T o sh k e n t d a V la t iq t iso d iy o t u n IV e r s it e t I f. Sh. Shamsutdinov, Sh. F. Shamsutdinova chet mamlakatlar
Download 4.32 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 11.3.9. Sug‘urta faoliyati daromadlarini soliqqa tortish
- 11.4. Iste’mol soliqlari
- 11.5. Cherkov soligM
- 11.6. Qishloq xo‘jaligi sektorida soliq solish xususiyatlari
|
11.3.8. Qo‘shilgan qiymat soligM Qo'shilgan qiymat soligM - ijtimoiy va shaxsiy iste’molga solinadigan egri soliq boMib, tovarlar yoki xizmatlaming iste’molchiga tomon qilinadigan harakatining hamma bosqichlarida olinadi. Soliq narx yoki tarifga ustama haq sifatida belgilanadi. Bilvosita soliqda davlat aslida yangi qiymatni taqsimlash qatnashchisiga aylanadi, tovar yoki xizmatni sotish paytida bu qiymatning bir qismiga o‘z xuquqi borligini ma lum qiladi. To‘g‘ri soliqdan farqli oMaroq egri soliqlar toMovchining daromadi yoki mol-mulki bilan bevosita bogManmagan boMadi. Soliq solish ob’ekti sifatida oborot (aylanma), ya’ni tovar etkazib berish, xaq toMash hisobiga (pul mukofotiga) ishlab chiqarish va noishlab chiqarish tavsifidagi har-xil xizmat turlari tanlangan. ToManadigan xaq haridoming tovar (xizmat)ni sotib olish soxasidagi barcha harajatlarni qamrab oladi, lekin uning qo‘shilgan qiymatga toMagan solig i chegirib tashlanadi. Qonun tovar etkazib berish tavsifi va soliq solish imtiyozlarini belgilab beradi. Masalan, eksportga etkazib berilgan tovarlarga, dengiz flotiga va fuqaro aviatsiyasiga etkazib berilgan tovarlarga, kredit operatsiyalari va qimmatli qog‘ozlarga doir operatsiyalar va hokazolar uchun soliq solinmaydi. Soliq solinadigan har bir oborot soligM kamida 14% ni tashkil etadi. Shuningdek imtiyozli 7% li soliq stavkasi ham amal qiladi. U oziq ovqat mahsulotlariga (spirtli ichimliklar, kafe va restoranlaming oborotlaridan
tashqari), jam oat transportlariga, axborot vositalari (kitoblar, gazetalar, jum allar) v a san ’at asarlariga qoMlanadi. S o liq solish sub ekti sifatida «tadbirkor», y a ’ni doim iy ravishda ishlab chiqarish, hunarmandchilik, savdo va daromad olish maqsadida boshqa faoliyatni mustaqii ravishda amalga oshiradigan shaxs belgilangan. Y a’ni, tadbirkor ham yuridik shaxs bo‘lishi mumkin. 11.7.-chizma Aylanmadan olinadigan soliqni belgilash va toMash chizmasi
«А» tadbirkor «V» tadbirkorga 100 birlik plyus 14 birlik miqdorda (14%) oborot soligM, jami 114 birlik etkazib beradi. «А» tadbirkor 14 birlikni moliya idorasiga topshiradi. «V» tadbirkor moliya idorasiga topshiradigan oborot soligMni ana shu miqdorga kamaytirishga, ya’ni «А» tadbirkor toMagan soliq summasini qaytarib olish huquqiga egadir. Agar «V» o ‘z tovarini «S» savdogarga sotsa, u 228 birlik mablag‘dan 28 birlikni (14%) ni moliya idorasiga topshiradi. Nihoyat, «S» o ‘z tovarini «D» iste’molchiga 300 birlikdan 42 birlikni oborot soligM sifatida moliya idorasiga topshiradi. Iste’molchi 342 birlik to lar ekan, butun oborot soligMni ham (qo‘shilgan qiymat soligM bilan birga) toMagan boMadi. Xaqiqatda butun soliqni 42 birlikni (14+28) tashkil etadi. M ahsulot etkazib beruvchi toMov talabnomasi yozilgandan keyin buyurtm achi xaq toMashi va mablag4 o'tkazishini kutib o4tirmay qo shim cha qiymat soligMni darhol byudjet daromadiga o‘tkazadi. Bu tartib amalda tadbiq etiladi va u 1979 yil 26 noyabrdagi oborot soligM to 4g ‘risidagi qonun bilan mustahkamlangan. Am alda har bir tadbirkor ko‘plab bitishuvlami amalga oshiradi. Q onunda belgilanishicha, soliq joriy yil uchun bitimlar bazasida uzil-kesil aniqlanadi. Biroq o‘sha qonun tadbirkomi hisobot muddati o‘tgandan keyingi oyning 10 kunidan kechiktirmay moliya idorasiga belgilangan
shaklda soliq deklaratsiyasi topshirish vazifasini yuklaydi. Odatda, mazkur muddat taqvim oyini tashkil etadi, agar o‘tgan yili to‘langan soliq 6000 markadan oshmasa, u holda tadbirkor soliq deklaratsiyasini topshirishdan ozod qilinadi. Masalan, tadbirkor 1997 yilning yanvari uchun 100000 marka miqdoridagi oborotga ega boMib, unga 14% stavkasi bo‘yicha soliq solinadi. Ana shu oy uchun u o‘ziga ko'rsatilgan xizmatlarga hisob varaqasi olgan bo‘lib, unda oborotdan olinadigan soliq 10200 markaga tengdir. Bunday holda uning hisobot davridagi (1997 yil yanvar) hisob- kitoblar bo‘yicha qarzlar summasi quyidagilami tashkil etadi: Umumiy oborot summasi - 100000 marka Ana shu summaga oborot solig‘i (14%) -14000 marka Unga qaytarilgan soliq summasi (unga qo'yilgan hisoblar bo'yicha) — 10200 marka Moliya idorasiga toMovlar - 3800 marka Tadbirkorga qaytariladigan soliq toManishi kerak boMgan soliqdan ko‘proq boMishi mumkin. Bunday holda moliya idorasi tadbirkorga manfiy farq uchun bo‘nak berganday boMadi. Moliya idorasi bilan hisob- kitoblami mustaqil ravishda tekshirishdan o ‘tkazish (tadbirkor yil mobaynidagi hisob-kitoblami mustaqil ravishda, moliya idorasining ishtirokisiz amalga oshiradi, tadbirkorga o‘zaro mahsulotlar etkazib berish shart-sharoitlaridagi o'zgarishlami o ‘z vaqtida hisobga olish, stavkalarini alohida hisobga olish va h.k.). Deklaratsiyalar tuzish moliya idorasiga tadbirkorlami saralab nazorat qilish, zarurat tugMlganda soliq olish yuzasidan tegishli choralar ko‘rish imkonini beradi. Kalendar yili o‘tib boMgandan keyin eng kechi bilan keyingi yilning 31 mayiga qadar, tadbirkor moliya idorasiga bir yil uchun soliq deklaratsiyasi taqdim qilishi shart. Agar toMangan va toManishi kerak boMgan summalar o'rtasida farq borligi maMum boMsa, u holda bu farq qo‘shimcha ravishda moliya idorasiga beriladi yoki bir oy ichida moliya idorasi tomonidan tadbirkorga qaytarib beriladi. Daromad soligM haqidagi qonun quyidagi o ‘ziga hos xususiyatlami nazarda tutadi: a) oldingi, kalendar yilidagi oboroti (oborotdan olinadigan soliqni ham qo‘shganda) 100000 markadan oshmaydigan tadbirkorlar soliq toMashdan ozod qilinadi. Lekin bunday holda u ko‘rsatilgan xizmatlar uchun o‘ziga qo‘yilgan hisoblardagi oborotdan qaytarib beriladigan soliqni olish xuquqidan mahrum etiladi. Shuningdek, ular oborotdan olinadigan soliq ko‘rsatilgan hisoblami taqdim etish xuquqiga ham ega boMmaydilar. Bunday holda tadbirkor daromad soligM toMashi kerak boMadi. Agar bu qoida buziladigan bo‘lsa, u hoida hisob raqamida ko'rsatilgan summani tadbirkor moliya idorasiga taqdim etadi. Tadbirkor soliqdan ozod etilishdan voz kechishga va umumiy asoslarda hisob-kitobga o'tishga haqlidir, lekin u yangi sharoitda kamida 5 yil ishlashi lozim. b) Agar umumiy asoslarda soliq toMaydigan tadbirkor joriy kalendar yilida 60000 markadan oshmaydigan daromad olsa, u holda toManishi lozim boMgan soliq summasining 80% gacha regressiv soliq toMash xuquqini oladi. v) Qishloq va o ‘rmon xo‘jaligining xususiyati shuki, ular moliya idorasiga oborot soligM toMamaydilar, taqdim etilgan tovarlar va ко rsatilgan xizmatlar uchun ular oborotdan toMangan soliqlarni qaytarib olmaydilar. GFRda amal qilayotgan qo‘shilgan qiymatdan soliq olish tizimining afzalligi shundaki, u birinchi navbatda ijtimoiy mahsulotning har bir aylanish fazasini nazorat qilish va qatnashchilaming o‘zaro bir-birini tekshirish imkonini beradi.
Sug‘urta faoliyatidan tushadigan daromadlarni soliqqa tortish, masalan, kompaniya sarmoyasidan olinadigan soliq, birja oborotidan olinadigan soliq va veksel soligM tovar-pul munosabatlaridan kelib chiqadigan soliqlarga kiradi. Sug‘urta faoliyati daromadlaridan keladigan tushumlar federal byudjetda va 1996 yilga 14,3 mlrd. GFR markasini tashkil etdi. Soliq 1959 yilda qabul qilingan va keyin tuzatishlar kiritib borilgan qonun asosida olinadi. Sug‘urta badallari (mukofotlar, badallar) mazkur soliqqa tortiladi. Sug‘urta faoliyati daromadidan olinadigan soliq sug‘urta badalidan kelib chiqib hisoblanadi, hosillami doM urishni sug‘urta qilganda- sug‘urta summasidan soliq olinadi. Soliq 15% ni tashkil etadi, yongMn kelib chiqqanda va yongMn tufayli ishlab chiqarish faoliyati to'xtatilganda, 10% - yongMnga qarshi elementlari bor binolar sug‘urta qilinganda, 13,75% - yongMnga qarshi elementlari bor uy jihozlari sug‘urtasida, 14% - dengiz kemalari sug‘urtasidan, 2% - baxtsiz hodisalardan sug‘urta qilinganda, 3% - sug‘urta badali bilan birga qaytariladi. DoM urish sug‘urta qilinganda soliq sug'urta summasining har 1000 GFR markasidan 0,20 GFR markasi hisobida olinadi. Sug‘urta kompaniyalari soliqni muntazam ravishda o ‘tkazib turadilar. Sug‘urta faoliyati daromadidan olinadigan soliqni EH doirasida jy g ‘unlashtirish zarurati tugMldi, biroq mazkur g‘oyani amalga oshirish vaqti hali ma’lum emas. 11.4. Iste’mol soliqlari GFRning soliq qonunlariga muvofiq iste’mol soliqlari yig imlai sifatida belgilanadi, ular ayrim tovarlami iste’mol qilish yoki foydalams SOll4tTovarga soliq solish odatda tovarlami ishlab c h i q a r i s h bosqichida yoki ulami chet eldan keltirish vaqtida amalga oshiriladi. Iste mo soligMga tortiladigan tovarlaming 4 asosiy guruhi mavjuddir: - soliqqa tortiladigan tovarlar; ulardan ajratmalr federatsiya byudjetiga kelib tushadi (neft va neft mahsulotlari solig i, shakar, choy spirtli - aroq mahsulotlari, kofe, yoritish asboblan tuz va boshqa ayrim tovarlar soligM). Federal byudjetga kelib tushadigan bunday soliqlar ulushi markazlashgan hukumatni barcha soliq daromadlarining 20% dan ko‘progMni tashkil etadi, -•soliq tushumlari yerlar byudjetiga yubonladigan tovarlar: Bu asosan pivodan olinadigan soliqdir; i„bQt„ei
- import oborot soliqlari solinadigan tovarlar. Mamlakatga keltiriladigan buyumlaming ko‘pchiligi ana s h u soliqqa tortiladi. Import oborot soligM ayni vaqtda oborotdan olinadigan soliq shakli ham
hisoblanadi (qo‘shilgan qiymat soligM); - to'rtinchi guruhga mahalliy soliqlar solinadigan tovarlar kiradi (ayrim alkogolli va alkogolsiz ichimliklar soligM, quyib sotish uchun litsenziya toMovi, itlarga soliqlar). Iste’mol soliqlari soliq solishning fiskal jixatdan eng samara i
ularni undirish harajatlari bu soliqlardan keladigan tushumlarm umumiy miqdorining faqat 0,7% ini tashkil etadi. Iste’mol sohqlarmmg yuqor samaradorligiga shu bilan erishiladiki, asosan ko‘rsatib о tilgan tovarlarni ishlab chiqaruvchilardan ozroq qismi soliqqa tortiladi. MasaIan shaka soligMga hammasi boMib 66 ta shakar navodi, tuz solig iga 42 ta korxona, pivo soligMga 1219 ta pivo korxonasi tortiladi va hokazo. Iste qilinadigan tovarlaming ko‘pchiligidan olinadigan soliq ajratm alan to‘g‘riligini nazorat qilish bojxona xizmatiga yuklangan, biroq bir qancha yerlar va mahalliy organ bo'yicha bu nazoratni amalga oshiradi.
Ko‘pgina iqtisodchilarning fikriga ko‘ra, GFR da iste’mol soliqlariga tortiladigan tovarlaming qat’iy tasnifi mavjud emas. Masalan, harbiy- dengiz flotini moliyalash uchun birinchi jahon urushi davrida joriy qilingan vijirlaydigan vino solig‘i hozirgi vaqtda ham undiriladi. Iste’mol buyumlari soliqlari (aktsizlar) tarkibida mineral yonilg‘idan olinadigan soliq muhim o‘rin tutadi. Bu soliq 1996 yilga qariyb 68,2 mlrd. markani tashkil etdi va federatsiya daromadlarining manbai hisoblanadi. Mineral yonilg‘i solig‘ining tuzilishi iqtisodiyotga, ayniqsa transport, energetika sohasiga jiddiy ta’sir qiladi. Masalan, yonilg‘i soliqlaridagi katta farqlar iste’molchilik xususiyatlarining kuchli o‘zgarishlariga sabab bo lishi mumkin, natijada dvigatel va avtomobilsozlikda qaytadan olishga olib keladi. Chunonchi, keyingi yillarda etilli benzinni iste’mol qilish bir muncha kamaydi, chunki unga juda faollik bilan soliq solinadi, hozirgi vaqda umumiy ishlatiladigan yonilg‘i tarkibida atigi 10% ni tashkil etadi. Soliqlar to g‘risidagi keyingi qonun 1993 yilning boshlaridan amal qilib kelmoqda va u YHning aktsizlarini uyg‘unlashtirish sohasidagi direktivalarini (aktsizga tortiladigan tovarlaming umumiy tizimi, ularga egalik qilish, tashish va nazorat qilish to‘g ‘risidagi direktivalami shuningdek, mineral yonilg‘i aktsizlarini tuzilishini uyg‘unlashtirish va aktsiz stavkalarini, mineral yonilg‘i turlarini yaqinlashtirish sohasidagi) hisobga oladi. YH doirasida tovarlaming ayrim guruhlarini soliq solinadigan va soliq solinmaydigan turlarga ajratiladi. Soliq solish ob’ekti yonilg‘i, yoqilg‘i va moylash materiallari sifatida mineral yonilg‘ining iste’mol qilinishidir. Iste’molning boshqa turlari, shu jum ladan eksport soliq to ‘lashning ko‘pgina turlaridan ozod qilingan. Ular orasida yonilg‘idan boshqa maqsadlarda foydalanish yonilg‘ini isitish maqsadlari, yohud gaz turbinalarining ishlashi uchun ishlab chiqarishda soliqdan ozod qilish alohida o ‘rin tutadi. 1993 yil 1 yanvardan boshlab mamlakat doirasida moylash materiallariga soliq solish bekor qilindi. Shu tufayli nemis moylash materiallari ishlab chiqaruvchilar uchun raqobat shartlari Yevropa ichki bozor shartlariga moslashtirildi. Yoqilg'i materiallari mineral yoqilg‘ilar ichida soliq solinadigan materiallar juda keng va katta guruhni tashkil etadi. Shuni aytish kifoyaki, 1994 yilda ular bo‘yicha soliq tushumlari 59,3 mlrd. marka boMgan. Quyidagi yoqilg‘ilardan soliq olinadi: - etil qo'shilm agan benzin - 980 GFR markasi (10001.) - etil qo‘shilgan benzin - 1080 GFR markasi (10001.)
