T o sh k e n t d a V la t iq t iso d iy o t u n IV e r s it e t I f. Sh. Shamsutdinov, Sh. F. Shamsutdinova chet mamlakatlar

3.2. Jismoniy shaxslardan  olinadigan daromad soligM

Aholiga  daromad  soligM  solish  hozirgi  zamon  tizimi  asosi  1973  yilgi 

islohotda tashkil qilingan.

Buyuk  Britaniyada  aholidan  daromad  soligM  olish  birinchi  marta 

Napoleon  urushi  vaqtida  kiritilgan.  Lekin  soliq  tizimi  doimiy  element 

sifatida  1842 yildan hisoblanadi.

Daromad  soligM  eski  qoMlangan  davlat  daromadi  manbai  boMmish 

soliq  va  tariflarga  almashtirildi.  Soliq  stavkasi  yagona  va  eng  past 

belgilandi.  1  funt sterlingdan  7  pens  (3%).  Shu  holatda  bu stavka XIX  asr 

davom ida  saqlanib  qoldi  Qrim  urushi  davrida  soliq  stavkasi  ko‘tarildi  va 

yillik daromad  100  f.st.  tashkil  qilinganida  1  f.stdan  1  shilling  1  pens (7%) 

olinadigan  boMdi.  Bu  davrda  soliq  toMovchilarni  umumiy  soni  500000  ga 

yaqin edi.  XX asmi  boshlariga kelib ular 1,0 mln.dan oshdi.

1909  yildan  boshlab  daromad  soligMda  progressiya  tartibini 

о  m atish  kiritildi.  Shu  yili  L.Loyd  Djotj  xukumati  byudjeti  bo‘yicha 

darom addan  yuqori  soliq  olish  tartibini  o‘rnatdi.  Agar  daromad  bir yilga

5000  f.st.(l50000  f.st.  joriy  bahoda)  oshsa  soliq  stavkasi  1  shilling  8 

pensni tashkil qildi (8%).

Birinchi  jahon  urushida  katta  mablag‘ga  boMgan  talab  yuqori  soliq 

stavkasini  50%  gacha  oshishiga  olib  keldi.  Lekin,  soliq  toMovchilar  soni 

uncha ko‘p emas edi.

1939  yili  o‘rtacha ish  haqi  bir yilga  180  f.st.ni  tashkil  qildi.  20  mln, 

ishchidan o ‘sha davrda 4 mln kishi, yoki  beshdan bir qismi  soliq toMar edi. 

Ikkinchi  jahon  urushini  soliq  hisobiga  moliyalashtirish  uchun  hukumat 

tomonidan  qabul  qilingan  qaror  sharoitni  mutlaq  o'zgartirdi.  Bu  davrda 

aholini  pul  daromadi  keskin  ko‘payishi  sharoitida  soliq  stavkasi  oshirildi 

va  soliq  olinadigan  pog'ona  tushirildi.  Bunday  holat  faqat  daromad 

soligMni  miqdoriy  o‘zgarishiga  emas,  balki  uning  harakat  qilishidagi 

funktsiyasini  ham  sifatli  o‘zgarishiga  sabab  boMdi.  Soliq  toMovchilar  soni 

ko‘paydi.  Ular endilikda  12 mln.  kishini tashkil qildi.

Bu  davrda  ish  haqini  olish  jarayonida  soliqni  ushlash  (har  hafta) 

tartibi  belgilandi.  Ushbu  tartib  RAU-as-you-earn  (PAGE)  nomi  bilan 

mashhur.  Soliq  olishni  bu  metodi  hozirgi  kunda  ham  qoMlanib 

kelinmoqda.

1960 yilga kelib,  butun mehnatga qobiliyati bor aholi daromad soligM 

toMaydigan boMdi.  1973 yilgi soliq islohotida aholidan olinadigan daromad 

soligM  birlashtirilgan,  yagonalashtirilgan 

va  m a’lum  tartibga  solingan 

tizimga aylandi.

Shaxsiy  daromad  soligMni  Buyuk  Britaniyani  daromad  oladigan 

hamma  aholisi  toMaydigan  boMdi.  Lekin  soliq  solish  tartibi  soliq 

toMovchini  egallagan 

lavozimiga  bogMiq  boMib  qoldi. 

Soliq 

qonunchiligiga 

binoan 

hamma 

soiiq 

toMovchilar 

rezidentlar 

va 

norezidentlarga boMinadi.

Buyuk  Britaniya  rezidenti  uni  daromadi  manbaidan  qat’iy  nazar 

soliqqa toMiq tortiladi. Norezidentlar faqat  shu  mamlakat hududidan olgan 

daromadlari 

yuzasidan  toMaydilar. 

Lekin 

Buyuk 

Britaniya 

soliq 

qonunchiligida  «rezident»  tushunchasi  aniq  belgilangan  emas.  Jismoniy 

shaxslami  rezidentlik  masalasini  echish  uchun  soliq  amaliyotida  va 

Britaniya adliyasida,  haqiqiy  sharoitga  asoslangan  qator mezonlar hisobga 

olinadi.

