Tabiiy fanlarning zamonaviy kon sepsiyasi

puskulyar to ‘lqin dualizmi nomini oldi.
B a'zi effektlar to'lqin nazariyasi bilan, ba’zilari esa kvant na­
zariyasi asosida tushuntiriladi. Shuning uchun jarayonlarni to ‘liq 
tavsiflash uchun to ‘lqin va kvant nazariyasidagi turli formulalardan 
bir paytda foydalanishga to ‘g ‘ri keladi. N.Borning - “bir-birini 
to ‘l(Jirishi p rin sip i”nmg asosiy mazmun-mohiyati shundan iborat. 
1929-yilda V.Geyzenberg tomonidan ta’riflangan noaniqlik munosa- 
batluri ham shu g ‘oya bilan organik bog‘liqdir:
Kvant mexanikasida zarrachaning koordinatasi va impulsi (hara­
kat miqdori) bir vaqtning o'zida aniq qiymatga ega bo'luvchi holatlar
54

---

mavjud emas. Q at’iy impulsga ega bo‘lgan zarracha lokalizatsiyalan- 
magan (ya’ni aniq koordinataga ega emas) uni bir nuqtaga mujassam- 
lash (lokalizatsiyalash) uchun unga cheksiz impuls berish kerak, bu­
ning esa fizikaviy imkoniyati yo‘q. Boz ustiga zarrachaga kuchli ta’sir 
o ‘tkazilsa elementlar zarralaming zamonaviy nazariyasiga binoan zarra 
parchalanib. bir necha zarrachalarga ajralib ketadi. Kvant sistemasida 
bir paytning o‘zida barcha fizik kattaliklar nolga teng bo'la olmaydi.
4.3. Fizikaviy ta’sirlashuvlar
Atomning o'zi ham elementlar zarrachalardan tuzilganligi ke- 
yinroq m a’lum bo‘ldi. E. Rezerford tomonidan taklif etilgan atom­
ning dastlabki modelida elektronlar xuddi planetalar Quyosh atrofida 
aylangani singari yadro atrofida aylanadi (atomning planetar modeli). 
Atomning diametri 10 10 m, Protonning massasi elektronning mas- 
sasidan 2000 marta katta. Yadroning zichligi 1 • 1017 кг! м ъ ga teng. 
Diametri 10 14 m chamasida boMishi tajribalardan m a’lum.
XX 
asrda juda ko'p elementar zarrachalar ochildi va ular orasidagi 
o ‘zaro ta’sir qonunlari aniqlandi. Ularni bir necha guruhlarga ajratish 
mumkin:
• adronlar (yadro ulardan tashkil topgan);
• leptonlar (elektronlar, neytrino);
• fotonlar (yorugMik kvantlari bo‘lib, ularning tinchlikdagi mas­
sasi nolga teng).
Fotonlar va neytrino yorug‘lik tezligida harakatlanadi.
P.Dirak 1936-yilda antizarracha (ya’ni bir xil massali, lekin teskari 
ishorali zarracha)lar ham mavjud b o iish i haqidagi fikrni ilgari surdi. 
Yuqori energiyali tezlatgichlarda pozitron (elektronning antizarrasi) 
va antiprotonlar allaqachonlar olingan. Zarra va antizarra o ‘zaro 
to ‘qnashganda - fotonlar ajralishi orqali annigilyatsiyalanadi (ya’ni 
nurlanishga aylanadi). Fotonlarning ta’sirlashuvi natijasida “zarracha
- antizarracha” juftligi tug'iladi.
Nazariy jihatdan bashorat qilingan eng asosiy xususiyati butun 
emas, balki ulushli zaryadga ega bo'luvchi - substansiya kvark
55

---

tajribada aniqlandi. Amerikalik olimlarning m a’lumotiga qaraganda 
1994-yilda olti turdagi eng og‘ir kvarklardan so‘nggisi kuzatilgan.
Dunyoning tuzilishini yaratuvchi 4 ta asosiy (fundamental) o ‘zaro 
ta’sir kuchlari mavjud:
1. Kuchli o ‘zaro ta ’sirlashuv adronlar (grekcha “adros” - kuchli) 
orasida sodir bo‘ladi. Bularga barion (grekcha “baris” — og‘ir)lar, gi- 
peronlar va mezonlar kiradi. Bu ta ’sirlashuv 1911-yilda E.Rezerford 
tomonidan ochilgan bo‘lib. u faqat uzoq masofalar uchun o ‘rinlidir.
Kuchli o ‘zaro ta ’sirlashuvga yadro kuchlari misol bo‘la oladi. Yu- 
kava gipotezasiga binoan (1935-yil) kuchli o ‘zaro ta’sirlashuv - yadro 
kuchlarini tashuvchi oraliq zarrachalar chiqarish bilan sodir boMadi. Bu 
1947-yilda kashf etilgan л  mezon bo‘lib, uning massasi nuklon mas- 
sasidan olti marta kichik. Nuklonlar mezon “bulutlari” bilan o'ralgan.
Yadro kuchlari zarrachaning zaryadiga bog'liq emas. Kuchli 
o ‘zaro ta’sirlashuvlarda zaryad miqdori saqlanadi.
2. Elektromagnit о ‘zaro ta ’sirlashuv -  kuchli o'zaro ta’sirlashuv- 
dan 100 marta kuchsizdir. Unda “yorug‘lik zarrachasi” — fotonlar- 
ning nurlanishi va yutilishi sodir bo'ladi [8].
3. Kuchsiz o ‘zaro ta ’sirlashuvrimg ta ’sir radiusi kuchli o'zaro 
ta’sirlashuv radiusidan ikki darajaga kamroqdir. Lining hisobiga Qu­
yosh nur sochadi (proton neytronga aylanadi, pazitron esa neytrinoga 
aylanadi). Nurlangan neytrino amalda cheksiz kirib borish qobiliya- 
tiga ega bo‘ladi, u milliard kilometrli temir plita qatlamidan bemalol 
o ‘ta oladi.
Kuchsiz o'zaro ta’sirlashuv - bu kontaktli ta ’sirlashuv emas, bal- 
ki u og‘ir zarracha (bozon)lami almashtirish orqali amalga oshadi. 
Bozonlar ko'rinm aydigan (virtual) va beqarordirlar.
4. Gravitatsion o ‘zaro ta ’sirlashuv 
-  elektromagnit o'zaro 
ta ’sirlashuvdan juda ko'p marta kuchsizdir. Lekin gravitatsion 
ta’sirlashuv universal xarakterda bo'lib, u hamma joyda mavjuddir.
56

---