Tabiiy fanlar” fakulteti “geografiya” va ekologiya kafedrasi geogerafiya o’qtish metodikasi yo’nalishi


Антрактида материгининг иклими ва органик дунёси…………………………………


Download 0.52 Mb.
bet2/5
Sana09.01.2022
Hajmi0.52 Mb.
#266970
1   2   3   4   5
Bog'liq
Hoshimov Hushnud

Антрактида материгининг иклими ва органик дунёси…………………………………..

XULOSA…………………………………………..

ASOSIY ADABIYOTLAR………………………..

KIRISH

Антрактида ернинг жанубий кутбтий улкаси. унинг номи грекча “анти”карши ва “артикос”шимол сузларидан олннган. Антарктика таркибига муз билан конпланган.жуда катта Антарктида материги ва уни ураб турган жанубий кутбий сувлар ва унда сочилиб етган ороллар киради. унинг бази оролларининг хисобга олмаганда унда доимий турадиган ахоли йук. Антарктида киргокларини хисобга олмагануда унда доимий турадиган ахоли йук. Антарктида киргокларини ва Антарктикага тегишли куп оролларин рус денгизчилари Ф. Беллинсгаузен ва М. П. Лазеров бошчилигида 1819-1821 йилларда махсус ташкил этилган экспедиция вактида биринчи булиб курадилар. 1911-1912 йилларда норвегиялик кутб тадкикотчиси Р. Амудсен ва инглиз олими Р. Скотт деярли бир вактда жанубий кутбга етиб боришди. Анарктиканинг узига хос шароити жуда катта куруклик ва сув хавзасида хукмрон. Антрактикадаги кунукликда Антарктида куруклигидан ташкари ороллар архипелаглари алохида оролларни: Александр IЕри,жанубий Шотландия, Жанубий Оркней, Жанубий Сандвиг, Жанубий Георгия, Баллен ва бошка оролларни уз ичига олади. Океан материк киргокларини уйиб кириб уэделл, белинсгаузен, Амудсен, Росс, Жамият,Косманавтлар денгизларини хосил килади. Майдони 52 млн км кв . Анарктида Жанубий яримшардаги бошка материкдан минглаб км узокда жойлашган. унинг ягона яримороли Антрактика яриморолининг чекка нуктасидан жанубий Америкагача булган энг якин масофа 1000 км дан ошади. Антрактиданинг асосий хусусияти уни калин материк музлиги коплаганлигидир.Материк музи ва шелф музи тогидан куруклик майдони, ороллар билан бирга 13,975 млн км кв га тенг.

Бунинг тахминан 10% шелф музликларига тугри келади. Муз босган майдон 2500 км кв еки материк майдони 0,2% га тенг. Антрактидаги муз копламининг калинлиги урта хисобда 1720 м, лекин айрим районларда 2000 м га етади. Бази малумотларга кура материк музининг умумий хажми км кв яни Ердаги хозирги замон музликлаиринг 90% ни ташкил этади. Материкнинг гарбий чеккасини Антрактика Анд тоглари ва геоморфологик жихатдан Америка Анд тогларининг давомбулган тог системаси эгаллаган. Бу тог системаси Антрактика ярим ороли ва унга якин жойлашган Мэри Бэрд ери оркали чузидлиб Эдуард VII ярим оролида тугайди. Бу тог системасинингт катта кисмини материк муз коплаган, лекин баландлиги 3000-4000 м дан ортик булган энг баланд чуккилар устида муз кутарилиб туради, уларда катта тог музликлари бор. Элсуэрт ерида тоглар энг баланд кутарилади.бу ерда Антарктиданинг энг баланд чуккиси Виносий тоги(5140м)бор. Антарктика Анд тоглари тинч сувлари остида янги Зелландия сув ости мораси сифатида давом этиб, сунг янги Зелландия тоглари билан туташади. Антрактика Анд тогларининг икинчи тамондаги давоми Антил ороллари ейи буйлаб ундаги оролар сув ости тизмалари билан туташиб кетган.

Антрактида материгининг иклими ва органик дунеси.

Январ харорати –200 дан кам буладиган жойлар хам бор.Материкда хароратнинг 00 дан 30-40 С гача юкори булиши хавонинг очик булиши билан богликдир, чунки хаво очиклигида инсоляция жуда кучли булади. Агарда езда материкнинг чекка кисмларига циклон фаолияги тасир этадиган булса, хамма вакт совук тушиб кор егади.

Иклим ва органик дунеси:

Ернинг хеч бир жойида Антарктида материгидаги каби бутун йил буйи харорати мутасил паст булмайди ва бунчалик харорат кайд килинмаган. Кишда материкнинг ички кисмида бир неча ой давомида кутб манфий булишига сабаб булади.