- dizel yoqilg‘isi 620 GFR markasi (10001.) Suyultirilgan gazlar (propan, butan), tabiiy gaz va boshqa gazsimon uglevodli materiallarga ham mineral yoqilgM solig'i solinadi. Soliq stavkasi quyidagicha: . - suyultirilgan gaz — 612,50 GFR markasi (1000 kg.) (yoqilg i sifatida boshqa yog‘lar aralashmagan); - tabiiy gaz va boshqa gazsimon uglevodlar — 47,60 GFR markasi
4 -
Mineral yoqilgMga solinadigan soliqning 1-guruhining yoqilg l materiallari soligM tashkil etsa, 2-guruhni suyuq va ogMr gaz tashkil etadi. Quyidagicha soliq solinadi: - engil yoqilg* i - 80 GFR markasi (1000 1.) - ogMr yoqilgM — 30 GFR markasi (1000 kg.) Agar yoqilgM isitish maqsadlarida ishlatilsa, soliq stavkasi 1000 kg. uchun 30 markaligicha qolaveradi. Bordi-yu, undan elektr energiyasi ishlab chiqarish uchun foydalaniladigan boMsa, 55 GFR markasi miqdorida soliq olinadi. Bu soliq bo‘yicha uning toMovchilarini alohida qayd etib o‘tish kerak.
Tovarlarga solinadigan soliq bevosita ulam ing ishlab
chiqaruvchilaridan, yoki keyingi savdo bosqichlarida tovar narxi orqali iste’molchidan ham undiriladi. Shunday qilib soliq to lovchilaming cheklangan miqdorini hisobga olgan holda soliqlarni nisbatan pastroq ma’muriy harajatlar bilan olish mumkin. Soliq toMovchilar ihtiyoriy soliq toMash uchun kerak boMadigan summalarni qaytarish uchun etarli darajada vaqt (o'rta hisobda 55 kun) kerak boMadi. Mineral yoqilgM tayyorlovchilarga imtiyoz beriladi. Masalan, tayyorlovchi zavod
doirasidagi ishlab
chiqarishda ishlatiladigan yoqilgMga, yonilgM yoki mineral moylaming muayyan turiga soliq solinmaydi. Mazkur imtiyoz mineral yoqilgMni ishlatishda tayyorlovchi zavodga imtiyozli sharoitlar yaratib beradi. Bu hoi energetika ishlab chiqarishida yoqilgM ishlatishga ma’lum darajada ta sir qiladi. Yoqilg ini soliqqa tortish energetika siyosatidagi iqtisodiy vosita sifatida joriy etilgan boMib,
nemis tosh-ko‘mir sanoatining energetika bozoridagi o'zgarishlarga ko'nikishini osonlashtiradi, shuningdek, yangi energetika manbalarini topishga yordam berishi lozim edi. Shuning uchun «yoqilg i soligM»ning tushumlari aw al boshdanoq energetika siyosatidagi aniq maqsadli tadbirlami ta’minlashga moMjallangan edi. Biroq 1989 yil 1
yanvardan boshlab aniq maqsadli tadbir bekor qilindi, chunki haqiqatda federatsiyaning maqsadlariga boMgan katta harajatlari uning mohiyatini y o ‘qqa chiqardi.
Cherkov soligM — badal emas, balki soliqdir. U cherkovlarga soliqlarni toMa huquqqa ega boMgan holda olishlari, ularning cherkov vazifalarini bajarishlari uchun xizmat qiladi. Soliq toMovchilar cherkov korporatsiyasining a ’zolaridir. Cherkov korporatsiyasi cherkov soligMni aynan cherkov tumanidagi (o ‘z diniy e’tiqodi asosida) yashash joyida olishga xaqlidir. Ayrim cherkov doiralarida «cherkov qavmlari» o‘miga «cherkov jamoasi» ning «a’zolari» yoki «qavmlari» ham boMishlari mumkin. Cherkovdan chiqish cherkov soligMni majburiy toMashini to ‘xtatilishini bildiradi. Cherkov soligMni hisoblash uchun ba’zi soliqni cherkov yoki moliya boshqarmasi idora qilinishidan qat’iy nazar, daromad soligMning yillik m iqdori (ish haqidan olinadigan soliq) hisoblanadi, u bitta bolaga 300 GFR m arkasi miqdorida kamaytiriladigan boMadi. Kapital daromadidan olinadigan soliqni hisoblash bazasi sifatida hisobga olinmaydi. Daromad soligM (ish xaqi soligM) bilan bir qatorda cherkov soligM olish to‘g‘risidagi ko‘pchilik qonunlarda hisoblash bazasi sifatida mol-mulk soligM va yer soligMning tayanch miqdori nazarda tutiladi. Biroq bu soliq solinadigan bazalar deyarli qoMlanilmaydi. Agar er-xotin turli din vakillari boMib, turli cherkovlarga mansub boMsalar ularning daromad soligM umumiy hisob-kitobga kirsa, u holda daromad soligM (hisoblash bazasi) ikkiga boMinadi, shundan keyin cherkov soligM har bir diniy jam oa bo‘yicha alohida hisoblab chiqariladi, yoki dastlab go‘yo er-xotin bitta jamoaga qarashli deb hisoblanadi, so‘ngra u har bir jam oa bo‘yicha alohida-alohida hisoblab chiqariladi. Agar har ikkala jamoaning cherkov stavkalari bir hil boMsa, ikkinchi yondoshuv tadbiq etiladi. Dindor erdan yoki xotindan olinadigan soliq birgalikdagi daromad soligMning (ish xaqi soligMning) uning bir o‘ziga tegishli qism idan hisoblab chiqariladi. Soliq stavkalari federal yerga qarab daromad soligM (ish haqi soligMning) 8 va 9% o ‘rtasida boMadi. Ayrim yerlar qonunlari eng kam cherkov soligMni nazarda tutadi. Cherkov soligM asosan moliya boshqarmalari tomonidan daromad soligMni aniqlash vaqtida hisoblanadi. A gar shaxs ish haqi soligMni toMasa ish beruvchi cherkov soligMni ish
oluvchimng yashash joyidagi soliq stavkasi bo'yicha hisoblaydi va uni ish haqi solig'i bilan birgalikda soliq boshqarmasiga yuboradi. 1994 yilda cherkov solig4idan tushgan pul 17,6 mlrd. GFR markasidan iborat bo4lganligi ulaming katta miqdorda ekanligidan dalolat beradi. 11.6. Qishloq xo‘jaligi sektorida soliq solish xususiyatlari Qishloq xo‘jaliklarida soliq solish barcha mamlakatlarda o4ziga xos xususiyatlarga egadir. Bu xususiyatlami tushunib olish uchun ishlab chiqarishning tashkil etilishini, iqtisodiyotning ahvolini, davlat bilan xalq xo‘jaligining bu tarmoqning o'rtasidagi o‘zaro inunosabatlarini bilish zarur.
