchalari bilan bo g ‘liqdir. Ishlab chiqarish jarayoni uzluksiz b o ‘ladi, chunki u, eng avval, yuzaga keladi, shakllanadi. rivojlanadi va takom illashadi. Ana shu o ‘zgarishlam i tashkilotchilik ta ’m inlaydi. Download 95.69 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling