T o sh k e n t d a V la t iq t iso d iy o t u n IV e r s it e t I f. Sh. Shamsutdinov, Sh. F. Shamsutdinova chet mamlakatlar
Amerika qo‘shma shtatlari soliq tizimining asoslari
Download 4.32 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- A Q SH ning soliq tizimi
- AQShda hokimiyat darajasi va soliq turlari bo‘yicha byudjet tushumining odatdagi tarkibi H okim iyat darajasi Hamma
- AQShning soliq tizimi___________________ S o l i q l a r Federal Shtatlar Mahalliy
- 2. Korporatsiyalar foydasi 2. Korporatsiyalar foydasi 2. Korporatsiyalar fovdasi 3. Ijtim oiy su g ‘urtaga ajratma
- 4. Sotishga solinadigan soliq 4. Um um iy sotishga solinadigan soliq, aktsizlar, ekologiya
- Haniniv rm olivaviy Yil) Daromadlar 1980 1990 1992 Aholidan olinadigan daromad soliqlar
|
8.2.Amerika qo‘shma shtatlari soliq tizimining asoslari «Hayotda oMim va soliqdan m uqarrar narsa y o ‘q» (B .Franklin) AQSh katta tarixga ega boy davlat boMganligi uchun uning soliq tizimi chuqur o ‘rganilgan, nazariy asoslangan va am aliyotda keng miqyosda sinalgan. Bu tizim bir necha asrlar davom ida am aliy xususiyatlarini saqlab, ulami rivojlantirib kelm oqda. AQSh konstitutsiyasiga binoan federal va shtat hukum atlari m ustaqil soliq siyosati yuritish huquqiga ega. Soliqlar federal, shtat hukum atlari va mahalliy organlari hukumati tom onidan yigMladi. AQShning hozirgi soliq tizimi 1986 yil sentyabr oyida qabul qilingan. Ushbu soliq islohoti qonuni 1942 yili kiritilgan darom ad to‘g‘risidagi qonundan keyin eng yirik soliq tadbiri hisoblanadi. Islohotning asosiy maqsadi
federal soliqqa
tortish tizim ini soddalashtirish va «adolatli» soliq solish yoMi bilan m am lakatda iqtisodiyotni rivojlantirish darajasini rag'batlashtirishdan iborat edi. Islohot natijasida fuqarolami daromad soligMga tortish va korporatsiya foydasini soliqqa tortish tizimi sezilarli darajada o'zgardi. D arom ad soligMni eng yuqori stavkasi ayrim shaxslar uchun -5 0 d a n 26 foizga va
korporatsiyalar uchun 46 dan 34 foizga tushirildi. 1993 yili qabul qilingan q o n u n ham soliq tizim iga talaygina o ‘zgartirish kiritdi. Qonunda xususiy sh ax slar uchun ikkita soliq stavkasi (36 va 39,6% ) va korporatsiyalarga 34 d an 35 foizgacha o ‘zgartish kiritildi. Shu bilan bir qatorda xizm atga taa lluqli ziyofat, ко ngilochar tadbirlar bilan bog'liq chegirm alar qisqartirildi. A Q Shda 70% dan ortiq soliq tushumlari to ‘g ‘ri soliqiardan, shu ju m la d an , ulam ing 40 foizdan k o ‘prog‘i federal daromad soligMdan iborat. Soliqiarning zarurligi, m azm uni va
aham iyati ko'pchilik AQSh iqtisodchilari tom onidan nazariy jihatdan asoslangan. Bu sohada K em pbell, M akkonel, Stenli Bryu va boshqalar katta hissa qo‘shdilar. Q a to r kam chiliklar, qaram a-qarshiliklar, iqtisodiyotning ko‘ptarm oqliligi xususiyatlarini va harakatdagi soliq qonunchiligini murakkabligini hisobga o lib, hozirgi vaqtda A Q Sh soliq kodeksining yangi loyihasi tayyorlangan. Ijtimoiy m anfaatdorlik va ijtimoiy xizm atning tabiati ju d a m urakkab va q o ‘p qirrali hisoblanadi. Shu sababli aniq shaxs am aliyotda qaysi sohadan k o ‘p darom ad ko ‘rayotganini aniqlash qiyindir. Shuning uchun aniq shaxs avtom obil yoMlaridan, bepul o ‘rta taMim tizimidan, d av lat va m ahalliy xavfsizlik organlari, yongMndan himoya qilish va ob- havoni prognoz qilish xizm atlaridan qanday m oddiy m anfaat olishini belgilash oddiy m asala em as. Demak, soliq ogMrligini taqsim lash m uam m oli m asala boMib qoladi. Iqtisodiyotda soliq ogMrligini taqsim lash m uam m osiga ikki xil qarash m avjud: - olingan m anfaatni soliqqa tortish printsipi (tamoyili); - toMov qobiliyati kontseptsiyasi printsipi (tamoyili). O lingan m anfaatni soliqqa tortish printsipiga asosan, uy x o ‘jaliklari v a tadbirkorlar davlat beradigan tovar, k o ‘rsatgan xizmatni xuddi boshqa tovarlarni sotib olgandek qabul qilishlari kerak. Hukum at tom onidan tak lif qilinadigan tovar va xizm atlam i qabul qiluvchilar, ushbu tovar va xizm atlam i m oliyalashtirish uchun soliq toMashlari kerak. M antiqiy jih atd an bu to ‘g ‘ri boMadi. Ijtim oiy m anfaatning bir qismi olingan m anfaatni soliqqa tortish qoidasi asosida m oliyalashtiriladi. Masalan, benzindan olinadigan soliq, qoida bo ‘yicha, yoMlami qurish
va ta ’m irlashni m oliyalashtirishga sarflanadi. Kim sifatli yoMdan n a f olsa, yoM uchun xarajatni toMaydi. Shunga qaram ay, qachonki aniq va keng m iqyosda olingan m anfaatni soliqqa tortish printsipi qoMlanganda shu zahoti m uam m olar kelib chiqadi.
Birinchi m uam mo - uy xo 'jalig i boshlig'i, tadbirkor ayrim xizm atlardan qanday hajmda n a f (foyda) olishini baholash. A vtom obil egalari yaxshi sifatli avtoyoMdan har xil darajada foyda olganlaridek, avtomobil egasi boMmagan shaxslar ham foyda oladilar. Y axshi yoMlarni paydo boMganidan tadbirkorlar ham bozorlarni kengaytirib talaygina yutadilar. Ikkinchi m uamm o - qabul qilingan afzalliklam i soliqqa tortish printsipi asosida moliyalashtirish hukum atni darom adlam i qaytadan taqsimlash harakatini m uvaffaqiyatsizlikka olib keladi. S huningdek, kam bag'al oilalam i xayriya nafaqalarini m oliyalashtirish u ch u n kerak boMgan m ablag'ni ulam i soliq toMashga m ajbur qilish yoMi bilan qoplash fikri ham bem a’ni va natijasiz hisoblanadi. ToMov qobiliyati printsipi m anfaatni soliqqa tortish printsipidan keskin farq qiladi. Bu printsipning asosida soliq yuki asosan aniq darom ad va farovonlik darajasiga bog'liq degan fikr yotadi. ToMov qobiliyati printsipi yuqori darom adli shaxslar yoki tadb irko rlar kam daromadlilarga nisbatan absolyut va nisbiy k o 'p ro q soliq to lashini talab qiladi. Bu kontseptsiya asosida quyidagi fikr yotadi: uy xo 'jalig i tom o nid an olingan har bir qo'shim cha dollar o 'z navbatida qiziqishni to b o ra pasayib borishiga olib keladi. Bunday holni yuzaga kelish sababi oddiy: daromadning dollarda olingan dastlabki qism i birlam chi ehtiyojga ega boMgan tovarlarga sarf etilib, keyingi m ab lag 'lar u darajada zarur boMmagan tovar v a xizm atlarga ishlatiladi. Bu shuni anglatadiki, kam bag'aldan soliq sifatida undirilgan dollarlar boy odam dan soliq sifatida olingan dollarlarga nisbatan ko'proq zaram i tashkil etishi m um kin. Shunday qilib,
soliqdan q o 'rilg an zaram i ten glashtirish (baravarlashtirish) maqsadida, soliqni olinadigan darom ad hajm iga qarab taqsimlanadi. Bu alohida ahamiyatli holatdir. Lekin bu printsipni qo'llashni ham muam molari mavjud. M asalan, bir yilga 50 m in g dollar daromad oladigan uy xo'jaligi 10 ming dollar oladigan uy x o 'ja lig id a n ko'proq soliq tulash qobiliyatiga ega. Lekin, boy kishi o 'z in in g daromadiga qarab necha marta k o 'p ro q soliq to'laydim i, y o 'q m i d egan savol tug'iladi. A m aliyotda har bir kishini soliq to 'la sh im koniyati to 'liq aniqlanmagan. M asalani echishda m am lakatni boshqaruvchi partiya, v aq t talabi, hukumatni darom adga boMgan talabini hisobga olgan holda, afzalroq ko'rilgan holat olinadi. A m erika iqtisodiyotining soliqlari tarkibi olingan manfaatni soliqqa tortish printsipiga ko ‘ra, q o ‘proq to ‘lov qobiliyati kontseptsiyasiga to ‘g ‘ri keladi. ToMov qobiliyati v a olingan manfaatni soliqqa tortish printsiplarini k o ‘rib chiqish pirovard natijada soliq stavkalari to ‘g ‘risidagi savolga va har qanday shaxsni darom adi oshganda bu stavkalam i o'zgartirish m asalalariga olib keladi. Soliq stavkalari progressiv (ilg'or, taraqqiy), proportsional (m uttanosib) va regressiv (orqaga qaytish) tarzida boMadi. Shunga qarab soliqlarni ilg‘or, m utanosib va regressiv turlariga boMish mumkin. Bunday ta ’riflash stavka bilan darom adni bir-biriga m unosabatiga asoslanadi. D arom adni olishga sabab, ham m a soliqlar darom addan, mahsulotdan, im orat, yer uchastkasidan olinishiga qaramay, kim ningdir daromadidan toManadi. Darom ad o ‘sishi bilan o ‘rtacha stavka oshib borsa, soliq progressiv (ilg ‘or) hisoblanadi. B unday soliq faqat absalyut (m utlaq o‘zgarm as) sum m ani faraz qilib qolm ay, darom ad oshishi bilan olinadigan qismini k o ‘payishini ham anglatadi. Regressiv soliqda, darom ad oshishi bilan o ‘rtacha stavka pasayib boradi. Bunday soliqlar darom ad ko‘payishi jarayonida uning kam va y a n a d a kam qism ini olishni talab qiladi. Regressiv stavkalar bo‘yicha soliq k a tta absolyut sum m ani keltirishi va balki darom ad ko‘payishi bilan katta abso ly u t sum m ani keltirm asligi mum kin. M uttanosib (proportsional) soliq shunday belgilanadiki, darom ad hajmini o ‘zgarishidan qatMy nazar, o ‘rtacha soliq stavkasi o ‘zgarm ay qoladi. T a’kidlab o ‘tish lozimki, progressiv soliqlar boylarni qattiqroq ezsa, regressiv soliq kam bag‘allarga ogMrroq ta ’sir qiladi. Federal hukum at tom onidan olinadigan soliqlar mamlakatni ham m a hududlarida bir xil boMib, ular federal daromadni asosiy bandi hisoblanadi. Shtat soliqlari bir-biridan farq qiladi. Aholining yashash jo y in i tez-tez o ‘zgartirib, y a ’ni k o ‘chib yurishi yuqori darajada boMganligi uchun bu soliqlarni yigMsh m exanizmi texnik jihatdan ju da ham murakkab hisoblanadi. Bu holat ham A Q Sh soliq tizim ining xususiyatlariga izoh beradi.
