T o s h k e n t davlat a g r a r u n IV e r sit e t I s. Avezba y ev, T. Karabayeva

0.6
= 960-
Almashlab  ekish  maydonini  yetakchi  ekin  maydoni  P  va  uning 
almashlab ekishdagi  ulushidan  kelib  chiqib ham  aniqlash  mumkin:

Р.„  100
р   -   __________
Л
Masalan,  agar  xo'jalik  120  ga  maydonda  paxta  yetishtirishni  istasa,
uning  almashlab  ekishdagi  ulushi  50  %  ga  teng  bo'lsa,  almashlab  ekish
maydoni  240 ga.ga teng bo'ladi.
„ 
120-100
P = ---------- = 240  ra
50
Uchinchi  vaziyatda  almashlab  ekish  maydoni,  dalaning  optimal 
m aydonini  (P opl) tavsiya  etilayotgan  ekinlar almashinishidagi  dalalar soniga 
(K)  ko'paytirish  bilan  aniqlanadi:
Р-'-РфК
Masalan,  paxta  almashlab  ekishida  Quyi  Amudaryo  mintaqasi 
sharoiti  uchun,  bizning  m a'lum otlarim iz  bo'yicha  dalaning  optimal 
maydoni  25-36  ga  orasida  bo'ladi.  Almashlab  ekish  9-10  dalali  bo'lganda 
uning  maydoni  225-360  ga oralig'ida bo'ladi.
Dala  ekinlari  yig'indisi  almashlab  ekishdagi  dalalar  soniga  va  uning 
rotatsiyasi  uzunligiga  ta'sir  etadi.  Uzun  rotatsiya  8-12  yil  -  ekinlar 
almashadigan  almashlab  ekishlarda  bo'ladi,  ularda  kuzgi  va  bahorgi  g'alla, 
paxta,  ko'p  yillik  o 'tlar  va  chopiq  qilinadigan  ekinlar  bilan  almashib  turadi. 
Uzunligi  6-7  yilga  teng  bo'lgan  rotatsiyalar  chopiq  qilinadigan  almashlab 
ekishlarga 
to 'g 'ri 
keladi. 
Rotatsiya 
uzunligi 
almashlab 
ekishlar 
rnaydonlariga  ta'sir  etadi.  Dalalari  teng  bo'lishiga  qaramasdan  8-12  dalali 
almashlab ekishlar 4-8  dalaliklarga  nisbatan  2-3  baravar yirik bo'ladi.
Boshqa  teng  sharoitlarda  yer  maydoni  bo'yicha  yirik  xo'jaliklar  ko'p 
sonli  dala  almashlab  ekishlariga,  hududining  katta  qismi  qishloq  xo'jaligi 
uchun  o'zlashtirilganligi  va  haydalganligi  sharoitlarida  esa  -  katta  maydonli 
almashlab  ekishlarga  ega  bo'lishadi.  Shuni  esdan  chiqarmaslik  kerakki, 
yerlam ing  mayda  konturliligi,  tuproq  qatlamlarining  har  xilligi,  hududning 
kuchli 
bo'linishi 
va 
haydalma  yerlar  massivlarining  bo'lak-bo'lak 
joylashishi 
sharoitlarida 
juda 
katta 
almashlab 
ekishlar 
ekinlami 
yetishtirishning  agrotexnika  talablariga  rioya  qilishga  to'sqinlik  qiladi,  dala 
ishlarini  tashkil  etishni  va  boshqarishni  murakkablashtiradi,  qishloq  xo'jalik 
texnikasiga texnik xizmat  ko'rsatishni  qiyinlashtiradi.
Odam lam ing  va  qishloq  xo'jalik  texnikasining  ish  o'rinlariga  va 
orqaga  qarama-qarshi  yurishlari  va  o'tishlarining  oldini  olish  uchun  dala 
almashlab  ekishlari  soni  aholi  yashash  joylari  soni  va  joylashishi  bilan 
bog'lanadi.  Qishloq  xo'jalik  korxonasini  boshqarishning  hududiy  tashkiliy- 
ishlab  chiqarish  tuzilishida  bo'lim   (brigada)  bitta  yirik  qishloq  bazasida 
tashkil  etilishiga  va  ulam ing  har  biriga  bir  almashlab  ekish  biriktirilishiga 
harakat qilish  kerak.