Артика материгининг ички кисмларида айникса унинг шаркий тамонида хаво харорати жуда паст булагн очик ва куешли об-хаво куп булади. Совет тадкикотчиси Восток станциясида кишда –88,30 хароратни кайд килишган. Материкда июлнинг уртача харорати –500 уртача август ойинингт харорати –520 га тенг. уртача июл харорати –600 , -70.0

умуман олгнада материкни ураб турган океан халкаси материкнинг чекка кисмларига езда анча совук кишда иликрок булади. Шамоларнинг кайталаниб туриши ва тезлиги материкнинг чекка кисмларида ва океан устида катта.

Оким шамолларинин тезлиги купинча секундига 30-50 м га айрим шамоларда 90 м га етади. Антрактидада сохилнинг бази ерларида буронлар тарзида шамолар тез-тез эсиб туради.

Органик дунеси :

Антрактиданинг катта кисми усимликлари хам хайвонот дунеси хам булмаган, совук сахродан иборат. Материкда усимликлар факат чекка кисмларда ва субартика оролларида учрайди, бой ва узига хос хайвонот дунеси эса асосан Антрактика сув хавзалари ва кисмман материкнинг чека кисмлари билан боглик. Антрактика ва бошка материкнинг унга якин кисмлари махсус флористик улка сифатида ажратилади. Антрактида усимликларидан факат мохлар, лишайниклар, тубан сувутилар, замбуруглар ва бактериалар учрайди. Лишайниклар турларига энг бой, уларнинг 300 га кин тури бор. уларин муздан холи булган хамма жойда учратиш мумкин. Антрактикада хаммаси булиб 75 турга якин мох бор. Материкда гулли усимликлар йук. Антрактика курккликда яшайдиган хайвонларга камбагал. Сут эмизувчилар у ерда йук. Лекин бази бир хил чувалчанглар тубан кискичбакалар ва канотсиз хашоратлар учрайди. Канотлиларнинг йуклигига сабаб шуки, бу улкада доим каттик шамол эсиб туради ва хашоратлар хавога кутарила олмайди. Оролларда кунгизлар ургимчиклар, сув малюскалари бор. узункулок тюлнлар вакилларидан Антарктиканинг чекка кисмларида денгиз шерлари учрайди. Антарктика сувларида хозирпги вактда энг йирик сутэмизувчилар-китсимонлар яшайди. улар 2 га якин муйловли ва тишли китларга булинади.

Энг йирик кит-куккит хисобланади,унинг ууунлиги уртача 26 м га етади, вазни 160 т гача соф ег булади.

Антрактика кушлари хам узига хос. улар таркибига денгиз малюскалари ва баликларин майда денгиз хайвонларини, кискичбакаларни еб озикланади.

Антарктида табиатининг бетакрорлиги жихатидан ягона ва узига хос материкдир. Кутб тадкикотчилари бу материкни турли номлар билан муз материги, зим-зиё материк, кор чуллари, сирли материк, ок материк деб атаганлар. Кишда Антарктида кутб туни коронгилигига ботади, ёзда эса ярим кечада Хам Куёш муз-кор чуккиларини ёритиб туради. Бу жойда Ердаги энг кучли шамоллар булади. Материкда доим турадиган ахоли йук. Сайёрамизнинг 80 фоиз чучук суви Антарктида музларида тупланган.

Майдони 13991 минг км2, шундан шелpф музликлари 1543 минг км2.Муз копламининг уртача баландлиги 2040 м, энг баланд нуктаси Вилpсон тепалиги 5140 м. чекка нуктаси Сифре 63013’ ж.к.

XX асрнинг биринчи ярмида АКШ, Буюк Британия, Австралия, Норвегия ва бошка давлатлар Антарктидани урганиш учун махсус экспедициялар ташкил этишди. Хар бир мамлакат уз максади йулида Харакат килди. Тадкикотлар асосан соХилларда олиб борилди, материкнинг ички кисмлари эса деярли номаoлумлигача колаверди. Собик совет экспедициялари утказишда Арктикани урганиш ва узлаштиришда тупланган бой тажрибалардан фойдаланилди. Собик Совет тадкикотчилари огир иклим шароитида киска вакт ичида факат киркок буйларидагина эмас, Антарктиданинг ички, бориш кийин булган, одам оёги етмаган кисмларида Хам бир неча илмий станциялар (Мирний, Пионер, Восток, Бориб булмайдиган кутб ва бошка) бунёд этишди.

Хозирги замон тадкикот методлари материкнинг муз ости релpефи Хакида аник тасаввур килишга имкон беради. Материк ер юзасининг 1/3 кисмига якини океан сатхидан паст. Шу билан бирга музлик калкони остида тог тизмалари ва массивлари борлиги Хам аникланди. Уэддел денгизидан Росс денгизигача Ер пусти ёриклари зонаси буйлаб. Трансантарктида тоглари чузилган. Улар релpефига кура бир-биридан кескин фарк килувчи Гарбий Антарктидани Шаркий Антарктидадан ажратиб туради.

Шаркий Антрктидада туташ муз коплами остида текисликлар билан баландлиги 300-4000 м булган тог массивлари алмашиниб туради. Улар жуда кадимги даврлар жинсларидан ташкил топган. Бу жинслар кадимги Гондвана материги таркибида булган бошка материклардаги жинсларга ухшайди. Шаркий Антарктиданинг музлик ва муз ости релpефи Хусусиятлари Антарктида ер юзаси профилида яхши куриниб турибди. Материк чеккасида Эребус вулкани жойлашган. Бу вулкан сунмаган. У бу районда тог Хосил булиш жараёнини фаол руй бераётганидан далолат беради.

Антарктида деярли бутунлай Антарктида иклим минтакасида жойлашган. Бу ердаги энг совук суткалик уртача Харорат хатто ёзда Хам - 300С дан кутарилмайди, кишда эса 700С дан Хам паст булади.

Антарктидани Ернинг “совукхонаси” (музхона) дейшади, Жанубий ярим шар Антарктида таoсири туфайли шимолий ярим шарлардан анча совук. Рус кутбчилари “Восток” станциясида Ердаги энг совук Хароратни (-89.20С) кайд килишган. Шу сабабли “Восток” станцияси Ернинг совуклик кутби дейилади.

Ёзда Антарктидага куёш иссиклиги экваториал улкалардан купрок келади. Лекин унинг 90 % ни кор ва музлар кайтариб юборади. Материк соХиллари анча илик, ёзда Хаво Харорати 0 С гача кутарилади, кишда совуклар уртача булади. Ёзда муз коплами булмаган жойларда коялар куёш иссиклигини 85% ни ютади ва узи Хам исийди, бундай жойларда вохалар Хосил булади. Ёзда вохаларда Харорат атрофидаги музлик устидагидан анчагина юкори булади.

Учта океаннинг Антарктидаги туташган жанубий кисмлари субантарктика минтакасида жойлашган. Бу жойда Харорат материк устидагига караганда юкори.

Ёгинларнинг таксимланшида Хам Хароратнинг таксимланишига ухшаб, зоналлик яхши ифодаланган. Материкнинг марказий кисмларига Сахрои Кабирдаги каби йилига 40 -- 50 мм дан 100 мм гача ёгин тушади. СоХилларида йилига 500- 600 мм ёгин тушади.

Антарктиданинг катта кисмида усимликлар Хам, Хайвонот дунёси Хам йук. Бу Антарктика сахроси дейилади. Антарктиданинг хозирги усимликлари мохлар, лишайниклар, микроскопик замбуруглар ва сув утлардан иборат. Муз коплами булмаган жойларда, хатто кутб якинида Хам, усимликлар усади. Антарктидадаги вохаларни муз сахросидаги Хаёт учоклари деб караш мумкин. Вохалардаги куллар хилма-хил сув утларга бой. Совуклик кутби якинида корда бактериялар борлиги аникланган.

Хайвонот дунёси материкнинг ураб турган океанлар билан богланган. Антарктида сувлари планктонга бой, булар китлар, тюленлар, балик ва кушлар учун озука манбаидир. Бу сувларда китсимонларнинг бир неча тури булиб, улар орасида сайёрамиздаги энг йирик Хайвон кук китлар бор, яна кашалотлар, касаткалар яшайди.

Антарктидада тадкикотлар нихоятда огир шароитда олиб борилади. Муз материкни урганишга бунчалик катта кизикишнинг сабаби нимада ?

Антарктида ер багрида хилма-хил фойдали казилмалар- тошкумир, темир рудаси, рангдор металлар борлиги аникланди. Нефт, табиий газ борлигини курсатувчи белгилар топилди. Олимлар у ерда олтин, олмос, уран бор деб тахмин килишмокда. Антарктида океан сувлари йирик денгиз Хайвонлари, баликлар, кискичбакасимонларга бой.

Антарктикани урганиш факат амалий аХамиятгина эмас, балки илмий аХамиятга эга. Антарктидада руй берган жараёнлар бутун Ер юзаси табиатида мукаррар акс этади.

Антарктиканинг катта кисми Хам усимлик, Хам Хайвонот дунёсига эга булмаган чуллардан иборатдир.

Антарктидада усимлик деярли факат материкнинг чеккалари буйлаб ва субантарктика оролларида учрайди, бой ва узига хос Хайвонот дунёси эса асосан антарктика сув Хавзалари ва кисман материкнинг чекка полосаси билан боглик.