Byudjet tushum ining katta qism ini to ‘g ‘ri soliqlar ta’minlaydi. U ning hissasi ju d a yuqori (70 foizgacha). Egri soliqlar asosan regressiv so liq boMganligi uchun oddiy soliq toMovchilar tomonidan doimiy ravishd a tanqid qilinadi. Lekin, ko‘pchilikning fikricha egri soliqlam ing y ag o n a shubhasiz fazilati bor - ularni yigMshning oddiyligi. Haqiqatda
tovarni sotib oluvchi sotishdan olinadigan soliqni to ‘lashdan bosh tortmaydi. Teskari holatda unga tovar sotmaydi. AQShda to ‘g‘ri va egri soliqiarning tarkibi quyidagi sxem ada keltirilgan. 8.1.-chizm a A Q SH ning soliq tizimi T o ‘g‘ri soliqlar Egri soliqlar 1. Aholidan olinadigan daromad solieM. 1. Aktsizlar, bojxona boji. 2. Korporatsiya foydasiga solinadigan soliq: federal, shtat, mahalliy 2. Ijtimoiy sug'urtag a xususiy tadbirkorlam i federal badallari 3. Shtatlam i va mahalliy organlarni mol-mulk soligM 3. Transport vositalari yigMmi va boshqa soliqlar (tadbirkorlardan olinadigan shtatlar v a m ahalliy soliqlar) 4. Ijtimoiy sug‘urtaga ajratma (federal, shtatlar) , 5. Meros va sovg‘alardan olinadigan soliq 6. Fuqarolardan transport vositasi uchun olinadigan yigMm AQSh - federal respublika. U lam ing davlat tuzilishi asosida faqat hokimiyatni vazifalari bo‘yicha bo ‘linish em as, hududlar bo y ich a ham ajratish yotadi. Hokim iyatning hududlar b o 'y ich a tuzilishi etarli darajada vazifalarni aniq
chegaralash va
uchta hududlar —federal, shtat,
m ahalliy hokimiyatlami alohida xuquqlarini nazarda tutadi. B unday ajratilish bilan byudjet xarajatlari va soliq tushum larining xarakteri uzviy bo g liqdir. Federal hukum atning asosiy faoliyati m udofaa, m am lakatning tashqi aloqalari, inson resurslarini qayta ishlab chiqarish (sogMiqni saqlash, ijtimoiy ta ’minot, daromadlarni qayta taqsim lash) va davlat qarzi xizm atini ta’minlashdan iborat. Federal hukum atning har-xil xarajatlari ichida quyidagi guruhlar ajralib turadi: - darom adni him oya qilish; - m illiy m udofaa; - davlat qarzi b o 'y ich a foizlam i toMash. D arom adni him oya
qilish kategoriyasi qariyalar, mehnatga qobiliyatsiz, ishsiz, tibbiyot yordam iga muhtoj nogironlarga yordam k o 'rsa tish yoMi bilan ularning daromadlari darajasini saqlab turish bilan bogMiq. M illiy m udofaa federal byudjetning to‘rtdan bir qism ini qamrab oladi. B u davlat q o'shinlarini jan g o v ar holatini ta ’minlash uchun yuqori darajada xarajat qilinishini anglatadi. Davlat qarzi bo 'yicha foizlami to lash oxirgi davrda nisbatan oshdi. Bu bir tom ondan davlat qarzini oshishi va ikkinchi tom ondan foiz stavkalarini ko'tarilishi bilan bogMiq. Y uqorida k o'rsatilgan harajatlam i qoplash uchun federal hukumat darom adga va, shu jum ladan, soliqlarni yig'ish im koniyatiga ega. F ederal byudjetga fuqarolardan olinadigan daromad solig'i, ish haqi fondiga solinadigan soliq va korporatsiyalva 10 tsent kelib tushadi. B undan tashqari, kichik hajm da aktsiz yig'im lari, bojxona boji, qo'chm as m ulkka solinadigan soliq, so v g 'a la ra r foydasiga solinadigan soliqlar kelib tushadi. Y uqoridagi ketm a-ketlikka muvofiq soliq sifatida yig'ilgan har bir dollardan 45,35 dan olinadigan soliq va boshqalar federal byudjetga tushadi. Federal byudjetga tushadigan aktsiz so