Tadbirkorlik va boshqaruv fakulteti
Download 50.06 Kb.
|
|
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI DENOV TADBIRKORLIK VA PEDAGOGIKA INSTITUTI TADBIRKORLIK VA BOSHQARUV FAKULTETI “Moliya va raqamli axborot texnologiyalari” kafedrasi “INFORMATIKA” fanidan KURS ISHI Mavzu: Ekspert tizimlari. Bajardi:Toshmirzayeva M
Denov-2021 Mundarija.
1-bob Kirish……………………………………………..3 1. Ekspert tizimlari……………………………………………..3 1.1 Ekspert tizimining afzalliklari………………………… 1.2 Ekspert tizimi qobig’i……………………………………………..10 2-bob 2.1 Ekspert tizimlari sinflari …………………………….. 2.2 Eksppert tizizmlarini yaratish. …………………………….. 3-bob 3.1Ekspert tizimlarini o'zgartirish……………………………………….. 3.2Foyda eksperttizimlari. ……………………………………. 3.3 Ekspert tizimlarini ishlab chiqish metodikasi…………………………… 3.4 Ekspert tizimini yaratish bosqichlari…………………………….. XULOSA
Zamonaviy jamiyatda tobora o'sib borayotgan axborot oqimi, axborot texnologiyalarining turli-tumanligi, kompyuterda yechiladigan masalalaming murakkablashuvi ushbu texnologiyalardan foydalanuvchining oldiga bir qator vazifalami qo'ydi.Kerakli variantlami tanlash va qaror qabul qilish ishlarini insondan EHMga o'tkazish masalasi yuzaga keladi. Bu vazifani yechish yo'llaridan biri www.ziyouz.com kutubxonasi ekspert tizimlarini yaratish va foydalanish sanaladi. Ekspert o'zidan kelib chiqib sharoitni tahl’li etadi va nisbatan foydali axborotnim aniqlab oladi, chorasiz yo‘llardan voz kechgan holda qaror qabul qilishning eng maqbul yo‘llarini vujudga keltiradi.Ekspert tizimida ma’lum bir predmet sohasini ifodalaydigan bilimlar bazasidan foydalaniladi. Xulosa chiqarish qoida va mеxanizmlari yig’indisiga ega bo’lgan bilimlar omborini o’z ichiga olgan sun'iy intеllеkt tizimi.Intеllеktual axborotli izlash tizimlari muloqotni tab’liy tilga juda yaqin ko’rinishda olib borish imkonini bеradi. Hisoblash - mantiqiy tizimlar esa dasturlarni to’plashni tashkillashtirish printsipiga asoslangan. Intеllеktual intеrfеysning asosiy yutuqlariga bilimlar omborining kеng tarqalishi, ma'lumotlarning dasturlardan ajratilishi va komp’yutеr bilan ishlashda muloqotning yangi tartibi hosil bo’lganligi kiradi. Intеllеktual intеrfеysni boshqacha nom bilan ham atash mumkin.Masalan, foydalanuvchi intеrfеysi yoki foydalanuvchi muxiti (vositasi).Ekspert tizimi — bu ayrim mavzu sohalarida bilimlami to‘plash va qoilash, uyushtirish usullari hamda vositalari majmuyi.
bo’lgan bilimlar omborini o’z ichiga olgan sun'iy intеllеkt tizimi.Intеllеktual axborotli izlash tizimlari muloqotni tabiiy tilga juda yaqin ko’rinishda olib borish imkonini bеradi. Hisoblash - mantiqiy tizimlar esa dasturlarni to’plashni tashkillashtirishprintsipiga asoslangan. Intеllеktual intеrfеysning asosiy yutuqlariga bilimlar omborining kеng tarqalishi, ma'lumotlarning dasturlardan ajratilishi va kompyutеr bilan ishlashda muloqotning yangi tartibi hosil bo’lganligi kiradi. Bilimlarni to'plash va uzoq vaqt saqlash. Ekspert tizimlarning eng muhim afzalligi hisoblanadi. Ekspert tizimlar axborotlarga nisbatan obyektivdir. Bu o'z navbatida o'tkazilayotgan tajriba sifatini oshiradi, juda ko'p bilimlarni talab qiladigan masalalarni hal etishda xatolikning yuzaga kelishini kamaytiradi. Ekspert tizimlarni yaratilishida bir qator qiyinchiliklar vujudga keladi. Bu avvalambor foydalanuvchining ishlab chiqiladigan tizimga qanday talab qo'yilishini bilmaganligidan kelib chiqadi. Shuningdek psixologik tartibda, ya'ni bilimlar bazasini yaratishda ekspert «mashina mening o'rnimni egallashi mumkin» degan asnoda ish tutib, bilimlar bazasini keng bo'lishiga intilmasdan, balki bunga qarshilik qilishi mumkin. Lekin, bu qo'rqishlar asossizdir, chunki Ekspert tizim fikr yuritish qobiliyatiga ega emasdir. Bu esa ular bilimlarini oshirishi mumkin. Ekspert tizimining asosligini ta’minlovchi bilimlar bazasi tashkilotning bo‘linmalaridagi mutaxassislar bilimini, tajribasini o‘zida mujassamlashtiradi va institut-sional bilimlarni ifodalaydi. Ko‘pgina ekspert tizimlarida tushuntirish (izohlash) mexanizmi bo‘ladi. Mazkur mexanizm qanday qilib tizim ushbu qarorga kelganini tushuntirish uchun zarur bo‘lgan bilimlardan foydalanadi. Bunda ekspert tizimini qo‘llash, undan foydalanish va harakat chegarasini aniqlash juda muhimdir. Axborot texnologiyasining ekspert tizimida foydalaniladigan asosiy komponentlari quyidagilar: foydalanuvchining interfeys,bilimlar bazasi,interpretator,tizimniyaratish moduli. Tegishli bilimlar bazasiniyaratish orqali ma’lum bir muammonihal etishga moslashgan tayyor dasturiy muhitni ifodalaydi. Yangi qoida va konsepsiyalarga, ijodkorlik va ixtirochilikka unchalik mos- lashmaganligi hozirgi ekspert tizimining kamchiligidir. Ko‘p hollarda bu tizim yuqori malakali mutaxassislar o‘rnini bosa oladi, ammo ba’zan past malakali ekspertga muhtojli joylar ham bo‘lib turadi. Ekspert tizimieng oxiridagi foydalanuvchining kasb imkoniyatlarini kengaytirish va ko‘paytirshi vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Ekspert tizimini yaratish quyidagi talablar mavjud holatda maqsadga muvofiqdir: 1)tizimga o‘z bilimini berishni istagan ekspertlar mavjudligi;
3)ko‘pchilik ekspertlarning mazkur muammoli sohada yechimlar o‘xshashligining bo‘lishi; 4)muammoli sohadagi vazifaning ahamiyati, ya’ni ular yoki murakkab bo‘lishlari, yoki mutaxassis bo‘lmagan foydalanuvchi hal eta olmasligi yoki hal etish uchun ancha vaqt talab qilishi. 5)masalani yechish uchun katta hajmdagi ma’lumot va bilimning bo‘lishi; 6)predmet sohasida axborotning to‘liq bo‘lmasligi va o‘zgaruvchanligi tufayli evristik uslublarni qo‘llash. Yuqorida qayd etilgan uchta muammoni hal etish va sanab o‘tilgan talablar bajarish ekspert tizimini qo‘llashning zarur hamda yetarli sharti sanaladi. 1.1 Ekspert tizimini yaratish bosqichlari. Ekspert tizimini yaratishning nisbatan muhim bosqichlariga quyidagilarni kiritish mumkin: konsepsiyalash, realizatsiya, testdan o‘tkazish, joriy etish, kuzatib borish,modernizatsiyalash. Konsepsiyalash bosqichida ekspert tizimini ishlab chiqish bo‘yicha mutaxassisekspert bilan hamkorlikda tanlangan predmet sohasidagi muammoni yechishning uslublarini bayon etish uchun qanday tushuncha, munosabat va proseduralar zarurligini hal etadi. Bosqichdagi asosiy vazifa masalani yechish jarayonida yuzaga keluvchi vazifa strategiyasi va cheklovlarni tanlashdan iborat. Ekspert tizimi - bu bа’zi bir predmetli sohаdаgi murаkkаb vаzifаlаrni echish uchun bilimlаrni tashkil qilish, jаmlash vа qo’llash usullаri vа vositаlаrini mаjmuаsidir. Ekspert tizimi mutаxаssislаr guruhining yuqori mаlаkаli tаjribаsigа suyangаn holdа qаrorlаrni tаnlаb olishdа ko’p sonli muqobillаrning oshiqchаligi hisobigа yuqoriroq sаmаrаdorlikkа erishаdi, yangi omillаrning kаttа hаjmining tа’sirini strаtegiyalаrni qurishdа ulаrni bаholаb, bashorаt imkoniyatlаrini qo’shib tаhlil qilаdi. Ekspert tizimining аsosi qаrorlаr qаbul qilish jаrаyonini shаkllаntirish mаqsаdlаridа tаrkiblashtirilgаn bilimlаr (bilimlаr bаzаsi)ning mаjmuаsidаn iborаt. Ekspert tizimlаri o’qitishni hisobgа olish bilаn ishlаb chiqilаdi vа qаrorlаrni tаnlash mаntiqini аsoslashgа qodirlаr, ya’ni moslashuvchаnlik vа uni dаlillаr bilаn isbotlash xususiyatlаrigа egаdir. Ko’pginа ekspert tizimlаridа izohlash mexаnizmi mаvjud. Bu mexаnizm tizim qаndаy qilib ushbu qаrorgа kelgаnligini izohlash uchun zаrur bilimlаrdаn foydаlаnilаdi. Ekspert tizimini qo’llash sohаsini, undаn foydаlаnish vа hаrаkаt qilish chegаrаlаrini аniqlash judа muhimdir. Ekspert tizimlаrining zаmonаviy holаti uchun xos bo’lgаn kаmchiligi yangi qoidаlаr vа kontseptsiyalаrgа o’qitishgа, ijodiyot vа kashf qilishlаrgа kаmroq moslashuvchаnligidаn iborаtdir. Ekspert tizimlаridаn foydаlаnish ko’pginа hollаrdа yuqori mаlаkаli mutаxаssislаrdаn voz kechishgа imkon berаdi, аmmo tizimdа pаstroq mаlаkаli ekspertgа joy qoldirishni ko’zdа tutаdi. Ekspert tizimlаri yakuniy foydаlаnuvchining kаsbiy imkoniyatlаrini kengаytirish vа kuchаytirish uchun vositа bo’lib xizmаt qilаdi. Ekspert tizimi omilkorlikni nаmoyish qilishi, ya’ni аniq predmetli sohаdа mutаxаssis-ekspertlаr dаrаjаsigа erishishi kerаk. Yaxshi qаrorlаrni topish etаrli emаs, buni tez qilish kerаk. Tizimlаr predmetni nаfаqаt chuqur, bаlki etаrlichа keng tuShunishi kerаk. Muаmmolаr echimlаrini topish usullаrigа noаniq mа’lumotlаr yoki qoidаlаrning to’liq bo’lmаgаn mаjmuаlаri hollаridаn fundаmentаl tаmoyillаrdаn kelib chiquvchi mulohаzаlаr аsosidа erishilаdi. Bundаy xususiyatlаr kompyuterli ekspert tizimlаridа kаmroq ishlаb chiqilgаn, аmmo xuddi ulаr yuqoriroq dаrаjаdаgi mutаxаssislаrgа xosdir.Ekspert tizimlаri qoidаgа ko’rа, sаmаrаli muvofiq qаrorlаrni berаdi vа bа’zidа xаto qilishgа qodirlаr, аmmo аn’аnаviy kompyuter tizimlаridаn fаrqliroq ulаr o’zlаrini xаtolаridаn o’qishning sаlohiyatli qobiliyatlаrigа egаlаri. 1.2. Ekspert tizimlari vaziyatlarni tan olish muammolarini yechish tasnif deb ataladi, chunki ular tahlil qilinayotgan vaziyatning ma'lum bir sinfga tegishli ekanligini aniqlaydi.Qarorlarni shakllantirishning asosiy usuli sifatida, dastlabki ma'lumotlarning o'zaro bog'liq bo'lgan umumiy bayonotlarning ma'lum bir to'plamiga almashtirish orqali ma'lum bir xulosaga kelganda, umumiydan boshqasiga mantiqiy deduktiv xulosa qilish usuli qo'llaniladi. Analitik masalalarning yanada murakkab turi noaniq dastlabki ma'lumotlar va amaliy bilimlar asosida echiladigan masalalar bilan ifodalanadi. Ushbu holatda ekspert tizimi go'yo yo'qolgan bilimlarni va echimlar maydonida bir nechtasini qayta aniqlashi kerak mumkin bo'lgan echimlar turli xil ehtimollik yoki ularni amalga oshirish zarurligiga ishonch bilan.Bayesian ehtimoliy yondashuvi va noaniq mantiq noaniqliklar bilan kurashish usullari sifatida ishlatilishi mumkin.Qo'shimcha ta'rif ekspert tizimlari echimni shakllantirish uchun bir qancha bilim manbalaridan foydalanishi mumkin. Bunday holda, bilim birliklarini ziddiyatli to'plamidan tanlashning evristik usullari qo'llanilishi mumkin, masalan, muhimlikning ustuvor yo'nalishlaridan yoki natijaning aniqlangan darajasidan yoki imtiyozli funktsiyalar qiymatlaridan foydalanish asosida.Ekspert tizimlari ma'lum bir mavzular bo'yicha mutaxassislarning bilimlarini to'playdigan va kam malakali foydalanuvchilarning maslahati uchun ushbu empirik tajribani takrorlaydigan murakkab dasturiy ta'minot tizimlari.Bilimga asoslangan tizimlarni qo'llash sohalari juda xilma-xildir: biznes, ishlab chiqarish, harbiy dasturlar, tibbiyot, sotsiologiya, geologiya, kosmik, qishloq xo'jaligi, menejment, huquqshunoslik va boshqalar.Bilimga asoslangan tizimlar (POP) - bu asosiy qurilish bloklari bo'lgan dasturiy ta'minot tizimlari bilimlar bazasi va xulosa mexanizmi... Poplar orasida:aqlli axborot qidirish tizimlari;ekspert tizimlari (ES).Intellektual axborot qidirish tizimlari avvalgi avlod ma'lumot qidirish tizimlaridan nafaqat ancha kengroq ma'lumotnoma va axborot fondi, balki so'rovlar to'g'ridan-to'g'ri bo'lmagan taqdirda ham foydalanuvchi so'rovlariga adekvat javoblarni shakllantirishning eng muhim qobiliyati bilan ajralib turadi.KO'Plarning eng taniqli amaliy misoli bu kasalliklarni aniqlash, potentsial foydali qazilma konlarini baholash, tabiiy tilda ishlov berish, nutq va tasvirni aniqlash va h.k.larga qodir mutaxassis tizimlardir. Ekspert tizimlari bu sohadagi tadqiqotlarni amaliy amalga oshirishning birinchi bosqichidir sun'iy intellektEkspert tizimining asosiy tuzilishi quyidagi rasmda keltirilgan. Ekspert tizimini tashkil etuvchi tarkibiy elementlar quyidagi funktsiyalarni bajaradi. Ekspert tizimlari shunday ishlab chiqiladiki,bunda yechim tanlash mantiqini asoslash va o‘rgatish hisobga olinadi.Ko‘pgina ekspert tizimlarida tushuntirish (izohlash) mexanizmibo‘ladi.Mazkur mexanizm qanday qilib tizim ushbu qarorga kelganini tushuntirish uchun zarur bo‘lgan bilimlardan foydalanadi.Bunda ekspert tizimini qo‘llash, undan foydalanish va harakat chegarasini aniqlash juda muhimdir.Axborot texnologiyasining ekspert tizimida foydalaniladigan asosiy komponentlari (tarkibiy qismlari) quyidagilar: foydalanuvchining interfeys,bilimlar bazasi, interpretator tizimni yaratish moduli. Ekspert tizimining afzalliklarini tajribali mutaxassislarga qiyoslab shunday bayon etish mumkin: •erishilgan puxta bilim, asos yo‘qolmaydi, u hujjatlashtirishi, uzatilishi, ijro etilishi va ko‘payishimumkin; •nisbatan mustahkam natijalarga erishiladi, insondagi hissiy va shu kabi boshqa ishonchsiz omillar bo‘lmaydi; •tizimning ishlab chiqish qiymati yuqori, lekin ekspluatatsiya qiymati past. Umuman qiyoslaganda esa u yuqori malakali mutaxassislardan ko‘ra arzonroq tushadi. Yangi qoida va konsepsiyalarga, ijodkorlik va ixtirochilikka unchalik moslashmaganligi hozirgi ekspert tizimining kamchiligidir. Ko‘p hollarda bu tizim yuqori malakali mutaxassislar o‘rnini bosa oladi, ammo ba’zan past malakali ekspertga muhtojli joylar ham bo‘lib turadi.Ekspert tizimi eng oxiridagi foydalanuvchining kasb imkoniyatlarini kengaytirish va ko‘paytirshi vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Ochig‘i, bu tizim muayyan bir predmet sohasida mutaxassis-ekspertlar darajasidagi bilimni namoyish etmog‘i kerak. Tizim yaxshi yechimlarni kerakli darajada topa olmaydi, lekin predmetni keng anglaydi. Rejalashtiruvchi ekspert tizimlari ma’lum bir maqsadlarga erishish uchun zarur bo‘lgan dasturlarni ishlab chiqishga mo‘ljallangan. Bashoratlovchi ekspert tizimlari o‘tmish va bugunning voqealariga asoslanib kelajak ssenariysini oldindan aytib bermog‘i,ya’ni berilganvaziyatdan ishonchli natijalar chiqarishi kerak. Buning uchun bashoratlovchi ekspert tizimlarida dinamik parametrik modellar qo‘llaniladi. 1.3Ekspert tizimi qobig’i.Tegishli bilimlar bazasiniyaratish orqali ma’lum bir muammoni hal etishga moslashgan tayyor dasturiy muhitni ifodalaydi. Ko‘pgina hollarda qobiqdan foydalanish dasturlashdan ko‘ra tezkor va osonroq tarzda ekspert tizimini yaratish imkonini beradi. Ekspert tizimini yaratish quyidagi talablar mavjud holatda maqsadga muvofiqdir: •tizimga o‘z bilimini berishni istagan ekspertlar mavjudligi; •ekspertlar vazifani hal etishning o‘z uslublarini bayon etishi mumkin bo‘lgan muammoli sohaning mavjudligi; •ko‘pchilik ekspertlarning mazkur muammoli sohada yechimlar o‘xshashligining bo‘lishi; •muammoli sohadagi vazifaning ahamiyati, ya’ni ular yoki murakkab bo‘lishlari, yoki mutaxassis bo‘lmagan foydalanuvchi hal eta olmasligi yoki hal etish uchun ancha vaqt talab qilishi; masalani yechish uchun katta hajmdagi ma’lumot va bilimning bo‘lishi; predmet sohasida axborotning to‘liq bo‘lmasligi va o‘zgaruvchanligi tufayli evristik uslublarni qo‘llash. Yuqorida qayd etilgan uchta muammoni hal etish va sanab o‘tilgan talablarnibajarish ekspert tizimini qo‘llashning zarur hamda yetarli sharti sanaladi. Ekspert tizimini yaratish bosqichlari. Ekspert tizimini yaratishning nisbatan muhim bosqichlariga quyidagilarni kiritish mumkin: konsepsiyalash, realizatsiya, testdan o‘tkazish, joriy etish, kuzatib borish, modernizatsiyalash. Konsepsiyalash bosqichida ekspert tizimini ishlab chiqish bo‘yicha mutaxassi ekspert bilan hamkorlikda tanlangan predmet sohasidagi muammoni yechishning uslublarin bayon etish uchun qanday tushuncha, munosabat va proseduralar zarurligini hal etadi. Bosqichdagi asosiy vazifa masalani yechish jarayonida yuzaga keluvchi vazifa strategiyasi va cheklovlarni tanlashdan iborat. Identifikatsiya bosqichida vazifa turi, tavsifi, o‘lchami, ishlanma jarayonidagi ishtirokchilar tarkibi aniqlanadi. Modelning yaroqliligi ko‘rib chiqiladi, talab etiladigan «vaqt — mashina» resurslari baholanadi,ekspert tizimini yaratish maqsadi belgilanadi. Formallashtirish bosqichida asosiy tushunchalar va munosabatlar bilimlarni ifodalashning o‘ziga xos rasmiy tiliga o‘tkaziladi. Bu yerda ko‘rib chiqilayotgan vazifa uchun modellar yoki ma’lumotlarni taqdim etishning o‘xshash usullari tanlanadi. Amalga oshirish bosqichida yuklatilgan vazifalarni bajarishga qodir bo‘lgan ekspert tizimining jismoniy «qobig‘i», yuzasi yaratiladi.Ekspert tizimi bu ma'lum bir predmet sohasi to'g'risida chuqur ixtisoslashgan bilimlar asosida qurilgan sun'iy intellekt tizimidir (ushbu soha mutaxassislaridan olingan). Ekspert tizimlari - keng tarqalgan va amaliy qo'llanilishini topgan sun'iy intellekt tizimlarining oz sonli turlaridan biri. Harbiy ishlar, geologiya, muhandislik, informatika, kosmik texnologiyalar, matematika, tibbiyot, meteorologiya, sanoat, qishloq xo'jaligi, menejment, fizika, kimyo, elektronika, huquq va boshqalar uchun mutaxassis tizimlar mavjud. Va faqat mutaxassis tizimlarining juda murakkab, qimmat va eng muhimi, yuqori darajada ixtisoslashgan dasturlar bo'lib qolishi ularning yanada keng tarqalishiga xalaqit beradi. Ekspert tizimlari texnologiyasi - bu yangi tadqiqot yo'nalishlaridan biri bo'lib, uni sun'iy intellekt (Sun'iy intellekt - A.I.) deb atashgan. Ushbu sohadagi tadqiqotlar ishlab chiqish va amalga oshirishga qaratilgan kompyuter dasturlariinson faoliyatining fikrlash, ma'lum mahorat va to'plangan tajribani talab qiladigan sohalarini taqlid qilishga (taqlid qilishga, takrorlashga) qodir. Bularga qaror qabul qilish, namunalarni tanib olish va inson tilini tushunish vazifalari kiradi. Ushbu texnologiya allaqachon texnologiya va ijtimoiy hayotning ba'zi sohalarida - organik kimyo, foydali qazilmalarni qidirish, tibbiy diagnostika sohasida muvaffaqiyatli qo'llanilmoqda. Bu tegishli bilimlar bazasini yaratish orqali maium bir muammoni hal etishga moslashgan tayyor dasturiy muhitni ifodalaydi. Ko'pgina hollarda qobiqdan foydalanish dasturlashdan ko'ra tezroq va osonroq tarzda ekspert tizimini yaratish imkonini beradi.Ekspert tizimining afzalliklarini tajribali mutaxassislarga qiyoslab shunday bayon etish mumkin: erishilgan puxta bilim, asos yo'qolmaydi, u hujjatlashtirilishi,uzatilishi, ijro etilishi va ko'payishi mumkin; nisbatan mustahkam natijalarga erishiladi, insondagi hissiy va shu kabi boshqa ishonchsiz omillar boimaydi;tizimning ishlab chiqish qiymati yuqori, lekin ekspluatatsiya qiymati past. Umuman qiyoslaganda esa, u yuqori malakali mutaxassislardan ko'ra arzonroq tushadi.Yangi qoida va konsepsiyalarga, ijodkorlik va ixtirochilikka unchalik moslashmaganligi hozirgi ekspert tizimining kamchiligidir. Ko'p hollarda bu tizim yuqori malakali mutaxassislar o'rnini bosa oladi, ammo ba’zan past malakali ekspertga muhtojlik joylari ham bo’lib turadi.Ekspert tizimi eng oxiridagi foydalanuvchining kasb imkoniyatlarini kengaytirish va ko'paytirish vositasi bo’lib xizmat qiladi. Ochig'i, bu tizim muayyan bir predmet sohasida mutaxassisekspertlar darajasidagi bilimni namoyish etmog'i kerak. Tizim yaxshi yechimlami kerakli darajada topa olmaydi, lekin predmetni keng anglaydi.Rejalashtiruvchi ekspert tizimlari m aium bir maqsadlarga erishish uchun zarur bo'lgan dasturlami ishlab chiqishga mo'ljallangan.Bashoratlovchi ekspert tizimlari o'tmish va bugunning voqealariga asoslanib kelajak ssenariysini oldindan aytib bermog'i, ya’ni berilgan vaziyatdan ishonchli natijalar chiqarishi kerak. Buning uchun bashoratlovchi ekspert tizimlarida dinamik parametrik modellar qo'llaniladi.Tashxislovchi ekspert tizimlari kuzatiladigan hodisalaming normal emasligi sabablarini topish xususiyatiga ega. Ma’lumotlar to'plami tahli uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Ular yordamida etalon xattiharakatdan chetlanish aniqlanadi va tashhis qo'yiladi.O‘rgatuvchi ekspert tizimlari foydalanuvchilarga berilgan sohada tashxis qo‘yish va tahl’li etish imkoniyatini berishi lozim. Bunday tizimdan bilim va xatti-harakat to‘g‘risidagi farazni yaratish, tegishli ta’lim uslubini va harakat usullarini aniqlash talab etiladi. Ekspert tizimini yaratishda kamida uchta muammo yuzaga keladi: • xotiraga kiritiladigan axborotning yetarli darajada to’liq bo'lishini ta’minlash. Bu eng asosiy bilimlami ajratish va ma’lumotlar tuzilmasida ulaming o'zaro aloqasini o‘mat ish, shuningdek, kodlashtirishning bunday tizimini yaratish va foydalanishni talab etadi; • ekspert tizimi faoliyati sifatining samarali bahosini olish va tegishli mezonlarni ishlab chiqish. Qiyinchilik shundaki, mutaxassislar bilimi — bu shunchaki ma’lumot va faktlar yig'indisi emas. Ayrim elementlar munosabatini tasavvur etish uchun aloqalar qonuniyatlarini hisobga olishga formal urinish tizimni o‘ta darajada «keskin» qilib qo'yadi va u yangi elementlarni qo'shish uchun «yopiq» bo’lib qoladi; • yechiladigan masala tuzilmasining ehtimollik xususiyati va bilimlaming uyg'unlashuvi tufayli ishonchsiz natijalar olish mumkinligi. Ekspert tizimini yaratish quyidagi talablar mavjud holatda maqsadga muvofiqdir: • «tizimga o'z bilimini berishni istagan ekspertlar mavjudligi; •ekspertlar vazifani hal etishning o'z uslublarini bayon etishi mumkin bo'lgan muammoli sohaning mavjudligi; • mazkur muammoli sohada ko'pchilik ekspertlarning yechimlari o'xshash bo'lishi; • muammoli sohadagi vazifaning ahamiyati, ya’ni ular yo murakkab bo'lishi, yoki mutaxassis boimagan foydalanuvchi hal eta olmasligi yoxud hal etish uchun ancha vaqt talab qilishi; •masalani yechish uchun katta hajmdagi ma’lumot va bilim bo'lishi; • predmet sohasida axborotning to’liq boimasligi va o'zgaruvchanligi tufayli evristik uslublarni qo'llash. Yuqorida qayd etilgan uchta muammoni hal etish va sanab o'tilgan talablami bajarish ekspert tizimini qoilashning zarur hamda yetarli sharti sanaladi. Bu tegishli bilimlar bazasini yaratish orqali maium bir muammoni hal etishga moslashgan tayyor dasturiy muhitni ifodalaydi. Ko'pgina hollarda qobiqdan foydalanish dasturlashdan ko'ra tezroq va osonroq tarzda ekspert tizimini yaratish imkonini beradi. Ekspert tizimining afzalliklarini tajribali mutaxassislarga qiyoslab shunday bayon etish mumkin: erishilgan puxta bilim, asos yo'qolmaydi, u hujjatlashtirilishi,
Yangi qoida va konsepsiyalarga, ijodkorlik va ixtirochilikka unchalik moslashmaganligi hozirgi ekspert tizimining kamchiligidir. Ko'p hollarda bu tizim yuqori malakali mutaxassislar o'rnini bosa oladi, ammo ba’zan past malakali ekspertga muhtojlik joylari ham bo’lib turadi. Ekspert tizimi eng oxiridagi foydalanuvchining kasb imkoniyatlarini kengaytirish va ko'paytirish vositasi bo’lib xizmat qiladi. Ochig'i, bu tizim muayyan bir predmet sohasida mutaxassisekspertlar darajasidagi bilimni namoyish etmog'i kerak. Tizim yaxshi yechimlami kerakli darajada topa olmaydi, lekin predmetni keng anglaydi. Rejalashtiruvchi ekspert tizimlari m aium bir maqsadlarga erishish uchun zarur bo'lgan dasturlami ishlab chiqishga mo'ljallangan. Bashoratlovchi ekspert tizimlari o'tmish va bugunning voqealariga asoslanib kelajak ssenariysini oldindan aytib bermog'i, ya’ni berilgan vaziyatdan ishonchli natijalar chiqarishi kerak. Buning uchun bashoratlovchi ekspert tizimlarida dinamik parametrik modellar qo'llaniladi. Tashxislovchi ekspert tizimlari kuzatiladigan hodisalaming normal emasligi sabablarini topish xususiyatiga ega. Ma’lumotlar to'plami tahli uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Ular yordamida etalon xattiharakatdan chetlanish aniqlanadi va tashhis qo'yiladi. O‘rgatuvchi ekspert tizimlari foydalanuvchilarga berilgan sohada tashxis qo‘yish va tahl’li etish imkoniyatini berishi lozim. Bunday tizimdan bilim va xatti-harakat to‘g‘risidagi farazni yaratish, tegishli ta’lim uslubini va harakat usullarini aniqlash talab etiladi. Ekspert tizimi qobig‘i. Tegishli bilimlar bazasini yaratish orqali ma’lum bir muammoni hal etishga moslashgan tayyor dasturiy muhitni ifodalaydi. Ko‘pgina hollarda qobiqdan foydalanish dasturlashdan ko‘ra tezkor va osonroq tarzda ekspert tizimini yaratish imkonini beradi. Ekspert tizimining afzalliklarini tajribali mutaxassislarga qiyoslab shunday bayon etish mumkin:
Yechilayotgan vazifalarning murakkabligi darajasiga ko'ra ekspert tizimlarini quyidagicha tasniflash mumkin: Yechimni shakllantirish uslubiga ko'ra ekspert tizimlari ikki sinfga bo'linadi: analitik va sintetik... Analitik tizimlar ma'lum alternativalar to'plamidan echimlarni tanlashni (ob'ektlarning xususiyatlarini aniqlash), sintetik tizimlar esa noma'lum echimlarni hosil qilishni (ob'ektlarni shakllantirish) o'z ichiga oladi. Vaqt xarakteristikasini hisobga olish uslubiga ko'ra ekspert tizimlari bo'lishi mumkin statik yoki dinamik... Statik tizimlar o'zgarish jarayonida ma'lumotlar va bilimlarni echish jarayonida muammolarni hal qiladi; dinamik tizimlar bunday o'zgarishlarga imkon beradi. Statik tizimlar muammoni bir xildagi uzluksiz echishni dastlabki ma'lumotlarni kiritishdan yakuniy natijaga qadar amalga oshiradilar, dinamik tizimlar echish jarayonida ilgari olingan natijalar va ma'lumotlarni qayta ko'rib chiqish imkoniyatini beradi. Amaldagi ma'lumotlar va bilimlarning turlariga ko'ra ekspert tizimlari tizimlarga bo'linadi deterministik (aniq belgilangan) bilimga ega va noaniq bilim... Bilimlarning (ma'lumotlarning) noaniqligi ularning to'liqsizligi (yo'qligi), ishonchsizligi (o'lchovning noaniqligi), noaniqligi (tushunchalarning noaniqligi), noaniqligi (miqdoriy o'rniga