Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish

3. Kishi biznes hám isbilermenlik iskerligin
basqarıwdıń maqseti hám wazıypaları
Kárxananı basqarıwdıń maqsetke muwapıq quramın vujudga keltiriw isbilermen sheshiwi kerek bolǵan zárúrli wazıypalardan biri bolıp tabıladı.
Kárxananıń basqarıw quramı degende, basqarıw maqsetlerin ámelge asırıwshı hám wazıypaların orınlawshı, óz-ara baylanısqan túrli basqarıw shólkemleri hám buwınlarınıń kompleksi túsiniledi.
Basqarıw quramı islep shıǵarıw quramı dep da júritiledi. Bunda basqarıwdı shólkemlestiriwdiń dáslepki hám belgileytuǵın faktorı islep shıǵarıw procesi esaplanadı. Ol óz-ara baylanısqan tiykarǵı, járdemshi hám de xızmet kórsetiwshi processlerden ibarat bolıp, bul processler bólimler hám xızmetkerler ortasında miynet bólistiriwin talap etedi. Sol maqsette islep shıǵarıw bólimleri hám olarǵa tán basqarıw apparatı dúziledi. Bólindiler jıyındısı, olardınng quramı hám óz-ara baylanıs formaları kárxanalardıń islep shıǵarıw quramın quraydı.
Basqarıwdıń maqseti, wazıypası, ob'ekti hám shólkemleri onıń shólkemlestirilgen quramın belgilep beredi. Shólkemlestirilgen quramlardı payda etetuǵın basqarıw shólkemleri basqarıw buwınları hám basqarıw basqıshları formasında boladı.
Basqarıw buwını basqarıwdıń ayırım yamasa qatar wazıypaların orınlawshı ǵárezsiz bólimler bolıp tabıladı. Bul bólimler ortasındaǵı baylanısıw hám baylanıslar gorizontal xarakterge iye boladı.
Basqarıw basqıshı ierarxiyaning arnawlı bir dárejesinde ámel etetuǵın buwın bolıp tabıladı. Mısalı :
ministrlik → birlespe → kárxana → tsex → uchastka
Basqarıw basqıshları bir basqarıw buwınınıń ekinshisine, ádetde, tómen buwındıń joqarı buwınına izbe-izlik menen baǵınıwın kórsetedi. Bul vertikal boyınsha bóliniw bolıp tabıladı.
Barlıq buwın hám de basqıshlardıń quramı, olardıń óz-ara baǵınıw tártibi, hár bir basqarıw organı hám buwınınıń huqıq hám de minnetleri, olar ortasındaǵı munasábetler basqarıw sistemasın quraydı.
Basqarıw sistemasın túrli iskerlik tarawılarǵa bolıw múmkin: pútkil tarmaqtı basqarıw ; hár bir tarmaq ıqtıyarındaǵı kárxanalardı basqarıw ; kárxanalar ishindegi bólimlerdi basqarıw hám t.b.
Qadaǵalaw hám talqılaw ushın sorawlar
1. Basqarıwdıń shólkemlestirilgen struktura ne?
2. Basqarıw buwını hám basqıshları tuwrısında sóyleń.
3. Kárxanada nátiyjeli basqarıw degende neni túsinesiz?
4. Sızıqlı (teksheli) strukturanıń mánisi nede?
5. Sızıqlı -shtabli struktura ne?
6. Funktsional strukturanıń ayriqsha ózgesheligi nede?
7. Programmalı -maqsetli strukturanıń mánisi nede?
8. Matritsali struktura ne?
9. Basqarıw strukturalarıniń óz-ara parqı nede?
10. Baslıqtıń basqarıw usılı degende neni túsinesiz?
11. Kishi biznes hám isbilermenlikte basshılıqtıń qandayboshqaruv usıllarınan paydalanıladı?

Kishi biznes hám jeke isbilermenlik ekonomikanı rawajlandırıw, xalıq bandligi hám dáramatların asırıwda zárúrli omil bolıp tabıladı. Bul tarawdıń wákillerin hár tárepleme qollap-quwatlaw maqsetinde aqırǵı eki yarım jılda Prezidenttiń ellikten artıq párman hám qararları qabıllandı.

Atap aytqanda, isbilermenlik iskerligin mámleket diziminen ótkeriw, túrli ruxsatnamalar alıw hám basqa kóplegen xızmetler tártip-qaǵıydaları ápiwayılastırıldı. Buǵan baylanıslı qolaylıq jaratıw ushın Mámleket xızmetlerin agentligi jáne onıń orınlardaǵı orayları dúzildi. Isbilermenlik subektleriniń huqıqları hám nızamlı máplerin qorǵaw boyınsha wákil (Biznes-ombudsman) lawazımı engizildi.
Barlıq aymaqlarda isbilermenler shaqırıwların qabıl etip, sheshiwge kómeklesetuǵın Bas ministr qabılxonalari dúzildi. ministrler Mákemesi janında Isbilermenlik iskerligin rawajlandırıwdı qollap-quwatlaw mámleket fondı iskerligi jolǵa qóyılıp, oǵan 200 milliard swm hám 50 million dollar aqsha ajıratıldı.
Kommerciya bankleri tárepinen isbilermenlerge ajratilayotgan kreditler kólemi asdı.
Bunday ámeliy sharalar óz nátiyjesin berip atır. Kishi biznes mámleketimiz jalpı ishki óniminiń derlik 60 payızın, sanaat ónimleri kóleminiń úshten birin, awıl xojalıǵı óniminiń 98 payızın, investitsiyalardıń yarımın támiyinlamoqda. Kóplegen wálayatlarda kiriptiń 70-90 procenti áyne kishi bizneske tuwrı keledi.
Usı jıldıń 6 ayında isbilermenlik subektleri sanı 60 mıńǵa artqan.
Jıynalısta bul kórsetkishler reformalardıń dáslepki nátiyjeleri ekeni aytnıp, tiykarǵı itibar elege shekemge shekem uchrayotgan mashqalalardi sheshiwge qaratildi.
Mámleketimiz basshısı wálayat, rayon, qala hákimleri hám olardıń birinshi orınbasarları ulıwma jańasha islep, 70 procent waqtın aymaqta isbilermenlikti rawajlandırıwǵa jumsawı kerekligini aytıp ótdi.
Hár bir wálayat, rayon hám qala hákimleri hám olardıń birinshi orınbasarları iskerligine jańa islengen yamasa iskerligi qayta tiklengen kishi kárxanalar hám olarda jaratılǵan jumıs orınların sanınan kelip shıqqan halda baha berip, xoshametlew boyınsha jańa sistema engiziw wazıypası qoyıldı.
Ataq beriwde kárxanalardıń jasaǵıshlıq kórsetkishi tiykarǵı ólshemlerden biri bolıwı kerekligi belgilendi. Yaǵnıy, tashkil atırǵan kárxanalardıń keminde 50 procenti keyingi 3 jıl dawamında islese, hákim jáne onıń isbilermenlik boyınsha birinshi orınbasarı, Sawda -sanaat palatasınıń aymaqlıq bólimleri basshıların qosımsha materiallıq xoshametlew názerde tutilmoqda.
ministrler Mákemesi, Ádillik ministrligi, Ekonomika hám sanaat ministrligine bul jańa sistemanı engiziw boyınsha kórsetpeler berildi.
Jıynalısta Prezident Shavkat Mirziyoyevning Sirdaryo wálayatına ótken hápte degi saparı sheńberinde Xovos rayonın " Isbilermenlik aymaǵı" ga aylandırıw boyınsha usınıs etilgen ǵayrattı ámelge asırıw máselesi de kórip shıǵıldı.