Ishlab  chiqarish  bo‘limlarida  xo'jalik  markazlari  yer  egaligi  va 
yerdan  foydalanishning  chekkasida joylashgan,  ulaming  yer  massivlari  esa 
bir  tomonga  cho'zilgan  vaziyatlarda  bir  necha  dala  almashlab  ekishlarini, 
mehnat  ko‘p  talab  etadigan  va  tashish  qiyin  bo'lgan  ekinlami  qishloq 
atrofidagi  almashlab  ekishlarda  joylashtirib,  joriy  etish  maqsadga  muvofiq 
bo'ladi.  Bu  ishchilarni  va  yuklami  tashish,  qishloq  xo'jalik  texnikasining 
befoyda yurishlari  xarajatlarini  kamaytirish  uchun  zarur.
Ishlab  chiqarish  bo'liniining  maydoni  katta  bo'lm aganda,  ko'p  yuk 
chiqadigan  ekinlam i  bitta  almashlab  ekish  chegarasida  ham  qishloqlarga 
yaqinlatishga  erishish  mumkin.
Mayda 
konturlilik. 
haydalma 
yerlarning 
maydalangan 
va 
bo'linganligi, 
ko'chirilm aydigan 
aholi 
yashash 
joylarining 
tarqoq 
joylashganligi  sharoitlarida  maydonlari  kichik  almashlab  ekishlar  joriy 
etiladi.  Kelajakda  zarurat  tug'ilsa  umumiy  chegaralami  saqlagan  holda, 
qo'shni  dalalarni  ju ft  qilib  birlashtirish  y o'li  bilan  almashlab  ekishlar 
yiriklashtiriladi.  Buning  uchun  loyihalashda  birlashtiriladigan  almashlab 
ekishlam ing  yiriklashtirishgacha  va  yiriklashtirilganidan  keyin  teng  dala- 
lami  yaratishga  va ulaming juftligiga  rioya qilishga,  masalan.  9+9 yoki  9+7, 
harakat qilish  kerak.
Agar 
loyihalash 
sharoitlari 
talab 
etsa, 
almashlab 
ekishlarni 
maydalash,  yangi  bo'lim lar  orasida  ishchilarni  qayta  taqsimlashni,  dalalarda 
yangi  almashlab ckishlarga  minimal  villarda  o'tishni  la’minlaydigan  qishloq 
xo'jalik  ekinlarini  joylashtirishni  hisobga  olib,  hamda  loyihalanayotgan 
almashlab  ekishlar  va  dalalar  chegaralarini  dalalar  va  ekinlaming  mavjud 
joylashishiga  bog'lab.  amalga oshiriladi.
Bir  necha 
mehnat  jam oalarini  kooperatsiyalash  va  ulam ing 
harakatlarini  birlashtirish  maqsadida,  qishloq  xo'jalik  ekinlarining  massiv 
qilib joylashtirilishi  vonma-yon  joylashgan  almashlab  ekish  dalalarida  ham 
mumkin.  Bunda  ekinlar  almashinishi  va  dalalar  tartib  raqamlari  shunday 
belgilanadiki,  yetakchi  ekin  bir  vaqtning  o'zida  qo'shni  almashlab  ekish 
chegaralariga yagona massiv tashkil  etib  chiqarilishi  kerak.
Yuvilgan  yerlarda  tuproqlami  himoyalovchi,  tarkibiga  k o 'p   yillik 
o'tlar,  kuzgi  g 'alla  kiritilgan  almashlab  ekishlar  loyihalanadi.  Yuvilmagan 
yerlar  chopiq  qilinadigan,  intensiv  yetishtiriladigan  ekinlari  k o 'p   dala 
almashlab  ekishlari  uchun  ajratiladi.  Agar  cheklangan  ekinlar  yig'indisini 
yetishtirish  uchun  yaroqli  yerlar  kichik  m aydonlami  egallasa  (1-2  dala)  va 
ixcham  massiv  bo'lib  joylashgan  bo'lsa,  ularda  yagona  almashlab  ekish 
chegarasida,  o 'z   ekinlari  almashishi  belgilanadi  yoki  almashlab  ekishdan 
chiqarilgan  dala  ko'zda  lutiladi.  Masalan.  yuvilgan  yerlarda  ko'p  yillik 
o'tlam ing,  yengil  tuproqlarda  esa  -  kartoshkaning  chiqarilgan  dalasini 
loyihalash  mumkin.

Bir  xil  boim agan  tuproq  qallamida  va  tuproq  lurlarining  butun 
hudud  bo'ylab  tartibsiz joylashishida  almashlab  ekish  dalalarida  agrotexnik 
jihatdan  bir  xil  ishchi  uchastkalari  ajratiladi.  Bunday  vaziyatlarda  k o 'p  
tarmoqli  xo'jalikda  ayrim  dalalarda  ekinlar  yig'indisi  joylashtirilgan  dala 
almashlab 
ekishlarini 
joriy 
etishga 
y o ‘l 
qo'yiladi. 
Katta 
ochiq 
botqoqlashgan  yer  massivlari  mavjudligida  va  ulami  o'zlashtirishda 
ekinlami  polosa  qilib  joylashtirish  ko'zda  tutiladi.  Bunday  joylashtirish 
kuchli  shamol  eroziyasiga  uchragan  xo'jaliklarda  ham  nazarda tutiladi.
A lm ashlab  ekishlarni  joylashtirish.  Almashlab  ekishlar  ulam ing 
tiplari, turlari,  soni  va o'lcham larini  aniqlash  bilan  bir vaqtda joylashtiriladi.
Almashlab  ekishlarni  joylashiirishda  ishlab  chiqarish  bo'lim lari  va 
xo’jalik   markazlarining,  asosiy  yo'llam ing,  sug'orish  m anbalarining 
chegaralari  va  joylashgan  o ’mi,  shakli,  maydoni  va  yer  massivlarining 
uzunligi,  chorvachilik  fermalarining,  ozuqa  olinadigan  yer  turlarining 
joylashishi  hisobga olinadi.
Oldiniga  maxsus  almashlab  ekishlar:  sabzavotli,  efir  y og'li,  kanopli, 
dorivor ekinlar bilan joylashtiriladi.
Sabzavot  ekinlarining  namlik  va  issiqlikka  talabi  har  xil  bo'ladi. 
Namlikka ko'proq  karam,  bodring,  sholg'om   talabchan;  ulardan  sal  kamroq- 
pomidor,  baqlajon,  qalampir,  piyoz:  namlikni  ildiz  mevalar,  dukkaklilar, 
qovoq  kam  talab  etadi;  qurg'oqchilikka  tarvuzlar.  qovunlar  chidamli 
bo'lishadi.  Shu  sababli.  aksariyat  maydonini  namlikni  sevuvchi  ekinlar 
egallagan  sabzavot  almashlab  ekishlarini  sug'orish  imkoniyatlarini  hisobga 
olib joylashtiriladi.
Sovuqqa  chidamli  ekinlami  pastqam  joylarda:  suv  bosmaydigan 
pastliklar,  daryo  bo'ylari,  qiyaliklarning  pastki  qismlarida, 
issiqlik 
sevarlami  esa  -  yaxshi  qizitiladigan,  shamoldan  himoyalangan,  asosan 
janubiy yo'nalishdagi  qiyaliklarda joylashtirish  mumkin.
Sabzavot  ekinlari  unumdorlikka juda talabchan  va  organik  o 'g 'itla rg a  
muhtoj,  shuning  uchun  ular  yaxshi  madaniylashtirilgan,  yengil  va  o 'rta 
mexanik  tarkibli.  katta  gumus  m iqdoriga  ega  yumshoq  tuproqlarda 
joylashtiriladi.
Sabzavot  almashlab  ekishlarini  joylashtirish  uchun  yaxshi  joy 
daryolar  bo'ylaridagi  allyuvial  tuproqlar,  quritilgan  botqoqliklar,  qora 
tuproqlar,  yom g'ir  suvlari  bosmaydigan  soy lam ing keng tublari hisoblanadi. 
R elef  bo'yicha  eng  qulay  nishabligi  kichik  janubiy,  janubiy-g'arbiy  va 
g'arbiy yo'nalishlardagi  qiyaliklar uchastkalari  hisoblanadi.
Sabzavotchilikning  katta  hajmda  yuk  chiqishini,  sabzavot  ekinlarini 
parvarishlash  uchun  katta  mehnat  sarfini.  organik  o'g'itlarning  oshirilgan 
m e’yorlarini  berish  va  sug'orish  zaruratini  hisobga  olib,  sabzavot  almashlab

ekishlari  xo'jalik  markazlari,  asosiy  yo‘llar  va  suv  havzalari  yonida 
joylashtiriladi.
Tuproqlam ing  organik  moddalar  bilan  boyitilishini,  kasalliklami 
q o ‘zg‘atuvchilar 
va 
zararkunandalardan 
tozalanishini, 
fizik-mexanik 
xususiyatlarini  yaxshilash  uchun,  sabzavot almashlab  ekishlarida oraliq  ekin 
sifatida yashil  o ‘g 'it  bo'ladigan  ekinlar hamda  bir yillik  va  ko’p  yillik  o 'tlar 
ekiladi.