Shaxs  har bir soliq yili  (6  apreldan  kelgusi  yili  5  aprelgacha)  Buyuk 

Britaniya  hududida  6  oy  va  undan  ortiq  yashasa,  daromadini  soliqqa 

tortishda uning rezidentlik bo‘yicha masalasi  ko‘riladif Agar,  shaxs  Buyuk 

Britaniyada  6  oydan  kam  yashasa,  uning  rezidentlik  masalasi  boshqa

holatlami  hisobga  olgan  holda echiladi.  Agar shaxs  chet elga qatnab  tursa 

va  Buyuk  Britaniyada  uy,  kvartira  yoki  boshqa  «yashash»  joyini  ushlab 

tursa shu  davrda necha kunligidan qat’iy nazar faqat bir marta kelib  ketsa 

ham hohlagan soliq yilida rezident hisoblanadi.

Bundan  tashqari,  Buyuk  Britaniyada  xech  qanday 

turar  joyi 

boMmagan  va  bu  davlatga 4  yil  davomida  surunkasiga kelib  ketadigan va 

har  yili  o'rtacha  3  oydan  kam  boMmagan  muxlatda  bu  hududda 

yashaydigan shaxs ham Buyuk Britaniyani rezidenti deb hisoblanadi.

Ingliz  soliq  qonunchiligi  yana  ikkita  tushunchani  ifodalaydi. 

Odatdagi  (oddiy)  rezident va  domitsiliy.  Ingliz tilida gapiruvchi  xalqlarda 

bu  ikki  terminni  mazmuni  bir  xil.  Lekin  boshqa  mamlakatlarda  uning 

mazmuni har xil.

Odatdagi  (oddiy)  rezident  termini  Buyuk  Britaniyada  doimiy 

yashaydigan va butun umrini  shu yerda o'tqazadigan, (lekin qisqa muxlatli 

xizmat  va  shaxsiy  ishlar  bo'yicha  chet  elga  borishi  hisobga  olinmagan 

holda) shaxs hisoblanadi.

Yil  davomida  shaxs  to 'liq   bu  yerda  bo'lmasada  oddiy  rezident 

hisoblanadi (lekin rezident hisoblanmaydi).

Chet  elda  doimiy  yashash  joyi  bo'lgan  shaxs  Buyuk  Britaniyaga 

kelganda,  Buyuk  Britaniyada  doimiy  yashash  uchun  qolish-qolmasligini 

bilmasa uch yil o'tgandan keyin oddiy rezident hisoblanadi.

Agar shaxs  Buyuk  Britaniyaga doimiy  yashash  uchun  kelgan  bo'lsa, 

birinchi  kelgan  kunidan  boshlab  oddiy  rezident  hisoblanadi.  Domitsiliy- 

doimiy 

yashaydigan  mamlakatda  joyi  bo'lgan  shaxs  hisoblanadi. 

«Domitsiliy» tushunchasi  fuqaro va rezidentdan farq qiladi.  Shaxs bittadan 

ortiq  mamlakatda  rezident  boMishi  mumkin.  Domitsiliy  esa  aniq  davr 

ichida faqat bitta mamlakatda b o 'la oladi.

Buyuk  Britaniyada  yollangan  ishchi  sifatida  ishlovchi  chet  el 

fuqarosi  (rezident  yoki  norezident),  bu  mamlakatda,  domitsiliy  deb 

qaralmaydigan bo'lsa-da, ayrim soliq engilliklarini oladi.

Buyuk  Britaniyadan 

tashqarida  yashovchi  domitsiliy 

statusiga 

(huquqiy  holat)  ega  shaxs  va  Buyuk  Britaniyada  chet  el  yollovchilari 

q o 'lida  ishlasa,  shu  davlatda  yollovchilardan  oladigan  ish  haqini  50% 

soliqqa tortiladi.

Agar  shu  shaxs  o'ndan  to'q qiz  yil  Buyuk  Britaniya  rezidenti 

hisoblangan bo'lsa, uning 75% ish haqisi soliqqa tortiladi.

Chet  davlatlarda  oladigan  daromadlarini  faqat  Buyuk  Britaniyaga 

o'tkazadigan hajmigina soliqqa jalb  qilinadi.

Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i umumiy  jam langan 

daromaddan emas,  daromadni  qismlari  (ish haqi,  dividend,  renta v a  h.k.) - 

shedulalari  bo‘yicha  soliqqa  tortiladi.  Soliq  solish  oltita  shedula  b o ‘yicha 

amalga oshiriladi:

-A 

shedulasi 

bo‘yicha 

yerga, 

imoratga 

va 

h.k. 

b o ‘lgan 

mulkdorchilikdan olinadigan daromad;

-V  shedula  bo‘yicha  tijorat  maqsadida  o ‘rmon  m assivlaridan 

foydalanishdan  olingan  daromadlar (Agar ular D  shedula bo‘yicha  soliqqa 

tortilmasa).

-S  shedula orqali  hukumat tomonidan  Buyuk Britaniyada chiqarilgan 

qimmatbaho  qog‘ozlar  va  Buyuk  Britaniyada  foizi  toianadigan  xorijiy 

davlatlami  xukumati  tomonidan  chiqarilgan  ba’zi  bir  qim m atbaho 

qog‘ozlardan olinadigan daromadlar soliqqa tortiladi.

-D  shedula  bo'yicha  ishlab  chiqarish  —tijorat  faoliyatidan  olingan 

foyda (savdodan,  sanoatdan,  qishloq  xo'jaligi,  transportdan),  shaxsni  erkin 

kasb  faoliyatidan  olingan  daromadi,  qimmatbaho  qog'ozlardan  olingan 

daromad  (S  shedula  bo‘yicha  olinmagan  bo‘lsa),  zayomlar  b o ‘yicha 

olingan  foizlar,  chet  elda  olingan  va  Buyuk  Britaniyaga  o ‘tkazilgan 

daromadlar.

-E  shedulasi  orqali  mehnat  orqali  topilgan  daromadlar:  ish  haqi, 

xizmatchilarni oyligi, pensiyalar soliqqa tortiladi;

-F  shedula  bo'yicha  dividendlar  va  boshqa  kom paniyalam i 

taqsimlanadigan daromadlari soliqqa jalb qilinadi.

To‘lash  zarur  boMgan  daromad  soligMni  hajmini  aniqlash  uchun 

haqiqiy  olingan  yillik  daromaddan  engilliklar  chiqarib  tashlanadi.  Hozirgi 

kunda  Buyuk  Britaniyada  har  bir  kishi  soliq  olinmaydigan  darom adga 

huquqi  mavjud.  Uni  o‘zgacha  nomi  shaxsiy  skidka 

deyiladi.  Shaxsiy 

skidka  (chegirma)  1990-1991  soliq  yili  bir yilga  3900  f.st.ni  tashkil  qildi. 

Agar daromad  3900  f.st.dan ortiq  boMsa,  ortiqcha summadan  20%   stavka 

bilan  soliq  olinadi.  Eng  yuqori  stavka  40%  boMib,  daromad  sum m asi 

25500 f.stdan ortiq boMganda qoMlanadi.

Qoida  bo'yicha,  ilgari  Buyuk  Britaniyani  soliq  qonunchiligi  oilaviy 

juftlikni  bitta  soliq  toMovchi  deb  hisoblar  edi.  Ayol  erkakni  qaramogMda 

hisoblanib,  soliq  organlariga  bitta  soliq  deklaratsiyasi  topshirilar  edi. 

Xotinini  har  qanday  daromadi  erining  daromadiga  qo‘shilar  edi  va  eri 

qo‘shimcha shaxsiy chegirma olish huquqiga ega boMar edi.

Hozirgi  vaqtda  er-xotinni  daromadlari  alohida-alohida  soliqqa 

tortiladi.

Soliq  bazasini  aniqlashda  qator  may da 

imtiyozlar  ham  ta’sir 

k o ‘rsatadi. Masalan,  ko‘rlarga, to‘liq boMmagan oilaga va uy xizmatkoriga 

talabi  bor  va undan  foydalanayotganlarga  beriladigan  imtiyozlar.  Shaxsiy 

chegirma, oilaviy chegirmalardan tashqari garrovga qo'yilgan pul bo'yicha 

foizlarga  beriladigan  imtiyoz 

va  nafaqa  badali  bo‘yicha  beriladigan 

imtiyozlar katta ahamiyatga ega.

E  shedulasi  bo‘yicha  daromaddan  xizmat  nuqtai  -  nazaridan  bir 

jo ydan  ikkinchi  joyga  ko‘chib  o'tish,  avtomobil  xizmati  bilan  bogMiq  va 

boshqa  harajatlar chiqarib  tashlanadi.  Bajarayotgan  ishi  yuzasidan  shaxsiy 

avtomobilidan  foydalansa,  daromadidan  avtomobilga  xizmat  ko'rsatish 

jo riy  harajatlari va amortizatsiyasini chiqarib tashlaydi.

Ishidan  uyigacha  yoM  bilan  bogMiq  boMgan  harajatlar  chiqarib 

tashlanmaydi.

Buyuk  Britaniyadagi 

norezidentlar, 

qoida  bo‘yicha  daromad 

soligMdan shaxsiy imtiyoz olishlari mumkin emas.

Lekin,  eri  yoki  xotini  qo‘yidagi  holatlarda  boMganlarida  unga 

im tiyoz berilishi mumkin:

a)  millatlar  hamjihatligi  mamlakatlari  va  Irlandiya  respublikasida 

yashovchi  Buyuk Britaniya fuqarosi boMsa;

b)  Buyuk  Britaniya  davlat  xizmati  devonida  yoki  Angliya  mustam- 

lakalarida xizmatchi yoki  ilgari xizmatchi boMgan boMsa;

v) Men va Normandiya orollarini rezidenti boMsa;

g)  o ‘zining  yoki 

oila  a ’zolarining  sogMigM  tufayli  boshqa 

m am lakatlami  rezidenti  boMsa,  lekin  ilgari  Buyuk  Britaniya  rezidenti 

boMgan hollarda;

d) davlat  xizmatchisini  beva ayoli  boMsa;

e) Buyuk Britaniya  bilan  soliq  kelishuvi  mavjud  boMgan mamlakatni 

rezidenti  boMsa.