Ekonomika hám sanaat ministri basshılıǵındaǵı Respublika jumısshı toparı hár bir rayondıń potencialınan kelip shıǵıp, kishi biznesti rawajlandırıw baǵdarları boyınsha usınıslar islep shıǵıwı zárúrligi jazıp qoyıldı. Bul usınıslar tiykarında isbilermenlerge olardı ámelge asırıw, kredit, jer hám jay ajıratıw, infratuzilmaga jalǵaw sıyaqlı barlıq máselelerde kómeklashiladi.
videoselektorda sanaat salasındaǵı kishi biznes subektleri hám iri kárxanalar ortasında sanaat kooperatsiyasın keń jolǵa qoyıw zárúrligi aytıp ótildi.
Mısalı, avtomobilsozlik hám awıl xojalıǵı mashinasozligi tarmaqları úyrenilganda isbilermenlik subektleri hám iri sanaat kárxanaları ortasında kooperatsiya derlik joq ekenligi, aqıbette jurtımızda islep shıǵarılıp atırǵan ónimler hám butlovchi bólimler import qılınıp atırǵanı málim bolǵan. Ashınarlısı, ayırım sanaat kárxanaları kishi óndiriwshiler ol yoqda tursın, qarıydarlar talabı menen islewdi de bilmaydi.
Sol sebepli Ekonomika hám sanaat ministrligine on dana iri sanaat tarmaǵı, atap aytqanda, awıl xojalıǵı mashinasozligi, elektrotexnika, qurılıs materialları, ximiya, avtosanoat kárxanaları menen kishi biznes ortasında sanaat kooperatsiyasın jolǵa qoyıw wazıypası júkletildi.
Sonıń menen birge, Informaciya texnologiyaları hám kommunikatsiyaların rawajlandırıw ministrligi menen birgelikte kooperatsiya yarmarkaları ótkeriw, ónim hám xızmetler óz iyesin tabıwı ushın " Birden-bir elektron kooperatsiya birja portalı" ni shólkemlestiriw boyınsha tapsırmalar berildi.
Jıynalısta isbilermenlik rawajlanıwına tosıq bolıp atırǵan taǵı bir mashqala - joybarlardı jaylastırıw ushın jer ajıratıw máselesine bólek itibar qaratildi.
Bul sistema elege shekemge shekem ashıq -áshkara islemey atırǵanı kórsetip ótildi. Mısal ushın, 3 mıń 500 gektar maydan " Jer-elektron" informaciya sistemasına usınıs etilgen bolsa -de, sonnan 1 mıń 300 gektarı yamasa 37 procenti sawdaǵa qoyılǵan, tek.
Sol sebepli, kishi hámeldarlarǵa jer ajıratıw máselesin keńseler menen kelisiw, bınanı dizimnen ótkeriw processlerin tupten ápiwayılastırıw boyınsha kórsetpeler berildi.
Banklerdiń isbilermenlik subektlerine xizmet kórsetiwin jaqsılaw hám ajratilayotgan kreditler natiyjeliligin asırıw máselesine de itibar qaratildi.
Házirde kredit alıw istegindegi isbilermendiń shaqırıǵı 3 basqıshda, yaǵnıy rayon -wálayat -respublika dárejesinde kórip shıǵıladı. Banktiń oraylıq mekememesi razılıq bermasa, isbilermen kredit ololmaydi. Aqıbette, bul process ayırım jaǵdaylarda oylab sozılıp ketip atır.
Sol sebepli, banklerde kredit ajıratıw máselelerin bir hám eki tekshege ótkeriw, 70-100 dana xızmetker isleytuǵın filiallar ornına 10 -15 dana shtattan ibarat ıqsham bank xızmetlerin orayların kóbeytiw kerekligi aytıp ótildi.
Isbilermenlerdiń kredit procent stavkalarına tiyisli pikirleri talqılaw etińar eken, kreditler boyınsha kepillik beriw hám procentlerdi bólekan oraw maqsetinde tashkil etilgen Isbilermenlik iskerligin rawajlandırıwdı qollap-quwatlaw mámleket fondı iskerligin kúsheytiw zárúrligi aytildi.