Ertachi,  issiqsevar  bir  yillik  va  ko'p  yillik  yashil  ekinlami  o'stirish 
uchun  maxsus  sabzavot  almashlab  ekishlari  yuqori  unumdor  va  yaxshi 
qiziydigan,  yengil  mexanik  tarkibli,  sovuq  shamollardan  tabiiy  va  sun’iy 
himoyaga ega qirg‘oq  bo'yi  o'tloqi  tuproqlarida joylashtiriladi.  Bu  ekinlami 
yetishtirish  uchun  sabzavot  almashlab  ekishlari,  odatda,  qisqa  rotatsiyaga 
(4-5  dala):  1  -  bodring  va  yashil  piyoz;  2  -  ertachi  va  rangli  karam;  3  - 
x o ‘raki  ildizmevalar;  4  - ertachi  kartoshka  va  pomidor;  5  -  yashil  o 'tlar (2-3 
aylanishli),  ega bo'ladi.
Vegetatsiya  davri  u/.un,  sovuqqa  chidamli  ekinlami  ekish  uchun  bi- 
rinchi  navbatda,  qirg'oq  bo‘yi  yerlarining  markaziy  va  terrasa  oldi 
qismlaridan.  hamda  pastqam  relefli  massivlardan  foydalaniladi.  Bunday 
ekinlar (karam,  xo‘raki  ildizmevalar,  sabzi  va  boshq  )  dalalari  soni  6-8  dan 
oshmaydigan  sabzavot-ozuqa almashlab ekishlarida yetishtiriladi.
Sabzavot  almashlab  ekishlariga  chorvachilik  fermalari  yonida 
joylashgan  uchastkalar ajratiladi.  Bu  sabzavotchilik chiqindilaridan  mollami 
oziqlantirish  uchun  yaxshi  foydalanish  va  go‘ngni  dalalarga  olib  borish 
xarajatlarini  kamavtirish  imkonini  beradi.  Sabzavot  almashlab  ekishlari 
mahsulotlami  qayta  ishlash  va  sabzavotlami  saqlash  joylariga  ham 
yaqinlashtiriladi.
Kanop  almashlab  ekishlarini  joylashtirishda  kanop  ivitiladigan  va 
yoyiladigan  uchastkaning joylashgan  o 'm i  hisobga olinadi.  Kanopdan  oldin 
ekiladigan  eng  yaxshi  ekin  -  ko'p  yillik  dukkakli-boshoqli  o ‘tlar 
hisoblanadi.  Kanopni  o'g'itlangan  sabzavot  ekinlari  va  ozuqa  ildiz 
mevalaridan  keyin  ham joylashtirish  mumkin.
Yem-xashak  almashlab  ekishlari  fermalarga  hajmli  shirali  ozuqalami 
tashish  xarajatlarini  qisqartirish,  bu  ozuqalami  yoz  davrida  to'g'ridan- 
to ‘g‘ri  dalada  mollami  haydab kelib  foydalanish  maqsadida joriy etiladi.
Yem-xashak  almashlab  ekishlaridagi  ekinlar  turlari  tarkibi  -  har  xil 
ozuqalami  tayyorlash  uchun  foydalaniladigan  va  parvarishlashda  hamda 
tayyorlashda  kompleks  mexanizatsiyani  qo'llash  imkonini  beradigan 
universal  foydalaniladigan  ekinlardir  (ko'p  yillik  va  bir  yillik  o 'tlar  va 
boshq.).
Yem-xashak  almashlab  ekishlari  mollarning  ozuqaga  bo'lgan  tala- 
bini,  qabul  qilingan  mollami  saqlash  tizimini  va  oziqlantirish  tiplarini,  yer

egaliklari  va  yerdan  foydalanishlaming  kenglik  sharoitlarini  ham da  tabiiy 
yem-xashak 
olinadigan 
yer 
turlarining 
mavjudligini 
hisobga 
olib 
loyihalanadi.
Yem-xashak  ishlab  chiqarishning  o'sishi  m ollar  bosh  soni  o ‘sishidan 
tezroq  bo'lishi  kerak.
Fermalar  yonidagi  almashlab  ekishlar  yuqori  hosilli,  tashish  qiyin 
bo'lgan  mahsulotlar  beruvchi  va  organik  o 'g 'itla m in g   katta  m e’yorini 
berishni  talab  etuvchi  ekinlarga  maksimal  to'ldiriladi.  Ulami  fermalar 
yonida  jam lash  m ahsulotlami,  o'g 'itlam i,  odam lam i  ish  o'rinlariga  va 
orqaga  tashish,  texnika  yurishlari  uchun  xarajatlami  kamaytirish  hisobiga 
mehnat va vositalami  ancha tejash  imkonini  beradi.
Dala  almashlab  ekishlari  haydalma  yerlarning  asosiy  maydonini 
egallaydi.  Bu  almashlab  ekishlarni  har  xil  ekinlar  tarkibi  bilan joriy  elishda 
ulaming  har  biriga  almashlab  ekishning  asosiy  ekinlari  talablariga  javob 
beradigan  yer massivlarini  ajratish  kerak bo'ladi.