Daromad  soligMga  jism oniy  shaxslami  quyidagi  daromadlari 

tortilmaydi:  Natura  holatidagi  nafaqa  (agar  uni  pul  shakliga  aylantirib 

boMmasa) va faqat uni  olgan  shaxs  foydalansa,  milliy  omonat sertifikatlari 

b o ‘yicha  olingan  foizlar,  nogironlarga  berilgan  nafaqa,  studentlarga 

berilgan  stipendiya  va  nafaqa,  ishsizlikda,  kasallikda  va 

onalikda 

beriladigan  yordam   (nafaqa)  puli  (ijtimoiy  sug'urta  tizimi  bo'yicha 

beriladigan nafaqa va boshqalar).

Buyuk Britaniya soliq qonunchiligida qator boshqa mamlakatlar kabi 

shaxsiy  daromad  yollanma  ishlashdan  olgan  ish  haqiga  va  investitsiyadan 

olgan  daromadlarga  boMinadi.  Birinchi  boMagi  bo'yicha  soliq  solinadigan

bazani  aniqlash 

hech  qanday 

qiyinchilik  tug‘dirmaydi. 

Lekin 

investitsiyadan  olinadigan  daromad  bazasiga  eng  a w a lo   fondlar, 

dividendlar,  sof  renta  toMovlari  olinadi.  Kapitalni  o ‘sishi  soliqqa 

tortilmaydi.  Lekin  kapitalda ulushli  qatnashish  natijasida olingan  dividend 

soliq bazasi  hisoblanadi. Yana ta’kidlash joizdir, ulushni  sotishdan olingan 

har  qanday  daromadi  ham  soliqqa  tortilmaydi.  1965  yilgacha 

ushbu 

daromadlar umuman soliqqa tortilmas edi.

Lekin  1965 yili  kapitalni  o‘sishiga maxsus soliq kiritildi.  1982 yildan 

boshlab  kapitalni  o‘sishidan  tashkil  topgan  daromad  inflyatsiya  hisobiga 

chegirmani  chiqarib  tashlagandan  keyin  hisoblanadigan  bo‘ldi.  Daromad 

bilan  kapitalni  o‘sishi  o'rtasidagi  chegara  o ‘chirildi.  Masalan,  doimiy 

asosda  kapitalni  o‘sishidan  daromad  oladigan  shaxs  savdogar  hisoblanadi 

va  daromad  solig‘iga  tortiladi.  Doimiylik  etarli,  lekin  savdo  faoliyatini 

majburiy belgisi bo'lib qolmaydi.

Manbadan  soliq  olish  tizimini  ishlatish  imkoniyati  boMmasa,  soliq 

toMovchi  o'zining  kutilayotgan  daromadini  soliq  inspektoriga  deklaratsiya 

orqali  xabar qiladi.  Inspektor deklaratsiya  va  olingan  ma’lumotlar  asosida 

daromad  soligMni  hisobini  qiladi.  Soliq  yil  davomida  to‘rt  marta  baravar 

hajmda 

toManadi. 

Yilning 

oxirida 

daromadni 

toMiq 

summasi 

aniqlangandan  keyin,  daromad  soligMni  oxirgi  hisob-kitobini  qiladi. 

Yilning  oxirida  ortiqcha  toMangan  summa  soliq  toMovchiga  qaytariladi. 

Kam  toMangan summa undiriladi.

Ish  haqidan  tashqari  daromadga  ega  boMmagan  fuqarolar  besh  yilda 

bir  marta  deklaratsiya  toMg‘azadilar.  Birinchi  marta  deklaratsiya  yangi 

ishga kirgan  vaqtida  toMdiriladi.  Bu  ish  zudlik  bilan  soliq  undirish  uchun 

emas  (chunki  soliq  oldingi  daromadlardan  olinadi),  toMovchini  soliq 

huquqiy  holatini  belgilash  uchun  amalga  oshiriladi  (masalan,  oilaviy 

ahvoli).  Ushbu  ma’lumot  asosida  soliq  xizmati  toMovchiga  va  unga  ish 

beruvchiga 

kodlangan 

xabamoma 

yuboradi. 

Kodlangan 

soliq 

deklaratsiyasini  282  -  N  deyiladi.  M a’lumotda  eng  avvalo  oilaviy  ahvoli 

yoritilishi  kerak.  Oilali  soliq  toMovchilami  deklaratsiyasi  «V»  belgisiga 

ega  (er,  xotin  uchun)  va  «N»  (yagona  shaxs  uchun).  Soliq  toMovchilar 

tomonidan hech qanday harakatni keragi yo ‘q.  Ish beruvchilar soliq jadvali 

bilan  ta’minlangan,  soliq tizimidan  olingan  kodlangan  m a’lumotga  asosan 

soliqni hisoblab ushlaydi.

Daromad 

soligM 

kumulyativ 

baza 

asosida 

yillik 

darom ad 

yigMndisidan hisoblanadi.