Germaniya Federativ Respublikasida butun maydonlaming taxminan yarmi - bu deyarli 36 mln. ga - qishloq xo‘jaligi ekinlari ekiladigan yerlardir. Shuning uchun ham Germaniya faqat sanoati yuqori rivojlangan davlat bo‘lib qolmasdan, shu bilan birga u yuqori samarali qishloq xo4jaligiga ham egadir, u keng assortimentdagi yuqori sifatli oziq-ovqatlar etkazib beradi. Ikkinchi jahon urushidan keyin Germaniya qishloq xo‘jaligi tarkibi tubdan o‘zgardi. 1950 yildan boshlab Germaniyaning §arbidagi qishloq xo‘jaligi korxonalari soni 1,2 mln.ga qisqardi. Iqtisodiyotning boshqa tarmoqlarida daromad olishdagi istiqbollar yaxshi bo'lganligi sababli, fermerlaming ko‘pchiligi sanoat korxonalariga va xizmat ko'rsatish korxonalariga ketib
qoldi. Bundan
tashqari mexanizatsiyaning yuksakligi tufayli qishloq xo'jaligida ishchi kuchining kattagina qismi bo'shab qoldi. 1950 yilda qariyb 1,6 mln. fermer xo'jaligi mavjud bo'lib, unda deyarli 3,9 mln. kishi oilasi bilan bir yil davomida to'liq ish kuni mehnat qildi. 1995 yilda faqat 523 ming ana shunday xo4jaliklar bo4lib, ularda 275 mingga yaqin kishi band bo4ldi. X o4jaliklar soni va ishchi kuchining qisqarishi mehnat unumdorligini oshishi bilan bog'liq bo'ldi. Agar 1950 yilda qishloq xo'jaligidagi bitta xodim faqat 10 kishini boqqan bo'lsa, 1994 yilda 91 kishini boqa olar edi. Mehnat unumdorligini ana shunday z o 'r o'sishiga qaramay, qishloq xo'jaligidagi daromadlaming ko'payi hi hamisha ham xalq xo'jaligining boshqa tarmoqlaridagi daromadlaming o'sishidan orqada qolardi. Germaniyaning qishloq xo'jaligi uchun, aw algidek, oilaviy xo'jaliklar xosdir. 1995 yilda barcha fermerlik korxonalarining deyarli 90% 50 ga dan oshmaydigan maydonda xo'jalik faoliyati yuritdi. §arbiy Yevropadagi boshqa mamlakatlarga nisbatan bu yerda yordamchi hunarmandchilik alohida ahamiyatga ega bo‘lib, oilalarga asosiy daromadni qishloq xo‘jaligidan olmaslik imkonini berdi. 1993 yilda xo‘jaliklam ing deyarli 55%ini ana shu toifaga kiritish mumkin edi. Agar sotishdan keladigan daromadlaming umumiy summasiga qarab xulosa chiqariladigan bo'lsa, u holda cho'chqa va mol go‘shti, shuningdek don va qand lavlagi §arbiy Germaniya qishloq xo'jaligi mahsulotlarining eng muhim turlaridir. Ayrim mintaqalarda vinochilik, mevachilik, sabzavotchilik sohalari va hokazolar etakchilik qildi. Chorvachilik asosan
chorva mollari
soni kamroq
bo‘lgan xo'jaliklarda rivojlanmoqda. 1994 yilda sog‘in sigirlarning deyarli 66%i mollar soni 40 boshdan oshmaydigan fermerlarda boqildi. Germaniyaning sharqida qishloq xo'jaligi boshqacha tuzilgan. Ikkinchi jahon urushidan keyin bu erda qariyb 600000 fermer xo'jaligi mavjud edi. GDRning sobiq hukumati ularni sekin-asta mustaqii xo'jalik yuritishdan voz kechishga majbur qildi. Ularning o'm ini qishloq xo'jalik ishlab chiqarish kooperativlari (QIK), yirik xo'jaliklar, shu jumladan, davlat xo'jaliklari va davlat korxonalari egallaydi. 1990 yil oktyabrda Germaniya qayta birlashgandan keyin sobiq GDRda qishloq xo'jaligi qayta xususiylashtirildi. Hozir turli huquqiy shakldagi 30200 ta korxona mavjud. Ulardan 90 foizidan ko'prog'i - yakka tartibdagi korxonalar yoki birovlaming nomi berilgan korxonalar va deyarli 10 foizi — shirkatlar yoki kompaniyalardir. Bulaming to'rtdan uch qismi sobiq QIKdan tashkil topgan bo'lib, ulaming soni ilgari 4000 ga yaqin edi. Ular Germaniyaning sharqidagi qishloq xo'jalik maydonlaming taxminan 60 foiziga ishlov beradi. Germaniya hukumati sharqiy Germaniya qishloq xo'jaligining Yevropa Ittifoqi iqtisodiy tuzilmasiga ko'nikishi va integratsiyalash jarayonini moliyaviy jihatdan qo'llab-quvvatlamoqda. Sobiq qishloq xo'jalik kooperativlarini raqobatbardosh korxonalarga aylantirish jarayonida ham yordam qo'rsatilmoqda, bu esa o 'z samaralarini bermoqda. K o'pgina yakka xo'jaliklar, xususan, katta maydonlarga ishlov berish hisobiga birmuncha foyda olishdi. Yagona agrar bozor tashkil etilishi bilan muhim agrar bozor masalalari El tomonidan hal etilmoqda. Bular bozor, narh tashqi savdo siyosatiga va ko'proq darajada esa tarkibiy tuzilish siyosatiga taalluqlidir. Biroq tarkibiy siyosati hozircha asosan Germaniya tomonidan hal etilmoqda. Qishloq xo'jaligining tuzilishini va qirg'oqlarni muhofaza qilishni yaxshilash umummilliy dasturi mavjud. Uning doirasida suv xo'jaligi tadbirlari, qishloq joylarda yo'l kurilishiga mablag‘ ajratiladi. Ayrim xo'jaliklar doirasida ratsionalizatsiya sohasidagi tadbirlarni amalga oshiradiganlar uchun yordam ко rsatiladi. Noqulay tuproq-iqlim sharoitidagi mintaqalarda joylashgan termer xo‘jaliklarga alohida m ablagiar ajratiladi. Bozorlarni «yukdan bo‘shatish» uchun hukumat ayrim qishloq xo‘jalik mahsulotlami ishlab chiqanshga kvota belgilaydi. Ishlab chiqarish hajmlarini samarah tartibga solish bilan bir qatorda bevosita subsidiyalar ajratishdan keng foydalanmoqda. Garchi Germaniya qishloq xo‘jalik mahsulotlarini eksport qiluvchi eng yirik mamlakat bo‘lsa ham, bu mahsulotlami import qilish ancha ko‘proqdir. Yuqorida aytilganlaming hammasi davlatning iqtisodiyoti qishloq xo‘jalik sektori bilan soliq munosabatlarida hisobga olinmoqda. Germaniyada qishloq xo‘jaligini rivojlantirish uchun keng miqyosda moliya-kredit dastaklaridan foydalanadi. Germaniyaning tajribasi O'zbekistonda mahalliy sharoitga moslashgan tartibda, ayrim holatlarda ulamikiga nisbatan takomillash- tirilgan shakllarda tadbiq qilinmoqda. 