lig'i- benzin, chekish m ahsulotlari, alkogol ichim liklarini sotish bilan bogMiq boMgan tanlangan so liqlar hisoblanadi. Shtatlarga aholiga va korporatsiya m ulkiga taalluqli nazoratni m untazam tartibga solish, m a’m uriy boshqarish funktsiyalari, ishchi kontraktlam i bajarilishi ustidan nazorat qilish, kasb faoliyatiga litsenziya berish, fuqarolar holati aktini rasmiylashtirish va boshqa vazifalar yuklatilgan. О z-o 'zin i boshqaruvchi m ahalliy organlar asosan o'zlarining hududlarida aholi va korxonalarga har xil xizm at ko'rsatadilar. Bu m aktabda o'qitish, kom m unal xizm ati ko'rsatish, y o 'l xo'jaligi, ijtimoiy y o rd am lar berish, shaxs v a m ulkni m uhofaza qilish, uy-joy qurilishi, shaharni rivojlantirish, y o n g 'in va politsiya xizm ati, dam olish joylariga q arash kabi vazifalam i bajaradi. B oshqacha qilib aytganda, yashovchilarga istiqom at qilishlari uchun m oddiy va sotsial sharoit yaratish, shu hududda jo y lash g an korxonalam i ishlab chiqarishini rag'barlantirishdan iborat b o 'la d i.
A Q Shda iqtisodiyotni byudjet - soliq orqali boshqarish ju d a keng m iqyosda qoMlaniladi. Hozirgi vaqtda 25% ga yaqin ichki milliy m ahsulot byudjet orqali qaytadan taqsimlanadi. A Q Shda tashkil topgan hokim iyat tarkibiga binoan har bir darajada byudjet tashkil topadi - federal hukum at byudjeti, shtatlar v a m ahalliy o ‘z- o 'zini boshqaruvchi organlar byudjetiga boMinadi. N avbatdagi m oliya yiliga (1 oktyabrdan boshlanadi) federal byudjetning loyihasi ham m a
federal vazirliklar va m ahkam alar ishtirokida m a’m uriy-byudjet boshqarmasi tomonidan tuziladi va prezident tom onidan kalendar yilining boshida kongressga olib chiqiladi. K ongressda loyiha k o ‘riladi va navbatdagi moliya yili boshlangunga qadar tasdiqlanadi. Iqtisodiyotni tartibga solish maqsadida, ayniqsa, tanqislik holatini bartaraf qilish uchun federal byudjetning ham darom ad, ham xarajat qism idan foydalaniladi, ishlatiladi. Harajat qism i 20 ta asosiy byudjet kategoriyalariga boMinadi. Shu jum ladan, milliy m udofaa harajati, xalqaro ishlam i olib borish, qishloq x o ‘jaligi, transport, energetikani rivojlantirish, sogMiqni saqlash, ijtimoiy su g 'u rta va boshqalar taxm inan 60% um um davlat xarajatlari federal byudjet zim m asiga v a qolgani shtat v a m ahalliy organlar byudjetiga to ‘g ‘ri keladi. AQShni XX asr oxiridagi iqtisodiy siyosatida asosiy o ‘rinni soliq sohasidagi tadbirlar egalladi. 1981-1983 yillarda bosqichm a-bosqich daromad soligMni stavkasi sezilarli pasaytirildi. Islohot soliqlarni to ‘plash boshqarmasi (STB) zim m asiga to ‘g ‘ri keldi. U nga rahbar etib C harlz Rossoti tayinlandi. Yangi boshliq 33 ta hududiy STBni direktorlari va bosh taftishchilarini almashtirdi. C harlz
Rossoti soliq
boshqarm alari faoliyatidagi kam chiliklami topdi
va ulam i
y o 'q otish i natijasida boqim anda kamaytirildi. AQSh byudjet tizimini har bir shahobchasi alohida soliqlarga asoslangan. Masalan, federal byudjetni toMdirishda asosiy m anba aholidan va korporatsiyalardan olinadigan darom ad soligM hisoblanadi. Shtatlar byudjeti sotishdan olinadigan soliqqa va m ahalliy (shu jum ladan, m unitsipial) hukumat byudjeti ularning hududida joylashgan m ulk qiymatidan olinadigan soliqqa asoslangan.