Qishloq  xo'jalik  texnikasidan  yuqori  unum  bilan  foydalanish,  mehnat 
unumdorligini  o'stirish.  qishloq  xo'jalik  ekinlari  hosildorligini  oshirish 
maqsadida  dala  almashlab  ekishlariga  birinchi  navbatda  haydalm a 
yerlarning  kichik  nishablikdagi  (3°  gacha),  ixcham,  to 'g 'ri  shaklli,  bir  xil 
agroishlab  chiqarish  va  agroekologik  tuproq  guruhlariga  va  yer  sinflariga 
ega yirik  massivlari  ajratiladi.
Eroziyaga 
uchragan  yerlar  tuproqni 
himoyalovchi  almashlab 
ekishlarga ajratiladi.
Kartoshkali  almashlab  ekishlar  uchun  yetarlik  darajada  yum- 
shoqlikka,  havo  o'tkazish  qobiliyatiga ega qumli  va yengil  qumoq  tuproqlar 
hamda  o'zlashtirilgan  qirg'oqbo'yi  qayir  yerlari  eng  yaxshi  hisoblanadi. 
Kartoshka  yetishtirishning  katta  qiyinchiligi,  ulam ing  organik o 'g 'itla rg a   va 
sug'orishga  talabchanligi  sababli,  kartoshka  almashlab  ekishlari  iloji 
boricha 
xo'jalik 
markazlariga. 
chorvachilik 
fermalariga, 
kartoshka 
omborxonalariga,  sug'oriladigan  yerlarda  -  suv  olinadigan  joylarga  yaqin 
joylashtiriladi.  Kartoshka  almashlab  ekishlari  va  ulam ing  dalalari  soni  va 
maydonlari  bu  ekinga  ixtisoslashgan  brigadalar  (pudratchilar)  soni  bilan 
bog'langan  bo'lishi  kerak.  Amaliyot  ko'rsatishicha,  kartoshkani  yetishtirish 
bo'yicha  asosiy  texnologik  operatsiyalarda  m ashinalar  majmuasini  qo'llash 
uchun  optimal  maydon  100-200  ga  ni  tashkil  etadi,  bu  ixtisoslashgan 
brigada maydoniga  mos  keladi.
Tuproq  qatlamining  har  xilligi,  unumdor  yerlarning  tarqoqligi  bilan 
ajralib  turadigan  paxtachilik  xo'jaliklarida  kartoshka  va  qand  lavlagisi  dala 
almashlab  ekishlarida  qism larga  bo'Iib,  yarim  dalalar  shaklida,  ko'proq 
yaroqli  yerlarda joylashtiriladi.

Almashlab  ekishdan  tashqari  uchastkalar  -  bu  haydalma  yerlar 
uchastkalari  bo‘lib,  ular  almashlab  ekishlar  tarkibiga  kiritilmaydi.  Qator 
xo'jaliklarda  ular  uzoq  (10-15  yil)  yoki  almashtirilmasdan  qishloq  xo'jalik 
ekinlarini  ekish  uchun  foydalaniladi.  Ayrim  hollarda,  bu  uchastkalarda 
ekinlar  faqat  vaqt  bo'yicha  (kenglik  bo'yicha  emas)  almashadigan 
almashlab ekishlar joriy etiladi.
Almashlab ekishdan  tashqari  uchastkalarga quyidagilar kiradi: 
haydalma  yerlam ing  uzoq  yo ki  doimiy  o'tloqlashtirilgan,  maydoni 
bo ‘yicha  kichik,  boshqa  ye r  turlariga  kirib  qolgan,  asosiy  haydalma 
yerlar  massivlaridan  ancha  uzoqda  joylashgan  va  ular  atrofidagi 
haydalma  yer  massivlaridan  tuproq  yo ki  boshqa  sharoitlari  bilan 
ajralib luradigan  uchastkalari;
m akkajo ‘xori  va  qator  boshqa  ekinlar  almashtirilmasdan  ekiladigan 
may don lar;
yashil  ozuqalar  konveyeri  uchun foydalaniladigan,  yirik  chorvachilik 
ferm alari yonida tashkil etiladigan  uchastkalar.
Odatda,  almashlab  ekishdan  tashqari  uchastkalaming  asosiy  vazifasi 
-  yuqori  sifatli  arzon  ozuqa  olishdir.  Shuning  uchun  ular  chorvachilik 
fermalari,  silos  transheyalari,  yemlami  tayyorlash  va  saqlash  joylari 
yonidagi  eng yaroqli  yerlarda joylashtiriladi.