Masalan,  majburiyatni  hisoblaganda bir haftani  past daromadi yuqori 

darom adli  keyingi  hafita  bilan  yoki  teskarisi  solishtirilib  ko‘riladi.  Buyuk 

B ritaniya soliq tizimini xususiyati shundan iboratki,  soliq faqat kumulyativ 

asosda hisoblanib qolmay, shu tarzda yigMladi ham.

Boshqa  mamlakatlarda  kumulyativ  asos  faqat  soliqni  hisoblashda, 

lekin  uni  yig ‘ishda  ishlatilmaydi.  Soliq  har hafta shu  haftani  ish  haqisidan 

olinadi.  Agar yillik  daromad  bo'yicha  qaytadan  hisob-kitob  kerak  bo‘Isa. 

bu yilni oxirida amalga oshiriladi.

Ingliz  soliq  tizimi  shunday  sharoit yaratadiki,  yilning har bir davrida 

shu  davrga  to ‘g ‘ri  keladigan  yillik  soliq  summasi  olinadi.  Kumulyativsiz 

tizim da  har  hafta  yillik  soliq  engilligini  1/52  qismi  chiqaziladi.  Agar 

haftalik  daromad  haftalik  engillikdan  kam  bo‘lsa,  ortiqcha  summa  oldin 

to ‘langan soliqni bir qismiga olib boriladi.

Shunday  qilib  soliqni  qaytarish  amalga  oshadi.  Agar  oldin  olingan 

soliq  juda  kam  boMsa,  engillikni  qolgan  qismi  kelajakda  toManadigan 

soliqqa  olib  boriladi.  Shuning  uchun yil  davomida  qat’iy  hisob-kitob  olib 

borishga to‘g ‘ri keladi.

Agar  bu  ish  to ‘liq,  vaqtida  olib  borilsa,  yilning  oxirida  katta  hajmda 

hisob-kitob  qilishg‘a to‘g ‘ri  kelmaydi.  Lekin  bu  ustunlik bilan  bir qatorda 

kam chilik ham mavjud.

Soliq toMovchi  har haftalik soliq toMovini yozuvini yil  davomida olib 

borishi  kerak.  Bu  ancha  qimmat  ish.  Yana  qiyinchilik  oilaviy  ahvol 

° ‘zgarganda  ham  yuzaga  kelishi  mumkin.  Oilada  o‘zgarish  boMsa,  soliq 

toMovchi  to‘xtovsiz  ichki  daromadlar  boshqarmasiga  xabar  qilib  turishi 

kerak.

Buyuk  Britaniya  aholisi  58  mln.ni  tashkil  etadi.  Jismoniy  shaxslar 

darom ad  soligMni  ulushi  2000  yilda  25,1%  teng  boMgan.  Uning  salmogM 

1975  y-  40%,  1990  у  -  27,9%  teng  boMgan.  K o‘rinib  turibdiki, jismoniy 

shaxslar daromad  soligMning  byudjet daromadlaridagi  salmogM  muntazam 

kam ayib  borgan.  2000  yilda  26  mln  200  ming  kishi  daromadlari  haqidagi 

deklaratsiyalam i  toMdirganlar,  yoki  bu  jami  aholining  45,1%  ni  tashkil 

etadi.  Ulaming 67 foiziga toMovlar qaytarilishiga to‘g‘ri keldi.

Amerika aholisi  265,3  mln  kishidan oshiqroqdir,  2000 yilda  116  mln 

837  ming  kishi  yoki  aholining  44%  yakka  soliq  deklaratsiyasini 

to  ldirdilar.  Bu  yerda  ham  67%  yoki  78,3  mln  odamga  ortiqcha  toMangan 

soliq  summalarini qaytarishga to‘g ‘ri keldi.

Keltirilganlardan  ay on  boMdiki,  umumdeklaratsiyalash  tizimi  orqali 

nafaqat  soliqlar  samarali  yigMmlar,  balki  yil  davomida  ortiqcha  toMangan

soliq  toMovlari  qaytariladi  va  bu  narsa  deklaratsiyalash  tizimining  soliq 

toMovchilarga nisbatan anchagina adolatli tizim ekanligini anglatadi.

3.3. Merosga solinadigan soliq

Buyuk Britaniyada to‘g‘ri soliqlardan biri-  merosga solinadigan soliq 

hisoblanadi.  1986  yilgacha  bu  soliqni  kapitalni  o ‘tqazish  soligM  va  undan 

ham ilgari -  mol-mulk soligM deb yuritilgan.

Soliqning  nomi  bir  necha  bor  o ‘zgarishiga  qaramay,  mazmuni 

boshlangMch holatida qolgan.  Agar hadya qiluvchi,  mol-mulkni  bergandan 

keyin  etti  yil  davomida  hayot  kechirsa,  hadyalaming  ko‘pchilik  turidan 

soliq olinmaydi. Mulk egasini o‘zgarishidagi bu tartib soliq qonunchiligida 

soliq solishdan ozod qilish imkoniyati hisoblanadi.

Mol-mulkni  berish  vaqtida  soliq  olinmaydi.  Lekin  keyingi  etti  yil 

davomida beruvchi vafot qilsa,  ushbu kelishuv  soliqqa tortiladi.

Soliq  stavkasi  mol-mulk  qiymati  200000  f.st.dan  ortiq  boMsa, 

ortiqchasidan 40% hajmda belgilangan.

Har  qanday  soliq  tizimini  boshqaruv  apparati  tanqid  qilinadi. 

Britaniyani soliq tizimi xizmati juda  qimmat bahoga ega.  Amerikalik soliq 

toMovchilar bir yilda bir marta murojaat qiladi.  Ingliz soliq toMovchisi to ‘rt 

marta murojaat qiladi.  Buning  sababi,  Angliyada shedulyar soliq  solish  va 

soliqni  oMgan  yilgi  bazadan  hisoblash  yuqori  malakali  tekshirishni  talab 

qiladi.  Inglizlar faqat soliq deklaratsiyasini  toMdiradi  va  jo'natadi.  Soliqni 

qanday 

hisoblashganligini 

bilmaydi. 

Faqat 

uni 

toMash 

uchun 

inspektsiyadan  chek  oladi.  Bu  soliqni  tushunmaslikka  va  toMovchilami 

ortiqcha hayojonlanishiga olib keladi.

Buyuk Britaniyani  soliq yigMsh  harajati  umumiy  soliq daromadlarini 

2%ni  tashkil  qiladi.  Bu  Shvetsiya  va  Kanadadan  2  marta  va  AQShdan  4 

marta  ko‘p.  Bu  bilan  bir  qatorda  AQShda  soliq  organlarini  ro‘yhatida 

Buyuk  Britaniyaga  qaraganda  2  marta  kam  xodimlar  ishlaydi  va  soliq 

toMovchilar  4  marta  ortiq.  Yuqori  harajatlami  sababidan  biri  kom pyuter 

tizimi orqali maMumotlami ishlab chiqish etarli darajada emas.

3.4.  Kompaniyalami soliqqa  tortish

3.4.1.Korporatsiya foydasiga  solinadigan soliq

Korporativ  soliq  yoki  kompaniyalardan  olinadigan  daromad  soligM 

Buyuk  Britaniyada  1965  yili  joriy  qilingan.  Bu  soliq  ilgari  qoMlangan

kompaniyadan  olinadigan  soliqni  almashtirdi.  1965  yilgacha ular jism oniy 

shaxslar  bilan  barovar  soliqqa  tortilar  edi.  Bundan  tashqari  ularga 

qo  shimcha 

15%li 

foydaga  solinadigan  soliq  qo‘llangan. 

Buyuk 

Britaniyada  1965  dan  1973  yilgacha  qo‘llangan  klassik  korporatsion  soliq 

tizimi  o'm iga korporatsion soliqni amputatsion tizimi kirib keldi.

Korporatsion  soliq  rezident  kompaniyalami  soliq  yili  davomida 

olgan hamma foydalari  uchun qoMlaniladi.

Ingliz  soliq  qonunchiligi  «Kompaniya»  tushunchasiga  korporativ 

organlami  (korporativ  boMmagan  shirkat  assotsiatsiyalarini  chiqarib 

tashlanadi) kiritadi.  Oxirgilar jismoniy shaxslar kabi soliqqa tortiladi.

Korporativ  organ  o ‘z  faoliyatini  shu  mamlakatda  olib  borsa,  uning 

faoliyati  shu  mamlakatda  nazorat  qilinsa,  ya’ni  shu  mamlakatda  uning 

boshqaruv organi joylashgan boMsa, rezident kompaniya deb hisoblanadi.

Korporatsion  soliq  kompaniya  daromadlaridan  ruxsat  etilgan 

ayirm alami olib tashlangandan keyin ushlanadi.

Soliq  stavkasi  har yili  mamlakat  byudjeti  tasdiqlanganda  belgilanadi 

va o ‘tgan moliya yili daromadiga nisbatan qoMlanadi.

Hozirgi  kunda  33  va  24  (kichik  biznes  uchun)  foiz  stavkalar 

qoMlanadi.

Korporatsion  soliq  solish,  12  oydan  oshmaydigan  hisobot  davrida 

am alga  oshiriladi.  Hisobot  davri  ikkita  moliya yiliga to‘g‘ri  kelsa,  bu  tez- 

tez yuz berib turadi,  kompaniya daromadi  ikkiga boMinadi va uning har bir 

boMagiga, taaluqli m oliya yili belgilangan stavkalar qoMlanadi.

Asosan soliq hisobot davridan  9 oy o‘tgandan keyin toManadi.

Amputatsion  tizimga  binoan  kompaniyadan  korporatsion  soliq 

hamm a  olingan  foydasi  yuzasidan  ushlanadi.  Agar  bu  foyda  aktsionerlar 

o ‘rtasida  taqsimlanadigan  boMsa,  kompaniya  toMagan  soliqning  ham  bir 

qism i  boMinadi  va  aktsioner  toMaydigan  daromad  soligMda  hisobga 

olinadi.

Amputatsion tizim beshta asosiy belgilari bilan ifodalanadi:

-kompaniya korporatsion soliqni  yagona stavka bilan hamma foydasi 

(taqsimlangan va taqsimlanmagan) yuzasidan toMaydi.

-Daromad soligM dividendlar manbaida ushlanmaydi.

-Agar 

kom paniya 

dividend 

toMaydigan 

boMsa, 

u 

oldindan 

korporatsiya  soligM  hisobiga  avans  toMovini  berishi  kerak.  Korporatsiya 

soligM  avansini  soliq  stavkasini  aktsiyadorlar  o ‘rtasida  taqsimlanadigan 

foyda summasiga qoMlash yoMi bilan aniqlanadi.

-Daromad  solig1 ini  toMashda  Buyuk  Britaniyani  rezidenti,  olingan 

dividenddan toMangan avansni chiqarib tashlash huquqiga ega.

Chiqarib  tashlanadigan  summani  stavkasi  qoida  bo‘yicha  shaxsiy 

daromad soligMni asosiy stavkasiga bogMangan.

Hisob-kitob 

qilish 

muhlati 

nihoyasiga 

etganda, 

kompaniya 

tomonidan  toMangan  korporatsion  soliqni  avansi,  korporatsion  soliqni 

toMash majburiyatidan chiqarib tashlanadi.

Norezident 

korporatsiyalami 

foydasi, 

korporatsiya 

Buyuk 

Britaniyada  filial  va  boMimlar  orqali  savdo  qilgan  taqdirdagina 

korporatsion soliqqa tortiladi.

«Buyuk  Britaniyada  savdo  olib  boradi»  degan  tushuncha  qonunda 

aniq  belgilangan  emas,  lekin  ingliz  adliyasi  tomonidan  bunday  faoliyatni 

olib borish chegarasi belgilangan.  Faqat bu holda tovarlarni  sotish va olish 

«savdo qilayapti»  degan tushunchani anglatmaydi.

Lekin  ingliz  ist’emolchisiga  tovarlarni  sotish  va  xizmat  k o ‘rsatish 

bo‘yicha  kontrakt  tuzilgan  joy,  norezident  savdo  qilgani  to ‘g ‘risidagi 

muhim omil  hisoblanadi.

Buyuk  Britaniyada  boMimlari  orqali  savdo  qilayotgan  norezident

kompaniyalar korporatsion soliqqa quyidagi holatlarda tortiladi:

a)  BoMim  yoki  boMim  nomidan  bevosita  va  bilvosita  savdo  qilish 

natijasida olingan daromad;

b)  BoMim  tomonidan  mulkdan  yoki  mulkka  boMgan  huquqdan

olingan daromad;

v) aktivlami o'sishidan olingan kapitaldan boMimlarni  foydalanishi.

Norezident  kompaniyalar  Buyuk  Britaniyada  yuzaga  keladigan 

hamma daromaddan  daromad  soligM  toMaydilar.  Norezident  kom paniyalar 

taqsimlanadigan foydadan korporativ soligMni avansini toMamaydi.

Ayrim  holatlardan  tashqari,  norezident  kompaniyalar  rezidentlarga 

qoMlanadigan  tartibda  korporatsion  soliqqa  tortiladi.  Lekin  norezidentga 

beriladigan  yillik  foizlar  va  boshqa  har  yilgi  toMovlar  (masalan,  royalti) 

chiqarib tashlanmaydi  (agar soliq  kelishuvida  ko‘rilmagan  bo‘lsa).  Buyuk 

Britaniya rezidentlariga beriladigan toMovlar chiqarib tashlanadi.  Faqat shu 

vaqtdagi,  agar  toMovlar  korporatsion  soliqqa  tortiladigan  daromad 

hisobidan amalga oshirilgani qayd etilgan hollarda.

Soliq  olinadigan  daromad  kompaniyani  umumiy  tushum idan  qonun 

bo'yicha  belgilangan  soliq  yili  davrida  amalga  oshirilgan  hamma 

harajatlami  chiqarib  tashlash  yoMi  bilan  aniqlanadi.  Ko‘pchilik  qonuniy 

hujjatlar  chiqarib  tashlanadigan  harajatlami  ko‘rsatmaydi, 

ко  proq

chiqarilmaydigan  harajatlarni  ifodalaydi.  Shunday  qilib,  qonun  bo'yicha 

m an  qilinmagan  hamma  harajatlarni  chiqarib  tashlaydi.  Harajatlarni 

chiqarib  tashlash  huquqiga  ega  bo'lish  uchun,  ular  «joriy  harajatlar» 

m oddasi  bo'yicha  o'tishi  kerak,  to 'liq  va  faqat  tadbirkorlik  faoliyatiga 

sarflanishi zarur.

Yalpi daromaddan (tushumdan) chiqarib tashlanadi;

1. 

Ish  bilan  bog'liq  bo'lgan  joriy  harajatlar.  Masalan, 

imoratni 

ijaraga  olish  (ulami  sotib  olish  emas),  ta’mirlash  qiymati  (lekin

о  zgartirish,  qo  shish,  rekonstrktsiya  qilish  qiymati  emas),  valyuta  kursi 

o'zgarish i  natijasida  valyuta  zayomlaridan  yo'qotish.  Agar  bu  zayomlar 

«joriy harajatlar» moddasidan o'tgan bo'lsa va h.k.

Xususiy  xarakterga  ega  bo'lgan  joriy  harajatlar,  uy-joyni  ijaraga 

olish,  ishlab  chiqarish  xarakteriga  ega  bo'lmagan  har  qanday  harajatlar 

im oratni  modernizatsiya  qilish  harajati,  foizlami  potentsial  tarzda 

y o 'qotish,  sheriklami  qarz  majburiyatlari,  yillik  har  xil  to'lovlari,  Buyuk 

B ritaniya  norezidentlariga  yuqori  stavkali  foizni  berish  to'lovlari,  soliq 

jarim asi  va  kapital  qo'yilm a  bilan  bog'liq  bo'lgan  boshqa  harajatlar 

chiqarib tashlashga ruxsat etilmaydi.

2.  Ishlab  chiqarish  ehtiyoji  bilan  bog'liq  bo'lgan  ishchilami  ishdan 

bo  shatishda  kompensatsiya  berish  (faqat  kompaniyani  yo'q  qilishdagi 

harajat  emas),  xodimlami  texnik  va  kasb  bo'yicha  qayta  tayyorlash, 

m ukofotlar va sovg'alar berish kabi to'lovlar.

3.  Kompaniyani  moliya  masalalari  bo'yicha  yuridik  maslahatlar, 

buxgalteriya  hisobi  bo'yicha  xizmatga  haq  to'lash,  ishlab  chiqarish 

faoliyati  bilan  bog'liq  bo'lgan  transport  harajatlari  (Agar,  shubhalik  holat 

b o 'lsa ,  qisman chegirma beriladi).

4.  Litsenziya  va  shunga  o'xshash  to'lovlar  va  kelajakda  olinadigan 

foyda  bilan bog'lik to'lovlar (masalan, qishloq xo'jalik ekinlarini parvarish 

qilish harajati  bo  yicha hosil  bir necha yil  keyin olinishi mumkin),  siyosiy 

partiyalarga to'lovlar (ular milliylashtirishni o'tkazmaslikka kafolat bergan 

taqdirda).  Siyosiy  partiyalarga  beriladigan  boshqa  har  qanday  to'lovlar 

chiqarilishi  mumkin emas.

5.  Kompaniya  va  boshqa  hamkorlami  xodimlarini  dam  olishi  uchun 

vakolatli  harajatlar  (agar  ular  m a’lum  chegarada  bo'lsa  va  ish  faoliyati 

bilan  to 'g 'ri  bog'liq  bo'lm asa),  reklama  xarakteriga  ega  bo'lgan  qiymati

10 

f.st  hajmidagi  so vg'a  berish  (oziq-ovqat,  ichimlik  va  tamaki 

m ahsulotlaridan  tashqari),  kompaniyani  mahsuloti  namunasi  shaklidagi

sovg‘alar.  Sovg‘a harajatlarini  hajmi  har bir oluvchiga berishga  10  f.st.dan 

oshmasligi kerak.

6.  Xayriya  yordami berish  maqsadida xizmat ko‘rsatish uchun taklif 

qilingan  xizmatchilarni  ish  haqisi  va  1987  yildan  boshlab  o‘qituvchilik

ishlari uchun haq to‘lash.

7.  Uskunalami  sotib  olgan  vaqtda  qilingan  ta’mirlash  harajati 

chiqarilmaydi.  Agar  bu  harajatlar  joriy  harajatlar  tarkibiga  kirsa,  ular

chiqarib  tashlanadi.

8.  To‘liq  va  faqat  ishlab  chiqarish  uchun  qilingan  va  u  bilan  bogMiq 

bo‘lgan  ish  haqi,  harajati,  suv,  elektroenergiya,  gaz  bilan  ta’minlash, 

yoritish,  pochta  harajatlari,  isitish,  telefon,  kantselyariya  tovarlari  va 

boshqalar (Agar shubhalik bo‘lsa, qisman chiqariladi).

9.  Muxtojlarga  yordam  berish  fondiga  ajratma,  hayr-ehson.  Bu 

harajatni  yuqori  chegarasi 

oddiy 

aktsiyalar  bo‘yicha  beriladigan 

dividendlar summasini  3 foizdan ortiq boMishi  mumkin emas.

10. Tijoratdan va nctijorat faoliyatdan ko‘rilgan zararlar.

11.  Daromad  manbaida  foiz, 

royalti, 

patent  toMovlaridan 

kompaniyadan  olinadigan  daromad  soligM,  shu  toMovlami  amalga 

oshirishda  kompaniyadan  olinadigan  daromad 

soligMdan  chiqarib 

tashlanadi.

12.  Hisobot  davrida,  hisobdan  chiqariladigan  muhlati  oMgan  qarzlar 

(faqat tijorat xususiyatligi).

Ilmiy  tekshirish  harajatlari  toMiq  kompaniyani  yalpi  daromadidan 

chiqarib tashlanadi.