8.1.-jadval AQShda hokimiyat darajasi va soliq turlari bo‘yicha byudjet tushumining odatdagi tarkibi H okim iyat darajasi Hamma soliqlar Soliq turlari bo'yicha Daromad soligM Sotishga solina digan soliq Mulk qiymatiga solinadi-gan soliq Fuqarolar dan Korporatsiya lardan Federal 56,4 82,1 76,9 30,2 _
26,8 16,3 20,9 58,6 4,0 M ahalliy 16,8 1,6 2,2 11,2 96,0 Jadvaldan k o ‘rinib turibdiki, federal byudjetga 82,1% fuqarolardan va 76,9% korporatsiyalardan olinadigan daromad soligM kelib tushayapti. Sotishga solinadigan soliqning asosiy qismi shtatlar byudjetiga tushmoqda. M ol-m ulkka solinadigan soliqning deyarli hammasi mahalliy byudjetlarga y o ‘naltirilm oqda. Shunday qilib, federal byudjet o ‘zining asosiy talabini fuqarolardan va korporatsiyalardan olinadigan daromad soligM hisobiga, shtatlar-sotishga solinadigan soliq va mahalliy organlar- mol-mulkka solinadigan soliq hisobiga qoplaydilar. MaMum darajada, a n ’anaviy boMmagan sotishga solinadigan soliq ham mahalliy hokim iyat talabini qondiradi. A Q Shni hozirgi zam on soliq tizim iga federal xukum at va shtat ham da m ahalliy hokim iyatlar soliqlarni asosiy turlaridan parallel tarzda foydalanishlari xarakterlidir. 8.2.-jadval
mahsulotlari va yoqilgMga solinadigan aktsizlar 6. M eros va xadvalar 7. M ol-m ulk soligM 7. Transport vositalaridan yigMm 8. Transport vositalaridan yigMm Aholi har uch xil turdagi daromad solig1 ini: federal, shtat va m ahalliy, ikki xil mol-mulk soligM: universal va aktsiz soligMni, shtat ham da mahalliy byudjetlarga toMaydi.
AQShda um um davlat pul mablagMari fondi federatsiya by ud jetida to ‘planadi. AQShning byudjet tizim ida m arkaziy o ‘rinni federal b yudjet egallagani uchun, bu byudjetning darom adlari tarkibini k o ‘rib chiqish alohida ahamiyat kasb etadi. .
Daromadlar 1980 1990 1992 Aholidan olinadigan daromad soliqlar, mlrd.dollar 244,1 466,9 529,5 Umumiy daromad hajmiga foiz 47,2 45,3 45,5 Korporatsiyalar foydasiga solinadigan soliq, mlrd. Dollar 64,6 93,5 101,9 Umumiy daromad hajmiga nisbatan foiz hisobida 12,5 9,1 8,7 Ijtimoiy sug‘urta fondiga beriladigan badallar, mlrd. Dollar 157,8 380,0 Download 4.32 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|