7.  Almashlab  ekishlar hududini  tashkil etish
Almashlab  ekishlar  hududini  tashkil  etish  dehqonchilik  sam ara­
dorligini  oshirishda  hal  qiluvchi  ahamiyatga  ega.  sababi,  haydalma  yerlar  - 
qishloq  xo'jalik korxonasining asosiy va eng unumli  yerlaridir.
Almashlab  ekishlar  hududini  tashkil  etish  o 'z   ichiga  quyidagi 
elementlami  oladi:
sitg'orish  (ishchi)  uchastkalarini loyihalash; 
almashlab ekish dalalarini joylashtirish;
brigada 
uchastkalarini 
joylashtirish 
(sug'orma 
dehqonchilik 
sharoitida);
ihota daraxtlari polosalarini joylashtirish; 
dala y o  'llarini joylashtirish;
dala  shiyponlarini.  data  suv  ta 'minoti  va  boshqa  dehqonchilikdagi 
ishlab  chiqarish jarayonlariga  xizm at  qiluvchi  infratizim  ob 'ektlarini 
joylashtirish.
Hamma  elementlar  bir-birlari  bilan  chambarchas  bog'liq  bo'lganligi 
uchun,  ular o'zaro kelishtirilib joylashtiriladi.
Tuproqning  suv  eroziyasi  sharoitida  zarurat  tug'ilganda  almashlab 
ekishlar  hududini  tashkil  etish  gidrotexnik  inshootlarni  (dambalar-kanallar,

zax  qochirish  va  sug'orish  kanallari  va  boshqa  o b ’ektlar)  loyihalash  bilan 
to'ldiriladi.
Almashlab  ekishlar  hududini  tashkil  etishga  quyidagi  talablar  q o '-
yiladi.
Birinchidan,  har  bir  almashlab  ekish  hududida  nafaqat  dalalam i 
asoslab joylashtirish  hisobiga  qishloq  xo'jalik  ekinlarining  kenglik  (hudud) 
b o 'yicha  to 'g 'ri  almashinishlari  uchun,  balki  tuproqlar  unumdorligini 
oshirish,  ulami  eroziyadan  himoya  qilish,  tabiatni  m uhofaza  qilish  va 
ekologik talablam i  bajarish  uchun sharoit yaratish  kerak.
Ikkinchidan,  yuqori  dehqonchilik  madaniyati  tuproqlarga  ishlov 
berishning,  o'sim liklarni  parvarishlashning,  o 'g 'itlash   tizimini  qo'llashning, 
o'sim liklam i  himoyalashning  yerlarning  har  xil  sifatiga  bog'liq  agrotexnik 
usullari  har  xilligi  bilan  tavsiflanadi,  shuning  uchun  almashlab  ekishlar 
hududlarini 
tashkil  etishda, 
qishloq 
xo'jalik  ekinlarini 
yetishtirish 
texnologiyalarini  va  ulami joy lashtirishni  aniq  almashlab ekish datalariga va 
sug'orish  (ishchi)  uchastkalariga  bog'lash  (moslash)  uchun  sharoitlar 
yaratiladi.
L M ]  B archa  e k in lii  uchun  Ь ш   yaroqli
[ S -   K a rto sh k a   va  k o 'p   y illik   o 'tla r u c b u n   к а ш   y a ro q li  paacta.  g 'a lla ,  b it 
y illik   o 'tl a r   m a k k a j o x o n   u c h u n   o 'r t a c h a   y a ro q li 
Й В И   B a rc h a   « k tn la r  u e h u n   o  r ta c h a   y aro q li
Pasrta.  g 'a lla .  k o 'p   y illik   o 'tl a r v a   m a k k a jo 'x o ri  u c h u n   y a h sh i  y aro q li,  k a rto a h k a   v a   k o 'p  
y illik   o 'tl a r   u c h u n   o 'rta c h a   yaro qli 
ЕЗЗЭ 
B a rc h a   e k in la r  u c h u n   y a h sh i  y aroqli
6- rasm.
  X o 'j a lik  ye rlarinin g har xil e k in la m i joylashtirish  uchun yaro q liligi 
xaritasi.

ЕЕ] 
daitdao  tashgar.  ucoaslka
• 
1
-daU almublab «kisb
* 
1
- «m  - rasbak almashlab ekisb
* 
i -   dala aloasbiab Mist
'  2- Mc-iashik almasnlab tkith
•  3- dala almasblao tkub
1-  dala  alm ash la b   ekish 
ЩЩ-  2-  dala  alm ash lab   ekish 
e f e a -   3-  dala  alm ash lab   ekish 
H D   dalad an   ta& hqan  uch astk a
7- rasm.
  A lm a sh lab  ekishlar tizim ini  tashkil etish.
Uchinchidan,  dalalar  va  sug‘orish  (ishchi)  uchastkalari  chegaralarida 
m a’lum  ishlab  chiqarish  jarayonlari,  operatsiyalar  (shudgorlash,  ekish, 
ekinlami  parvarishlash,  hosilni  у ig‘ish)  har  xil  qishloq  xo‘jalik   texnikalari 
yordamida  amalga  oshiriladi.  Shu  sababli,  loyihalashda dalalar  va  sug‘orish 
(ishchi)  uchastkalari  chegaralarini,  ihota  daraxtlari  polosalarini  va  yo'llam i 
shunday  joylashtirish  kerakki,  bunda  mashina-traktor  agregatlaridan, 
kombaynlardan  yuqori  unum  bilan  foydalanish,  daladagi  mexanizatsiya

ishlarining 
xarajatlarini 
kamaytirish 
va 
ulami 
optimal 
agrotexnik 
muddatlarda o'tkazish  ta'm inlansin.
T o ‘rtinchidan,  almashlab  ekishlar  hududini  tashkil  etishning  ayrim 
elementlarini  (dala  shiyponlari,  dala  suv  ta’minoti  manbalari,  ihota 
daraxtlari  polosalari)  joylashtirish  kapital  xarajatlami  talab  qiladi.  Ishni 
shunday  tashkil etish  kerakki,  bunday  xarajatlar minimal  bo‘lsin.
Yuqorida  sanab  o'tilgan  talablami  hisobga  olib,  almashlab  ekishlar 
hududlarini  tashkil  etishda quyidagi  masalalar yechiladi:
agrolandshaftlarning turg ‘unligini ta ’minlash,  tuproqlar unumdorligini 
oshirish,  eroziya  jarayonlarining  oldini  olish  va  lo'xtatish,  tabiatni 
muhofaza  qilish  va  ekologik  talahlarni  bajarish  uchun  sharoitlar 
varatish;
qishloq 
xo'jalik 
ekinlarini 
yelishlirishning 
tabaqalashgan 
texnologiyalari.  qishloq  xo'jalik  texnikasi  va  transport  vositalaridan 
yuqori  unum  bilan  foydalanish. 
dehqonchilik  ishlab  chiqarish 
jarayonlarini  oqilona  tashkil  etish  uchun  optimal  kenglik  sharoitlarini 
ta ’minlash;
almashlab  ekishlar  hududlarini  tashkil  etishga  bog'liq  kapital 
xarajatlar va yillik xarajatlarni minimumga tushirish; 
dalalar  va  ishchi  (sug'orish)  uchastkalari  bo'yicha  rejalash  masa- 
lalarini  tezkor yechishni  va  dala  ishlarini  (agregatlarning  ish  bajarish 
m e ’yorlarini,  y o n ilg 'i  sarfmi,  urug'likning  ekish  m e ’yorini,  o 'g 'itn i 
solishni  va  sh.  о
tabaqalashtirish)  amalga  oshirish  uchun  zarur yer- 
baholash tizimini  ishlab chiqish.
Almashlab  ekishlar  hududlarini  tashkil  etishda  loyihalash  uslubini 
to ‘g ‘ri  tushunish  uchun  loyihaning  ushbu  tarkibiy  qismining  har  bir 
elementini joylashtirishga qo'yiladigan talablami  bilish  kerak.
Almashlab  ekish  dalalari  va  sug'orish  (ishchi)  uchastkalar  tuproqlar 
tarkibi,  relef sharoitlari,  namlanishi,  mikroiqlimi  bo'yicha  almashlab  ekish­
dagi  barcha  ekinlami  joylashtirish  va  tuproqlar  unumdorligini  qayta  tiklash 
bo'yicha  tadbirlami  o'tkazish  uchun  yaroqli,  maydoni,  shakli  va joylashgan 
o 'm i  bo'yicha esa  - mexanizatsiyalashtirilgan dala  ishlarini  agrotexnik jihat- 
dan  to 'g 'ri  va  unumli  bajarish,  mashina-traktor  agregatlariga  xizmat 
ko'rsatish  va  yuklami  tashish  uchun  qulay  bo'lishi  kerak.  Buning  uchun 
dalalam i  va  sug‘orish  (ishchi)  uchastkalarini joylashtirishda  quyidagilar  hi­
sobga olinadi: 
joyning relefi; 
tuproq sharoiti;
dalalar  va  sug'orish  (ishchi)  uchastkalarining  maydoni,  tomonlari 
о ‘Ichamlari;

yo'llarning,  o'rmon  polosalarining,  ishlab  chiqarish  bo'lim lari  va 
xo 'ja lik  markazlari  chegaralarining,  oldin  ekilgan  qishloq  xo'jalik 
ekinlarining jo y  I ash is hi.
