Tabiatdan foydalanish va muhofaza qilishning geoekologik kartalashtirish

Geoekologik kartalashtirish usullari. Geografik ekologiya tadqi- qotlari natijalarini karta asosida ko`rsatish muhim ahamiyatga ega. Geo- ekologik karta asosida landshaft to`ri beriladi, chunki u har bir hudud bo`yicha ma`lum axborot beradi, shuningdek landshaft qonunlari asosiy tabiiy chegaralar hisoblanadi, ular asosida boshqa ko`rsatkichlarning ham bir-birlaridan farqi aniqlanadi. Ranglar spektri ekologik vaziyatlar darajalarini bildiradi, shuning uchun ham ranglarni tanlashda vaziyat darajasiga ahamiyat berish lozim. (masalan, qulay vaziyat havorang, falokatli vaziyat qizil rang bo`lishi mumkin). Ranglar chegaralari landshaft qonunlari bo`yicha o`tkaziladi. Har bir vaziyat darajasi landshaftlarni inson xo`jalik faoliyati natijasida o`zgarganlik sinfini aks ettiradi, buning uchun Rim raqami bilan o`zgarganlik darajasi ko`rsatiladi, masalan 15- V, bunda arab raqami landshaftning tartib, rim raqami esa o`zgaruvchanlik darajasini ifodalaydi (V-qayta o`zgartirilgan daraja).
Har bir konturda rivojlanayotgan tabiiy va antropogen jarayonlar simvollar asosida berilishi ma`qul: sel, qor ko`chkisi, surilmalar hududiy harakterga ega bo`lganliklarini e`tiborga olib maxsus chiziqlar, areallar, nuqtalar bilan ko`rsatilishi mumkin. Tabiiy jarayonlarni shartli belgi larni qalinligi yoki shaklini o`zgartirish yo`li bilan intensivligini ko`rsata olish mumkin. Bu, ayniqsa, eroziya, deflyatsiya, sho`rlanish, jar eroziyasi, akkumulyatsiya kabi hodisalarni tasvirlashda asqotadi.
Landshaft konturlarida, shuningdek nomlari «Qizil kitob‖larga kiritilgan o`simlik va xayvonlarni maxsus belgi bilan ko`rsatish joiz, bunda aylana yoki ko`p qirrali katak orasiga raqam yoki hayvonning rasmini ko`rsatish yo`li bilan ifodalanishi mumkin. Bu borada «O`zbekiston Respublikasining ekologik kartasi‖ (1991) da berilgan shartli belgilar
ancha ob`ektiv chiqqan. SHartli belgilarni joylashtirishda albatta, tasvirlanayotgan o`simlik yoki hayvonni ayni shu konturda hozirda tarqalganligini hisobga olish zarur. Tog’lik va tog’ oldi tekisliklarida Ushbu shartli belgilarni joylashtirishda siyraklikka amal qilishzarur bo`ladi, respublikada tog’ landshaft qonunlari kichikroq bo`lganliklari uchun boshqa belgilar bilan murakkablashib ketadi, natijada kartani o`qish og’irlashadi.
Sanoat shaharlarining atmosfera havosini ifloslantiradigan toifa- lari (havoni ifloslanish indeksi bo`yicha berilishi va shahar ko`rinishini ushbu darajaga mo`ljallab( qizil rangda ko`rsatilishi ma`qul. Daryo, ko`l, suv ombori, kanal, kollektorlarning minerallashuv darajasi ma`lum postlarda kartogramma usuli bilan bir necha yillar uchun beriladi. SHuningdek ularni chetlari hoshiya (rang) usuli bilan ma`lum postlar oralig’ ida ko`rsatiladi. Bu bilan daryolarda manbadan mansabga tomon minerallashuv darajasini ortib borishi yaxshi ifodalanadi. Masalan, Amudaryoda Termiz- CHorjo`y- Tuyamo`yin- Nukus-Qiziljar-Orol dengizi postlari bo`yicha beriladi. Respublikamiz- dagi buzilgan va rekul’tivatsiya qilingan erlar ham kartada o`z aksini topishi lozim.
Kartadan tashqari bo`sh joylardan to`g’ri foydalanishni rejalashtirish kerak: bizningcha, bu joylarda karta-kesmalar, jadval, grafik, matnlar berilishi maqsadga muvofiq, ular asosiy kartani mazmunini boyitadi. Er suvlarining ifloslanishi, tuproqda tuproqlarni og’ir metallar bilan ifloslanishi, tuproqda qoldiq pestitsidlarning miqdori, atmosfera havo- sini ifloslanishiga oid ma`lumotlar berilishi ma`qul. Sanoat shaharlari- da chang va gazlarni maxsus moslamalar bilan ushlanib qolayotgan qismlari, havoga chiqarilayotgan qismi turli shartli belgilar bilan ifodalanishi yaxshi samara beradi. Qo`riqxonalar, milliy bog’lar, zakasniklar alohida karta-kesma berilishi, yangitdan vujudga keltirilishi lozim bo`lgan alohida qo`riqlanadigan hududlar areallar bilan berilishi mutaxassislar uchun yaxshi yordam beradi.
Orol dengizining hozirgi holati, quriyotgan jarayonlar, suv va tuz balanslari, tabiiy jarayonlar, dengizning 1961 yildan boshlab o`zgarish dinamikasi, istiqbolda kutilayotgan o`zgarishlarni kartalar asosida ko`rsatish muhim ahamiyatga ega. Atrof-muhitni ifloslanishi munosabati bilan aholi orasida tibbiy o`zgarishlarni kartalar asosida tavsiflash muhim amaliy ahamiyatga ega.
Tabiat boyliklaridan foydalanish murakkab jarayon. Ayniqsa, hozirgi ilmiy-texnika taraqqiyoti bosqichida resurslarni xalq xo`jaligi muomala- siga ko`plab kiritilayotgan bir paytda tabiiy muhit inson omili ta`sirida kuchli o`zgarishlarga duchor bo`lmoqda. Buning oqibatida ekologik vaziyat jiddiylashmoqda, aholining sog’lig’ iga putur etkazilmoqda, tabiiy boyliklarni qashshoqlanishi tezlashmoqda, tabiat komponentlari iflos- lanmoqda kabi noxush muammolarni ko`rsatish mumkin. Bu vaziyatda tabiatdan foydalanishni ilmiy asosda olib borish muhim ahamiyat kasb etadi.