2009 yili «Qishloq taraqqiyoti va faravonligi yili» Davlat dasturini tasdiqlanishi, fermer xo‘jaliklariga qator iqtisodiy yordam berish, ularga ajratilgan yerlami optimallashtirish, kredit yordamlari, soliq engilliklari berish, chet el investitsiyalarini kiritishga imkoniyat yaratish, yerlami meliorativ holatini yaxshilash, qishloqlarm qiyofasini o'zgartirish tadbirlari amalga oshirilmoqda. «...navbatdagi eng muhim ustuvor vazifa - qishloqda turmush darajasini yuksaltirishga, ... ijtimoiy soha va
ishlab chiqarish infratuzilmasini rivojlantirishni jadallashtirish, mulkdoming, tadbirkorh va kichik biznesning maqomi, o ‘mi va ahamiyatini tubdan qayta ko‘rib chiqish, fermer xo‘jaliklari rivojini har tomonlama qo'llab-quvvatlashdan iborat»*. Germaniya YIH tarkibiga kirganligi sababli bir qator yig‘imlar va soliqlarga doir masalalar Yevropa hamjamiyati tomonidan hal etilmoqda. YIH qishloq xo‘jaligi sohasida quyidagi maqsadlami nazarda tutadr. -qishloq xo‘jaligining mahsuldorligini, ishlab chiqarishni oshirish, -aholi jon boshiga qishloq xo‘jaligidan keladigan daromadlaming orttirish; -bozorlarni barqarorlashtirish; -m o ‘4adil narxlar bo'yicha ta’minotni tashkil etish. Ana shu maqsadlarga erishish uchun narxlar vositasida bozor munosabatlarini keng tartibga solish amalga oshiriladi. • Karim ov I.A. Jahon moliyaviy-.qtisodiy inqirozi, 0 ‘zbekiston sharoitida uni b artaraf etishnm g y o 'llari va ch oralan - Т.: 0 ‘zbekiston, 2009 y. 41 -bet
Yevropa hamjamiyatining umumiy agrar siyosati doirasida yig'im lar yig ish shu asosda amalga oshiriladi. Mo! keltirish soliqlari - Yevropa hamjamiyatining mahsulot keltirish davnda olinadigan yig'imlari bo'lib, ular YH qishloq xo'jalik bozor tashkilotlari doirasida belgilanadi. Bu yig'im lar qonunga binoan soliqlarga tenglashtiriladi. Hamjamiyat ichida har yili belgilanadigan narxlar uchinchi mamlakatlarga nisbatan to'g'rilanishi va muvofiqlashtirilishi lozim. Bu mamlakatlaming narxlari ma’lum darajada jahon bozori narxlari llan belgilanadi. Sodda variantda u quyidagicha ko'zga tashlanadi: qishloq xo'jalik tovarini keltirishda jahon bozori narxi bilan hamjamiyat ichidagi narx o'rtasidagi farq mol keltirish solig'i sifatida o 'm i qoplanadi, chetga mol chiqarishda esa u eksport qiluvchiga qaytariladi. Agar jahon bozoridagi narx, istisno tariqasida hamjamiyat ichidagi narxdan yuqori bo'lsa, u holda bu farq mol keltirishda undirib olinadi. Mol chiqarishda esa soliq sifatida taqdim etilishi mumkin. t Yevropa hamjamiyatida har yili qishloq xo'jalik mahsulotlari bo yicha qanyb uch mingta farmoyish chiqariladi. Shuning uchun ular bo yicha yig'im lar va soliqlarning to'liq ro'yhatini berish qiyin 1995 yildan boshlab soliqlar - agrar bojlar - federal boj xizmati tomonidan undinb olinadi va YH byudjetiga tushadi. Ishlab chiqarish solig'i ham bor. Hamjamiyatda shirin ta ’mini beradigan vositalar (shakar va hokazo) ishlab chiqarish doimo iste’moldan ortiq bo'ladi. Shu sababli ishlab chiqaruvchilar uchun kvota (m e’yor) belgilanadi. Kvota doirasida ishlab chiqariladigan mahsulotlami sotishda ech qanday cheklashlar bo'lmaydi. Ular bo'yicha barcha imtiyozlardan toydalamsh mumkin, YHdan chetga mahsulot chiqarib sotish bilan bog'liq harajatlami to 'la ravishda ishlab chiqaruvchilaming o'zlari ko'taradilar. Ana shu maqsadda ulardan shakarni kvotalar doirasida ishlab chiqarish uchun ishlab chikarish yig'im i olinadi. Belgilangan kvotalardan ortiqcha ishlab chiqanlgan tovarlarni hamjamiyat ichida sotish ta’qiqlangan. Ular uchinchi mamlakatlarga e’tirozsiz imtiyozli eksport shartlari asosida chiqanlishi lozim. Aks holda ishlab chiqaruvchi yig'im to'lashi shart. Shakar ishlab chiqaruvchilar kvotadan tashqari ishlab chiqarilgan shakarni sotish, bilan bog'liq harajatlari va ishlab chiqarish yig'imlari natijasida kelib chikadigan og'irlikni qisman lavlagi etishtiruvchilarga lavlagi narxmi to'lash vaqtida o'tkazadilar. Bu hoi fermerlaming ortiqcha mahsulot ishlab chiqarishiga bo'lgan intilishini pasaytirishi mumkin.
Ishlab chiqarish yig‘imlari soliq hisoblanmaydi. Har bir a’zo mamlakat o‘zining sut kvotasiga ega. Bu kvota fermerlarga ham tadbiq etilishi mumkin. Kvota oshirilgan taqdirda fermerlar u «kafolatlangan miqdordagi sut yig‘imi» toMashlari kerak. Bu yig‘imdan kelib tushgan mablag‘ sut ishlab chiqarishdan voz kechgan fermerlarga «sut nafaqasi» berish uchun ishlatiladi. GFR qishloq xo‘jaligida iqtisodiyotning barcha sohalari uchun umumiy boMgan shaxsiy daromadlar va foydadan soliq undirish tizimi amal qiladi. Biroq soliq tushumlarining asosiy miqdori uchta soliq turiga: daromad, yer va hunarmandchilik soliqlariga to‘g‘ri keladi. GFR qishloq ho‘jaligiga soliq solish xususiyati shundan iboratki, ayni shu sohada turli soliq imtiyozlari, soliqni hisoblashning sodda va o‘rtacha usullari, shu jumladan ulami soliq toMashdan toMiq ozod qilish keng tadbiq etiladi. Qishloq xo‘jaligida tadbiq etiladigan asosiy soliq imtiyozlariga quyidagilar kiradi: — mayda xo‘jaliklar uchun foydani sodda usulda aniqlash; — mashinalar, asbob - uskunalar va binolar uchun tezlashtirilgan va maxsus amortizatsiya; — investitsiya ustamalari; — qo‘shilgan qiymat soligM 7 foizli imtiyozli stavka bo‘yicha (asosiy stavkada - 14%) sodda usulda hisoblash; — ayrim qishloq xo‘jalik kooperativlari va uyushmalarini soliqiardan (korporatsiya soligM, hunarmandchilik soligM va mol - mulk soligMdan) ozod qilish; — dastlabki 10 yilda foyda, mol mulk uchun soliq solinmaydigan eng kam miqdorni joriy qilish va fermerlarga xizmat qiladigan qishloq xo‘jalik kooperativlarini hunarmandchilik soligMdan ozod qilish. Bundan tashqari, qishloq ho‘jaligida daromad soligM olishda ко zda tutilgan barcha soliq imtiyozlar va GFRning butun iqtisodiyoti uchun taaluqli boMgan boshqa imtiyozlar (mintaqaviy rivojlanish uchun subsidiyalar, atrof- muhitni muhofaza qilish va hokazo) amal qilmoqda. Qishloq ho'jalik fermerlari va korxonalarining alohida mavqeda turishi GFR ichida, shuningdek EIH doirasida asosan oziq — ovqat mollari bozoridagi yuqori raqobat bilan, rivojlanayotgan mamlakatlardan arzon qishloq ho‘jalik mahsulotini maMum darajada eksport qilish bilan, buning oqibati sifatida ayrim fermer xo‘jaligining nisbatan beqarorligi bilan izohlanadi.
Soliq solish maqsadida qishloq xo'jalik korxonalari uchta asosiy guruhga bo lingan, ulardan har biri uchun daromadlarni (foydani) hisoblashning o‘z usuli belgilab berilgan. Birinchi guruhga qariyb 110 mingta xo‘jalik (yoki umumiy xo‘jaliklaming 16%) kiradi, ulaming ekin ekiladigan maydoni 32 ga dan oshadi yoki oladigan yillik foydasi 40 ming markadan ortiqdir. Bu xo‘jaliklarga qonun yo‘li bilan ishlab chiqarish va noishlab chiqarish mol — mulki balansini tuzib chiqish asosida muhosiblik hisobotini yuritish topshirilgan. Mol — mulkining ayrim qismlarini (mashinalar, binolar, chorva mollari, inshootlar, zahiralar, hosil, uy-joy imoratlari va boshqa uy-joy mol-mulkini) baholash uchun uning yil boshidagi va yil oxiridagi o‘rtacha bahosi tadbiq etiladi. Yil mobaynida mol-mulk hajmining o ‘zgarishi soliqqa tortiladigan foyda deyiladi. Foydaga ferma egasining barcha shaxsiy harajatlari qo‘shiladi. Dastlab mol-mulkni baholashni 6 yilda bir marta o‘tkazish moMjallangan edi, biroq 1974 yilda o‘tkazilgan birinchi baholashdan keyin bunday baholashlar murakkabligi va ko‘p harajat talab qilishi tufayli boshqa о tkazilmaydi. Amalda mol-mulkni baholash vaqtida soliq inspektori uning 1974 yilda belgilangan qiymatiga 20% ustamani tadbiq etadi.