Sug'orish  (ishchi)  uchastkasi  tuproqlari,  ularning  mexanik  tarkibi, 
hududning  meliorativ  tuzilganligi  bo'yicha  bir  xil  bo'lishi  kerak.  Bu  uning 
hududida  barcha  o'sim liklar  o'sishi  va  rivojlanishi  uchun  bir  xil  sharoit 
bo'lishi,  dehqonchilik  tizimining  bir  tipdagi  elementlarini  qo'llash  mumkin 
bo'lishi,  (urug'lik  ekish,  sug'orish  m e’yorlari,  o 'g 'it  solish  miqdori, 
tuproqlarga  ishlov  berish  va  m ashinalam ing  bir  xil  tizimi)  qishloq  xo'jalik 
texnikasi  ishchi  organlarini  tartibga  solishning  mos  tamoyillari  va  boshq. 
uchun  zarur.
Uchastkaning barcha  hududida  quyidagilar bir xil  bo'lishi  kerak: 
tuproqlar tiplari, jinslari,  turlari; 
tuproqlarning mexanik tarkibi;
tuproq 
unumdorligi 
balansini 
tashkil 
etuvchi 
elementlarining 
boshlang'ich qiymati (gumus,  azot, fosfor,  kaliy va boshq.  miqdori); 
tuproqlar kislotalashishi;
hududning  melioratsiya  ob 'ektlari  bilan  jihozlanish  darajasi  (faqat 
sug ‘oriladigan,  zaxi qochiriladigan,  ortiqcha  namlangan,  sho ‘rlangan, 
ifloslangan,  zaharlangan va boshqa yerlarni qo'shib); 
tuproqlarning  yuvilish  darajasi  (yuvilmagan,  kuchsiz  yuvilgan,  о 'rta 
yuvilgan,  kuchli yuvilgan).
Relefni  va  tuproqlami  hisobga  olib  sug'orish  (ishchi)  uchastkalami 
ajratishda  agrotexnik  va  boshqa  sharoitlar  (issiqlik  bilan  ta ’minlanishi, 
sovuqqa 
chidamliligi, 
namlik 
bilan 
ta ’minlanishi, 
shamol 
rejimi, 
soyalanishi, sizot suvlari  chuqurligi  va boshq.) ham  baholanadi.
D alalar  va  sug'orish  (ishchi)  uchastkalarining  maydonini,  to- 
m onlari  o'lchamlarini,  shakllarini  hisobga  olish.  Dalalar  maydoni, 
ulam ing  uzunligi  va  eni,  shakli  ishchi  jarayonlarini  to 'g 'ri  tashkil  etish  va 
qishloq  xo'jalik  texnikasidan  eng  unumli  foydalanish  talablaridan  kelib 
chiqib 
belgilanadi. 
Bunda, 
hududning 
xususiyatlari 
(haydalma 
m assivlam ing  maydoni  va  joylashish  tavsifl,  tuproqlari,  relefi,  haydalma 
yerlam ing  ariqlar.  yo'llar,  soylar  bilan  bo'linishi,  almashlab  ekishning 
o'zlashtirilgan  dalalarining  mavjud  chegaralari)  hisobga  olinadi.
Dalalar  tomonlari  o'lcham lariga  va  shakllariga  ularda  qiyaliklarda 
ayrim  ishlov  beriladigan  sug'orish  (ishchi)  uchastkalarini  loyihalash  xusu­
siyatlari,  ulam ing  chegaralarini  joylashtirishga  qo'yiladigan  talablar,  cho'l 
m intaqalarida  -  ihota o'rm on  polosalari  ham  ta’sir etadi.  Hamma  dala  ishlari 
sug'orish  (ishchi)  uchastkalar  chegarasida  o'tkaziladi.  Eng  yaxshi  yechim 
dala  bitta  yoki  bir  necha  butun  agrotexnik jihatdan  bir  xil  sug'orish  (ishchi) 
uchastkalaridan  tashkil  topganda,  hisoblanadi.

Dala  (sug'orish  uchastkasi)  uzunligi  traktor  agregatlari  ishchi  yurishi 
uzunligini  va  uzunasiga  ishlov  berishdagi  befoyda  aylanishlar  va  kirib- 
chiqishlar  xarajatlarining  nisbiy  qiymatini  belgilaydi.  Dala  uzunligi  qancha 
katta  bo'lsa,  befoyda  aylanishlar  va  kirib  chiqishlar xarajatlari  shuncha kam 
va qishloq  xo'jalik texnikasi  unumdorligi  yuqori  bo'ladi (IS -jad v al).
15- jadval