Isbilermenlerdiń jay-imaratların buzıw hám onıń ushın kompensatsiya tólew boyınsha sistemalı jantasıw joq ekenligi sın pikir etildi.
Álbette, orınlarda ámelge asırılıp atırǵan qurılısshılıq jumısları dawamında ayırım ımaratlardıń aynıwı tábiyiy hal. Biraq, xalıq punktlerin keleshekte rawajlandırıw jobaların esapqa almastan, úlken aymaqlarda jaylasqan imaratlar buzib jiberilayotgani áqibetinde júdá kóp muǵdarda kompensatsiya tólewleri kelip shıǵıp atır.
Hákimlikler buz'latuǵın ımaratlardıń ornında jańa kárxanalardı qurıw boyınsha investorlarni tawıp, kompensatsiya tólewin olardıń esabınan tolıqnishini támiyinlamayotgani sebepli bul ǵárejetler mámleket byudjeti moynına túsip atır.
- Barlıq hákimlerdi qatań eskertemen - tıyanaqlı zárúrat bolmaǵan halda isbilermenlerge tiyisli buyım-mulkni buzıwǵa ulıwma jol qoyılmawı zárúr hám shárt,- dedi mámleketimiz basshısı.
Ádillik hám finans ministrlikleri, Sawda -sanaat palatasına Biznes-ombudsman qatnasıwında buyım-mulkni buzıw hám kompensatsiya tólew tártiplerin jáne de jetilistiriw maydanınan usınıs kirgiziw wazıypası qoyıldı.
Jıynalısta sud sistemasınıń kishi biznes subektleri shaqırıwlarına jantasıwı jóninde de sóz bardı.
Ekenin aytıw kerek, shet el tájiriybede 70 procent dawlar sudǵa shekem sheshiledi. Sebebi islerdi sudta kórip shıǵıw úlken ǵárejet hám kóp waqıt talap etiwshi process esaplanadı.
Sol kózqarastan, isbilermenler menen tikkeley isleytuǵın mámleket keńselerinde dawlardı sudǵa shekem sheshiw strukturaların shólkemlestiriw zárúrligi aytıp ótildi. Ádillik ministrligi, Joqarı sud hám Sawda -sanaat palatasına alternativ arbitrlıq sudi iskerligin hám mediatsiya institutın keńeytiw máselelerin názerde tutatuǵın qarar joybarın islep shıǵıw tapsırildi.
Ekonomika hám sanaat ministrligi sistemasında Isbilermenlik hám kishi biznesti rawajlandırıw agentligi shólkemlestiriw usınısı bildirildi. Usı agentlik kórsetilgen tarawdı kóteriw boyınsha mámleket siyasatın islep shıǵıw hám ámelge asırıw ushın juwapker boladı. Isbilermenlik iskerligin rawajlandırıwdı qollap-quwatlaw mámleket fondı iskerligin da muwapıqlashtirib baradı.
- Tek úlken kárxanalar qurib, xalıq bandligini hám tabısın asırıw, byudjet tushumlarini kóbeytiw máselelerin tolıq hal eta almaymız. Turmıs dárejesin asırıwdıń eń zárúrli jolı isbilermenlik hám kishi biznesti rawajlandırıw bolıp tabıladı, - dedi Shavkat Mirziyoyev.
Jıynalısta talqılaw etilgen máseleler maydanınan kishi hámeldar ministrlik hám keńseler basshıları, hákimler sózge shıqtı.


Paydalanilg’an a’debiyatlar:

1. 
   Predprinimatelstvo / G. B. Kleyner // Bolshaya rossiyskaya ensiklopediya :[v 35 t. ] / gl. red. Yu. S. Osipov. — M.: Bolshaya rossiyskaya ensiklopediya, 2004—2017.
   
2. 
   Baumol Ol. Mikroteoriya innovciyalıqnogo predprinimatelstva = The Microtheory of Innovative Entrepreneurship (2010 ). — M.: Izd-vo Instituta Gaydara, 2013. — 432 s.