Foydadan soliqqa tortilmaydigan eng kam miqdor (bo'ydoqqa - 2000 marka, er-xotinga 4000 marka) chegirib tashlangandan keyin, shuningdek qonunda ruxsat etilgan boshqa chegirmalar olib tashlangandan so ‘ng foydadan daromad solig‘i va boshqa soliqlar undiriladi. Umuman bu guruh xo‘jaliklardan har yili 1 mlrd. markadan ortiq mablag4 kelib tushadi va bu qishloq xo'jalik korxonalaridan olinadigan umumiy soliqlaming 50% ga to‘g ‘ri keladi. Ikkinchi guruh ekin maydoni 25-32 gektargacha yoki yalpi daromadi 32-40 ming marka boMgan qishloq xo‘jalik fermalarini qamrab oladi. Bu korxonalar qonunga binoan mol-mulk balansini tuzmaydilar, lekin ular o ‘z daromad va harajatlarini qayd qilishlari va shu asosda soliqqa tortilishi kerak boMgan foydani aniqlashlari kerak. Agar ko‘rsatib o ‘tilgan ishlov beriladigan maydonga yoki tegishli daromadga ega boMgan korxonalar o ‘zlarining daromadlari va harajatlarini hisobga olib bormas ekanlar, u holda soliq inspektori soliq deklaratsiyasida ko‘rsatilgan ferma egasining daromadini ko‘paytirish huquqiga egadir (yiliga 20% gacha) Bu hoi fermer hisob-kitob qilib, bu bilan о zining deklaratsiyada eMon qilingan daromadi summasini asoslab bermaguncha davom etadi. Bu korxonalar soni xo‘jaliklaming 7% dan ortadi. Qishloq xo'jalik korxonalarining uchinchi, eng ko‘p sonli guruhini ho‘jalik faoliyati natijalari to‘g‘risida hech qanday hisobot yuritmaydigan ho‘jaliklar tashkil qiladi Bunday xo‘jaliklam ing yillik daromadi 32 ming markadan kamroq va yerlari 25 gektardan kamroqdir. Qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishining barcha omillariga baho berishning bu usuli ishlab chiqarish va noishlab chiqarish fondlari yillik balansini tuzib chiqish lozim boMgan yirik xo‘jaliklar mol-mulkining qiymatini aniqlashda ham qoMlanadi. Alohida olingan ayrim firmaning qishloq xo‘jalik mol-mulkiga baho berish bir necha bosqichda o‘tkaziladi, ularning har biriga ishlab chiqarish omillaridan birinchining ta’sir ko‘rsatishi hisobga olinadi: — xo‘jalik mol-mulkiga baho berishning boshlang‘ich bandi yer sifatini aniqlashdir. Sifati va kelib chiqish bo‘yicha turlicha boMgan ishlov beriladigan yer uchastkalari uchun ishlab chiqilgan maxsus baholar (koeffitsientlar) asosida ishlov beriladigan yerlar tegishli turkumlarga boMinadi. So‘ngra yer holatiga doir tuzatish kiritiladi, 1 dan (optimal) 7 gacha (o'tkazib yuborilgan - sifati tushib ketgan) boMgan koeffitsient- lardan foydalaniladi. Yerga baho berishning navbatdagi bosqichida xo‘jalik yuritishning boshqa tabiiy shart- sharoitlari, masalan, iqlim sharoitlari, yer uchastkasining tabiiy joylanishi va hokazolar hisobga olinadi. Yerga baho berishning mazkur bosqichida qishloq xo‘jalik maydonlarining turlicha hosildorligi mutlaq miqdorlarida emas, balki 1 gektar may donga moMjallangan nisbiy miqdorda taqqoslanadi. So‘ngra koeffitsientlami hisobga olish va hisobdan chiqarish yoMi bilan ho‘jalik yuritishning shunday shart-sharoitlari, chunonchi uchastkaning qayerga joylashganligi, transport magistrallariga yaqinligi ishlab chiqish hajmi va uning tashkil etilishi, narxlar va ish haqining mintaqaviy darajasi, mahsulotni sotish shartlari va hokazolar ham hisobga olinadi. Keyingi bosqichda olingan ko‘rsatkichlar qishloq xo‘jalik yerlari umumiy maydoniga, shu jum ladan, xo‘jalik va uy-joy imoratlari egallagan uchastkalar va xonadon uchastkalariga boMinadi. Oxirgi bosqichda yer uchastkasining foydalilik ko‘rsatkichiga irrigatsiya ishlari qiymati va yer soligMning summ ar hajmi asosida tuzatish kiritiladi. Yer uchastkasining foydaliligiga berilgan baho maxsus baholash komissiyasiga taqdim etiladi va u tasdiqlagandan keyin soliqlarni hisoblash va boshqa operatsiyalar uchun yuridik hujjat hisoblanadi. GFR da yerning foydaliligiga yagona baho berish bilan bir qatorda xo‘jalik mol-mulkiga yagona baho berish ham amalga oshiriladi. O lz harajatlari va daromadlarini hisobga olib bormaydigan ho'jaliklar uchun paushal usul bilan hisoblab chiqilgan daromad butun mol-mulkka baho berish uchun ham asos boMadi. Qishloq xo'jalik maydonlarining o‘rtacha foydalilik darajasi 5,5% darajasida belgilangan boMib, GFRda 1 ga yerning hisob qiymati 1000 markadan 2000 marka o‘rtasini tashkil etadi, o‘rtacha hajmda - 1800 marka va eng yuqori narxda 3726 marka turadi. Biroq yerning bozor bahosi hisob-kitob ko'rsatkichlaridan birmuncha yuqoridir. Download 4.32 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|