Антарктика ва унга якин булган материкларнинг кисмлари алохида флористик областга ажратилади.

Курукликда усимликлардан материкнинг узида факат мохлар, лишайниклар ва куйи сув утлари учрайди. Лишайниклар энг куп булиб, уларнинг 200 га якин тури хисобга олинган. уларни музлик копламаган барча участкаларда учратиш мумкин. Мохлар Хам анча кенг таркалган, айникса оролларда улар хатто унча катта булмаган торфзорларни Хосил килади. Хаммаси булиб Антарктидада мохларнинг 70 га якин тури мавжуд.

Чучук сувли сув утлари ёзда сув Хавзалари юзаларида ва шунингдек куёш нурлари таoсири остида эрийдиган корлар юзасида таркалади. Кизил, яшил сарик рангдаги микроскопик сув утларининг тупланиши музлик юзасидаги ранг баранг догларни юзага келтиради. Микроскопик яшил сув утларининг тупламлари узокдан кичик-кичик утлокларни эслатади.

Материкда гулли усимликлар йук. Юкори усимликларнинг энг жанубий таркалиш жойи 640 ж.к. даги Антарктика ярим оролидир. Уерда баландлиги атиги бир неча сантиметр булган усимликларни икки тури бошокли шучка ва чиннигулли колобантус учрайди. Айрим жойларда улар кичик утлокзорларни Хосил килади.

Кергелен, Ж.Георгия ва баoзи бошка оролларда усимлик анча бой. У ерларда 20 дан ортик гулли усимликлар турларини учратиш мумкин.

Антарктида курукликда яшовчи Хайвонларга бой эмас. Курукликда яшовчи сут эмизувчилар умуман йук, аммо у ерда баoзи бир, куйи кискичбакасимонлар ва канотсиз хашоратлар учрайди. Уларнинг канотининг йуклигини сабаби шундаки, бу областда доимо кучли шамоллар эсиб туради ва хашоратлар Хавога кутарила олмайдилар. Антарктика оролларида кунгиз, ургимчак, чучук сувда яшовчи молюскаларнинг бир неча тури ва учмайдиган капалакнинг бир тури топилган. Чучук сувда яшовчи баликлар йук. Антарктика ярим оролида битта куриклик куши-гилофли (футляронос) яшайди.

Антарктика куруклик фаунасига камбагал булсада, денгиз ва денгиз-курукликда Хайвонларга нихоят даражада бой. Сут эмизувчилардан куракоёклилар ва китлар куп сонлидир. Куракоёклилар хакконий ва кулоклитюленларни Хар хил турларидан иборат. Хакконий тюленлардан энг куп таркалгани булиб Уэделла тюлени, унинг узунлиги 3 мг етади. У Харакатсиз музликлар минтакасида яшайди. Тюленларнинг бошка турлари асосан сузиб юрувчи музларда учрайди. Улар тюлен-крабахур ва йирткич тюлен-леопардлардир.

Тюленлардан энг йириги-денгиз фили, хозирги пайтда деярли кириб юборилган булсада, уни баoзан субантарктика ороллар соХилларида учратиш мумкин.

Кулокли тюленлардан Антарктиканинг чеккаларида денгиз йулбарси учрайди. Унинг бундай ном олишига сабаб унинг яккол ифодаланган ёлидир.

Антарктика сувларида хозирги пайтда мавжуд булган сут эмизувчилардан энг йириклари - китсимонлар яшайди. Улар муйловли ва тишли китларга булинади. Улардан биринчиси кит овлашнинг асосий обoекти хисобланади ва айникса яхши урганилган. Улар кук китларга, финвалларга, горбачларга, сейваларга ва хакикий китларга ажратилади. Кук кит ёки блювал — китларнинг энг йиригидир ва финвал билан бирга у катта аХамиятга эга.

Антарктидада улдирилган энг катта кук китнинг узунлиги 35 м. га етган, уларнинг уртача узунлиги тахминан 26 м. Йирик кит 20 т гача тоза мой беради ва 160 т.гача огирликка эга. Муйловли китлар асосан майда кискичбакасимонлар билан озикланади.

Кук кит бир пайтнинг узида 1.5 т га кадар кискичбакасимонларни ютиб юбора олади. Китнинг боласи (сут билан озикланадиган) суткасига 100 кг гача огирлик кушади.

Антарктиканинг кушлари жуда кзига хосдир. Уларнинг барчаси сувда яшайди ва балик ёки майда денгиз Хайвонлари билан озикланади. Улардан энг ажойиблари-пингвинлар- куракка ухшаш калта канотли булиб, бу канотлар сузиш учун ажоийб имконият беради. Аммо уча олмайди. Антарктикада пингвинларнинг 17 тури яшайди.




Download 0.52 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling