Tabiat bilan inson oʼrtasidagi munosabatlarning borgan sarn jiddiylashuvi, joylarda hatto tang vaznyat mavjudligi tufayli atrof-muhit katta miqyosda shikastlanmoqda

Tabiat bilan inson oʼrtasidagi munosabatlarning borgan sarn jiddiylashuvi, joylarda hatto tang vaznyat mavjudligi tufayli atrof-muhit katta miqyosda shikastlanmoqda. Bu borada tabiat- eng nozik komponentlari - Oʼsimlik va hayvonot olami za- far koʼrmoqda. Keyingi 2000 yillik insoniyat tarixida jami bulib sutemizuvchilarning 106 turi butunlay yoʼqoldi. Birinchi 11 turdagi sutemizuvchilarinig Yer yuzasida yoʼqolishi uchun 1800 vid kerak boʼlgan boʼlsa, undan keyingi 33 turga 100 yil pa sunga g 40 tur uchun esa faqat yarim asr kifoya qildi. Darvoke, ke ti vaqtlarda qisqa muddatda koʼplab hayvonlarning kirilishi borgan sari tezlashmoqda. Chunonchi, Uzbekistonda keyingi 50 yil mobaynida giena, turon yoʼlbarsi, kulon, gepard tur sifatida yukoldi, baʼzi hayvon turlari esa miqdor jihatdan juda ham kamayib ketdi.
Nokulay ekologik sharoitda biosferaning ayrim goʼshalarnin saklab kolish, ularda kamayib ketayotgan hayvonlar va oʼsimlik- larni koʼpaytirish yoʼli bilan ularni butunlay yoʼqolib ketish xavfidan kutkarib kolish eng dolzarb masala. Shuning uchun ham sayyoramizning turli burchaklarida qoʼriqlanadigan maxsus hu dudlar tashkil kilingan. Urta Osiyo va Qozogʼistonda jami 69- lib 30 dan ziyodroq qoʼriqxonalar boʼlib, ularning jami maydo- ni 2,3 mln ga yoki ulka hududining 1% kismini egallaydi.
Qoʼriqlanadigan hududlar odatda qoʼriqxona, milliy yoki tabiiy boglar, buyurtma, tabiatning noyob yodgorliklaridan iborat buladi. Qo‘riqxona - tabiat komplekslarining shunday qismikn. unda barcha tabiiy komponentlar inson tomonidan deyarli oʼzgartirilmagan, yaʼni tabiiy holda boʼlishligi bilan ajralib tura- di. Qoʼriqxona uchun ajratiladigan hudud mazkur landshaft uchun xarakterli va uning barcha xususiyatlarini aks ettirishi lozim. Qoʼriqxonada jiddiy muhofaza rejimi tashkil kilinadi, unda daraxt yoki butalarni ekish, gul, oʼt, qoʼziqorin terish, pichan oʼrish, mol boqish qatʼiyan man etiladi. U yerga sayyohlar, ilmiy QURIQXONАLАR, xodimlar va boshqa mutaxassislar qoʼriqxona rahbariyati nidan olingan ruxsatdan sung kirishlari mumkin. Kurikxonalar tabiatning tabiiy andozalaridir. Ularaa
usimlik olami va hayvonlari mazkur mintaqa uchun tip 65 di. Qoʼriqxona atrofida qoʼshni hududlarga oʼtish uchun or mintaka mavjud boʼlib, unda ham ov qilish taqiqlanadi, faqat a chan urish, baʼzan kasal daraxtlarni qirqishga ruxsat beri Qoʼriqxonalardagi ilmiy-tadqiqot ishlari oʼziga xos pi ma-xildir. Birinchi boskichda flora va fauna qayta roʼyxati oʼtkaziladi, tabiiy sharoitlar sinchiklab oʼrganiladi. «Ta yilnomasiga alohida ahamiyat beriladi, yaʼni yil mavsumlar usimliklarning oʼsishidagi oʼzgarishlar hisobga olinadi, xay lar sonining uzgarishi, qushlarning uchib kelishi va ketisha muntazam yozib boriladi.
Milliy bogda aholining dam olishi uchun tabiiy komple larni saqlash va yaxshilashga katta ahamiyat beriladi, ularda sonli sayyoxlar, sportchilar, dam oluvchilar uchun barcha qulay lar bunyod etiladi. Lekin tabiiy boyliklar — hayvonot olam na usimliklarga nisbatan extiyotkor boʼlish alohida taʼkna nadi. Milliy bor» deb atalishiga sabab ushbu xudud na xizmat kiluvchi xizmat doirasi izmida boʼladi, barcha ijti infrastruktura davlat tomonidan maxsus amalga oshiriladi. Men liy boglarga kirish va qisqa muddatli dam olish tabiat, toʼp sidagi bilimni kengaytirish maqsadiga yoʼnaltirilgan.
Buyurtmada tabiat komplekslarining ayrim komponentli vaktincha yoki muntazam ravishda qoʼriqlanadi, bunda koʼproq lik, geologik, zoologik, landshaft turida buyurtmalar tashk kilinadi. Botanik buyurtmalar, odatda noyob oʼsimlikla bulgan xududlarda; geologik buyurtmalar esa nodir va noyob jinslari, katlamlari, ularda flora va fauna koldiqlari lanib kolgan, asosan ochilib kolgan tog yonbagʼirlarida tashk kilinadi. Zoologik buyurtmalar kamyob, kirilib borayotgan aloxida kiymatga ega boʼlgan hayvonlar, qushlar, baliqlar, hasha rotlar, xayvonlarning migratsiya yoʼllarida, mavsumiy toʼpla digan joylarida tashkil qilinadi. Landshaftli buyurtmalы tipik, manzarali geosistemalar mavjud boʼlgan hududda vujudi keltiriladi, ularda tabiiy yodgorliklar ham boʼlishi mumkNE Tabiat yodgorliklari alohida nodir, yukolib borayotgan, lab bulmaydigan, ilmiy, madaniy, estetik jihatdan qimmatan boʼlgan tabiat obʼektlarida tashkil qilinadi. Ularda kup ana lik daraxtlar majmuasi, yukolib borayotgan daraxtlar, xushmarali koyalar, ulkan toshlar, sharsharalar, qadimgi odamlar yashash manzillari boʼlgan joylar va boshqa hududlar vujudga keltiriladi. Tabiat yodgorliklarini saqlab qolish mahalliy dokimiyat zimmasiga topshirilgan Uzbekistondagi qoʼriqlanadigan hududlar - respublikada uch xil tog-archa, toʼqay va kum chul landshaft turiga ona. Toʼqay landshaftlarida joylashgan qoʼriqxonalar Boday-Tu- kay. Kizilkum, Zarafshon, Oropaygʼambar asosan daryo qayir-- lari va delьtalaridagi oʼsimlik va hayvonot olamini muhofaza. kilishga xizmat qiladi. Toʼqayzorlarda daraxt turlaridan: kak (uzunchok) bargli turanga, jiyda, jungor na Vilьgelьm tollari: butalardan: yulgun, changal, kuyi yarusda turli oʼtlar tarqalgan. Kurikxonalarda nomlari «Qizil kitob» ga kiritilgan hayvon- dardan: maxaon (kora xolla katta sarik kapalak), turkman ka- palagi; hasharotlardan bolivariya, qora qanotli chittak, asal- ari-duradgor: baliqlardan baxra baliq, sazandalik, soxta- paganos: kushlardan ilon burgut, uzun dupli dengiz burguti, lochin; sutemizuvchilardan xongul (Boday-Tukay). Qizilqum kurikxonasida, shuningdek Orol losos baligi, chortanbalikka (x- shash jerex, sovutli gesoncha, kul rang echkemar: qushlardan — pushti sakolum, birkozon, flamingo, marmar kurrak, skopa, pok burgut, na burguti, burgut, uzuk dueli dengiz burgugi, toʼxtatuva. lok, kora boshli xoxotup, kolpitsa; sutemizuvchilardan qora- kulok. Zarafshon qoʼriktonasida yuqoridagilardan tashqari qir- govulni muhofaza kilishga katta ahamiyat berilmoqda, 1996 yil- dan boshlab xongul koʼpaytira boshlandi. Usimliklar orasida: oblepixa (chakanda) oʼziga xos oʼrin egallaydi. Orol paygambarda yuqoridagi hayvonlardan tashqari Urta Osiyo kobraga, kora day-
dok, turkiston ok laylan, ok qorinli chil keng tarqalgan. Tukay kurikxonalardagi asosiy vazifa «Qlena kitobga nomlari kiritilgan oʼsamlik va hayvonlarni, avvalo muhofaza ularning soni koʼpaytirishga erishish, toʼqay land shaftini tabiiy holda saqlab qolishga erishish, shuningdek bu borada ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borishdan iborat
Chul-kum landshaftida Vardaiza qoʼriqxonasi joylashgan. Ushbu qoʼriqxona Buxoro vohasida, Shofirkon shahri yaqinida tashkil topgan, xarakatdagi qumlarni toʼxtatish maqsadida psammofit- larni ekish va ustirish natijasida daraxtzor tarkib topgan. Аsosan qorasaksovul, kandim, Rixter cherkezi, yulgun tarqalgan. Hayvonlardan, asosan, dala kuyoni, tulki, shokol; qushlardan: kak kaptar, Misr kuykasi (akkiy), oddiy tentakkush, oltin bozdok.