sifatli baho) tushuniladi. Amaldagi bilim manbalarining soniga ko'ra, ekspert tizimlarini qurish mumkin birini ishlatib yoki ko'plab bilim manbalari... Bilim manbalari muqobil (ko'p olam) yoki bir-birini to'ldiruvchi (hamkorlik qiluvchi) bo'lishi mumkin. Ko'pincha ekspert tizimlariga qo'shimcha talab qo'yiladi - noaniqlik va to'liqsizlikni hal qilish qobiliyati. Amaldagi vazifa to'g'risidagi ma'lumotlar to'liq emas yoki ishonchsiz bo'lishi mumkin; predmet sohasi ob'ektlari o'rtasidagi munosabatlar taxminiy bo'lishi mumkin. Masalan, bemorda biron bir alomat borligi yoki o'lchangan ma'lumotlar to'g'ri ekanligi to'liq aniq bo'lmasligi mumkin; dori asoratlarni keltirib chiqarishi mumkin, ammo odatda bunday bo'lmaydi. Ushbu holatlarning barchasida ehtimoliy yondashuv yordamida fikr yuritish talab etiladi. Eng umumiy holatda ekspert tizimini yaratish uchun biz quyidagi tizim funktsiyalarini bajarish mexanizmlarini ishlab chiqishimiz kerak: ma'lum bir mavzu sohasi haqidagi bilimlardan foydalangan holda muammolarni hal qilish - ehtimol, bu holda noaniqlik bilan shug'ullanish kerak bo'ladi; foydalanuvchi bilan o'zaro aloqada bo'lish, shu jumladan muammolarni hal qilish jarayonida va tugagandan so'ng tizimning niyatlari va qarorlarini tushuntirish. Ushbu funktsiyalarning har biri juda murakkab bo'lishi mumkin va dastur maydoniga, shuningdek turli xil amaliy talablarga bog'liq. Loyihalash va amalga oshirish jarayonida turli xil qiyin muammolar paydo bo'lishi mumkin. Bu erda biz batafsilroq va takomillashtirilishi kerak bo'lgan asosiy g'oyalarni bayon qilish bilan cheklandik. Ekspert tizimini yaratishning nisbatan muhim bosqichlariga quyidagilarni kiritish mumkin: konsepsiyalash, realizatsiya, testdan o‘tkazish, joriy etish, kuzatib borish, modernizatsiyalash. Konsepsiyalash bosqichida ekspert tizimini ishlab chiqish bo‘yicha mutaxassis ekspert bilan hamkorlikda tanlangan predmet sohasidagi muammoni yechishning uslublarini bayon etish uchun qanday tushuncha, munosabat va proseduralar zarurligini hal etadi. Bosqichdagi asosiy vazifa masalani yechish jarayonida yuzaga keluvchi vazifa strategiyasi va cheklovlarni tanlashdan iborat. Konsepsiyalash muammoni to‘liq tahlil etishni talab etadi. Identifikatsiya bosqichida vazifa turi, tavsifi, o‘lchami, ishlanma jarayonidagi ishtirokchilar tarkibi aniqlanadi. Modelning yaroqliligi ko‘rib chiqiladi, talab etiladigan «vaqt — mashina» resurslari baholanadi, ekspert tizimini yaratish maqsadi belgilanadi. Formallashtirish bosqichida asosiy tushunchalar va munosabatlar bilimlarni ifodalashning o‘ziga xos rasmiy tiliga o‘tkaziladi. Bu yerda ko‘rib chiqilayotgan vazifa uchun modellar yoki ma’lumotlarni taqdim etishning o‘xshash usullari tanlanadi. Amalga oshirish bosqichida yuklatilgan vazifalarni bajarishga qodir bo‘lgan ekspert tizimining jismoniy «qobig‘i», yuzasi yaratiladi. 3.1 EKSPERT TIZIMLARNING YARATISHDAGI MUAMMOLAR VA ULARNI ISHLAB CHIQARISH 1970-yillardan boshlab ETlar sun'iy intellekt sohasida bosh yo'nalish bo'lib qoldi. Sun'iy intellektning avval ishlab chiqilgan usullari: bilimlarni tasavvur qilish, fikrlab xulosa chiqarish, evristik qidirish va boshqalar ETlarda o'z aksini topdi. Faqat ETlargina bu kuchli usullar yordamida katta iqtisodiy imkoniyatlarni yuzaga keltirishdi. ETlar va ularni ishlab chiqish uchun kerak bo'ladigan ro'yxati mingdan ortiq tizimni o'z ichiga olgan dastur mahsulotlari 1987-yilda AQSHda nashr etilgan. Rivojlangan mamlakatlarda ularni ishlab chiqarish va tatbiq qilish bilan yuzdan ortiq firmalar mashg'uldir. Ammo, boshidanoq ETlarning keng tarqalishi va ishlab chiqarilishini sekinlashtirib, murakkablashtiruvchi qiyinchiliklar yuzaga kelib chiqdi. Ular ETlarni ishlab chiqish usullaridan kelib chiqadi. Birinchisi, masalaning qo'yilishi bilan bog'liq bo'lgan qiyinchilik. Ko'pchilik firmalar sun'iy intellekt usullarini to'liq o'rganilmagani holda ETlarni ishlab chiqarish vaqtida ularning imkoniyatini oshirib ko'rsatadilar. Foydalanuvchi izlanish sohasidagi ko'pgina masalalarni erkin fikrlab yecha oluvchi tizimni ko'rishni xohlaydi. Bundan esa, ETlarni yaratish uchun oddiy boshlang'ich ko'rsatmalar: «tasvirlarni qayta ishlash ETini yaratish», «bolalardagi muvozanat — harakat apparati kasalliklarini davolash ETini yaratish» kabilar. Ammo, awal ta'kidlanganidek, masala qo'yilishi qancha umumlashtirilsa, evristik qoidalarga asoslanib yechimini topish shunchalik o'z kuchini yo'qotadi. Shuning uchun, boshlang'ich vaqtlarda, agar ishlab chiquvchida ma'lum bir malaka bo'lmasa, unchalik qiyin va oddiy algoritmik yechimi bo'lmagan masalalarni yechishga qaratilgan ETlarni ishlab chiqish maqsadga muvofiqdir. Bundan tashqari, shu masalani qo'lda yechish usullari bo'lishi ham muhim rol o'ynaydi. ETlarni ishlab chiqishda faqatgina masala shartining aniqligidan tashqari, «qo'l usuli»ning bo'lishi maqsadga muvofiq, aks holda ET ni yaratish o'z ma'nosini yo'qotadi. Ikkinchi va asosiysi — bu bilimlarni olishda yuzaga keladigan qiyinchilik. Bu qiyinchilik ekspert insonlar o'z bilimlarini ETlarga berayotganida yuzaga keladi. Demak, Komp’yuter tizimini o'qitish uchun, eng avvalo bu bilimlarni ma'lum bir ko'rinishda tizimlash-tirib, «Oq qog`ozga» tushirish kerak. Aksariyat ekspertlar (matematiklar bundan mustasno bo'lishi mumkin) o'z bilimlarini kundalik hayotda yaxshi qo'llay olsalar ham ularning bir qismini tahrir qilib, tizimlashgan ko'rinishga keltirishga qiynaladilar. Aniqlanishicha, bilimlarni bu holatga keltirish uchun yurist yoki mediklarga nisbatan matematik yoki dasturlashtiruvchilarda ko'proq uchraydigan fikr yuritishning tizimtik usuli juda yordam beradi. Bundan tashqari, bir tomondan matematik fikrlash sohasi va bilimlarni tasavvur qilish usullari, boshqa tomondan esa EHM imkoniyatlari, dasturlash-tirish tizim va tilini mukammal bilish talab etiladi. Shunday qilib, ekspert va ekspert (Komp’yuter ) tizimlari orasida «dallol» vazifasini o'tovchi mutaxassislar faoliyat olib borishadi. Ular bilimlar injenerlari (knowledge engineerik) deb, hodisaning o'zi esa bilimlar injeneriyasi deb atala boshlandi. Rivojlangan mamlakatlarda «bilimlar injeneri» mutaxassisligi ko'pgina oliy o'quv yurtlarida kiritilgan bo'lib, bizda esa tizimlashgan dasturlashtirish mutaxassisligi doirasida o'rganiladi. Ko'pgina hollarda ekspert va bilimlar injeneri vazifasini bir odam bajara olmaydi. Tajribalarning ko'rsatishicha, boshlang'ich bilimlarni egallash uchun uch xil mutaxassisliklar: ekspert, bilimlar injeneri va ET ni ishlab chiqaruvchining umumiy harakati kerak. Yana bir muammo — bu ETlarni yaratish uchun juda ko'p mehnat bilimlar bazasini boshqarish vositalari, fikrlab xulosa chiqarish, foydalanuvchi bilan dialogli bog'lanish va boshqalar talab etilishidadir. Dastur hajmi juda kattaligi va dasturlash usuli xilma-xilligi tufayli, birinchi bosqichda tizimning oddiy murak-kablashtirilmagan boshlang'ich variantini yaratish maqsadga muvofiqdir. Bunda foydalanuvchi uchun ET ni rejalashtirilgan imkoniyatlarini umumiy holda bo'lsa ham ko'rsatish, ishlab chiqaruvchi uchun tizimning kamchiliklarini yo'qotib, uni mukammalroq ko'rinishga keltirishga imkon yaratadi. Bu tizimlar va ular uchun yaratilgan apparat ta'minoti yaroqsiz ekanligi e'tirof etilgandan keyin, kuzatuvchilar ayni vaqtdagi ET larni yaratish texnologiyasi talabga javob bermaydi, degan xulosaga kelishdi. Oxirgi 10 yillik ichida ET lar hozirgi vaqtdagi eng samarali tizimlar bilan chambarchas bog'landi. Ularni sog'liqni saqlashda, sug'urta qilishda, bank ishi va boshqa sohalarda qoidalarga tayangan holda yechimlarni topish uchun samarali vositalar sifatida qo'llanmoqda. Hozirgi kunda bilimlar bazasi katta tizim ichiga joylashtirilgandir. Ular internetda qidiruv olib boruvchi bog'lovchi DASTUR larni markazida joylashgan va foydalanuvchilar uchun informatsiya oqimini boshqarishga ko'maklashadi. Bilimlar bazasidan iborat tizim rivojlanishini kuchaytirgan omillarni ko'rib chiqamiz: bilimlar bazasi texnologiyasi yordamida pullarni tejashni bilib olgan kompaniyalar ularni Komp’yuter ekspertizasiz tasawur etib bo'lmaydigan maxsus biznes jarayoniga joylashtiradilar.
META-DENDRAL. DENDRAL tizimi eksperimental ma'lumotlarga (massa-spektrografiya, yadro magnit rezonansi va boshqalar) bog'liq holda kimyoviy birikmaning tuzilishini mumkin bo'lgan holini aniqlaydi. META-DENDRAL DENDRAL uchun bilimlar olish jarayonini avtomatlashtiradi va kimyoviy birikma qismlarining tuzilish qoidalarini keltirib chiqaradi. MYCIN-EMYCIN-TEIREIAK-RUFF-NERMYCIN. Bular medisina ET lari bo'lib hisoblanadi. PROKPEKTOR-KAK. PROKPEKTOR - geologik tahlil asosida yer osti qazilmalarini topuvchi tizim. KAK esa PROKPEKTOR uchun bilim olish tizimi. CAKNET-EXPERT — ko'z kasalliklari diagnostikasi va ularning oldini olish bo'yicha maslahat beruvchi ET dir. Uning asosida EXPERT bilimlar ishlab chiqilib, uning yordami orqali bir necha medisina tizimlari ishlab chiqilgan. HEARKAY HEARKAY-2;HEARKAY-3;AGE – Bu qatordagi birinchi ikkita tizim qo'shilib inson nutqi so'zlarini maxsus lug'at orqali aniqlovchi intellektual tizimdir. Bu tizim original strukturasi, ya'ni e'lonlar taxtasi — tizimning ayni vaqtdagi ishining natijalari, chuqur ma'lumotlar bazasini ifodalash orqali ajralib turadi. Keyinchalik shu tizimlar asosida ETlarni yaratish uchun HEARKAY-3 va AGE (Attemrt tr Generalize) instrumental tizimlari yaratildi. SM (Artificial Mathematician — Sun'iy Matematik) va EURIKCO tizimlari Stenford Universitetida doktor D. Lenat tomonidan qidiruv va o'qitish maqsadlarida ishlab chiqildi. Lenatning o'ylashicha, ETlar samaradorligi ulardagi joylashgan bilimlarga bog'liq bo'ladi. Uning fikricha, tizim o'qitish qobilyatiga ega bo'lishi uchun, unga 1000000 ga yaqin umumiy xarakterdagi ma'lumotlarni kiritish kerak. Shuningdek, Lenat kichik bir sohani o'rganishga qaratilgan bilimlar hajmi kichik ET larni yaratish maqsadga muvofiq emasligini ta'kidlaydi. SM tizimiga 100 ga yaqin chiqish qoidalari va 200 dan ortiq matematik nazariya va tasavvurlarni ko'ra oluvchi o'qitishning evristik algoritmlari jamlangan edi. Boshidan tizim ishining natijalari yuqori baholandi. U natural qator va oddiy sonlar tushunchalarini ifodalash imkonini berdi. Bundan tashqari, tizim Goldbax gipotezasining varianti, ya'ni har qanday ikkidan katta juft sonni, ikkita oddiy sonlar yig'indisi shaklida yozish mumkinligini sintezladi. Bu gipotezani to'g'riligi yoki inkor etish kerakligi haligacha aniq emas. Tizimning keyingi rivojlanish jarayoni to'xtab qoldi. Boshida namoyon etilgan matematik imkoniyatlarga qaramasdan, tizim evristik qoidalarni keltirib chiqara olmasligi, faqat dastlabki kiritilgan qoidalardan kelib chiqqan holda ish yuritishi aniqlandi. EURIKCO tizimini yaratishda SM tizimida belgilangan kamchiliklarni yo'q qilish usuli qo'llab ko'rildi. SM tizimidek EURIKCO yordamida olingan natijalar yuqori baholandi. Shuningdek, EURIKCO juda qaltis o'yinlarda ishtirok eta olishi ta'kidlandi. Uning yordamida AQSH ning harbiy dengiz floti tomonidan original mo'ljallangan bosqichma-bosqich bajariladigan yurishlarga ega bo'lgan strategiya ishlab chiqildi. Bu bosqichlardan biri yaroqsiz bo'lgan harbiy dengiz floti kemalarini cho'ktirishdan iborat. Bunda butun qolgan kemalarga keng joy qoladi. Ammo bir qancha vaqtdan keyin, tizim hamisha ham o'zidagi qoidalarni qayta tuza olmasligi ma'lum bo'ldi. U faqat sutkaning ma'lum bir vaqtida dasturlashtiruvchiga murojaat qilish kerak bo'lgan holda, bu qoidani qo'pol ravishda buzadi. Shunday qilib, EURIKCO tizimi ham ishlab chiqaruvchi tomonidan belgilangan chegaraga yetib, rivojlanishdan to'xtadi. 1990-yildan boshlab doktor Lenat bir guruh olimlar boshchi-ligida intellektual tizimni yaratish uchun kerak bo'ladigan bir necha ming bilimlar elementlarini kodlash va kiritish proyekti bilan mashg'ul bo'ldi. Bu proyekt Cyc deb atalgan (Cyc «NHK» — inglizcha enciklipedia so'zidan).
Bayesian ehtimoliy yondashuvi va noaniq mantiq noaniqliklar bilan kurashish usullari sifatida ishlatilishi mumkin. Qo'shimcha ta'rif ekspert tizimlari echimni shakllantirish uchun bir qancha bilim manbalaridan foydalanishi mumkin. Bunday holda, bilim birliklarini ziddiyatli to'plamidan tanlashning evristik usullari qo'llanilishi mumkin, masalan, muhimlikning ustuvor yo'nalishlaridan yoki natijaning aniqlangan darajasidan yoki imtiyozli funktsiyalar qiymatlaridan foydalanish asosida. Tasniflash va qayta aniqlash turlarining analitik vazifalari uchun quyidagi tashvishli joylar. Ma'lumotlarni talqin qilish - mavjud vaziyat to'g'risida kiritilgan ma'lumotlarga asoslanib, muqobil alternativalar to'plamidan echim tanlash. Asosiy maqsad ko'rib chiqilayotgan vaziyatning mohiyatini aniqlash, ularning dalillari asosida farazlarni tanlashdir. Odatiy misol ekspert tizimi korxonaning moliyaviy holatini tahlil qilish. Diagnostika - vaziyat yuzaga kelishiga sabab bo'lgan sabablarni aniqlash. Vaziyatni oldindan talqin qilish kerak, so'ngra qo'shimcha faktlarni tekshirish kerak, masalan, ishlab chiqarish samaradorligini pasaytiradigan omillarni aniqlash. Tuzatish - ko'rib chiqilayotgan vaziyatlarning normal holatidan chetga chiqishni to'g'rilash bo'yicha harakatlarni baholash va tavsiya etish qobiliyati bilan to'ldirilgan diagnostika. 3.1 Ekspert tizimlarini o'zgartirish... Analitik statik ekspert tizimlaridan farqli o'laroq, dinamikani sintez qilish ekspert tizimlari muammolarni echish jarayonida bilimlarning takroriy o'zgarishini nazarda tutadi, bu natija tabiati bilan bog'liq bo'lib, oldindan oldindan belgilab bo'lmaydi, shuningdek muammoli maydonning o'zi dinamikligi bilan bog'liq. Dinamik ekspert tizimlarini sintez qilish uchun quyidagilar eng mos keladi muammoli joylar. Dizayn - belgilangan narsalarga erishish nuqtai nazaridan ob'ektlarning konfiguratsiyasini aniqlash ishlash mezonlari va korxona byudjetini loyihalash kabi cheklovlar investitsiya portfeli. Bashorat qilish - matematik va evristik modellashtirish asosida mavjud vaziyatlarning rivojlanish oqibatlarini bashorat qilish, masalan, birja savdolaridagi tendentsiyalarni bashorat qilish. Jo'natish - ishlarni o'z vaqtida taqsimlash, rejalashtirish, masalan, kapital qo'yilmalarni rivojlantirishni rejalashtirish. Rejalashtirish - maqsadga erishish uchun foydalanuvchi harakatlarining ketma-ketligini tanlash, masalan, jarayonlarni rejalashtirish mahsulotlarni etkazib berish. Monitoring - mumkin bo'lgan keyingi tuzatish bilan mavjud vaziyatni kuzatib borish. Buning uchun diagnostika, bashorat qilish, agar kerak bo'lsa, foydalanuvchi harakatlarini rejalashtirish va tuzatish, masalan, tayyor mahsulot sotilishini nazorat qilish amalga oshiriladi. Boshqaruv - avtomatik tizimlarda harakatlarni amalga oshirish bilan to'ldiriladigan monitoring, masalan, birja savdolarida qaror qabul qilish. Ko'p agentli ekspert tizimlari. Bunday dinamik tizimlar bir nechta heterojen bilim manbalarining bilimlar bazasida birlashishi, olingan natijalarni bir-biri bilan dinamik asosda, masalan, "e'lonlar taxtasi" orqali almashishi bilan tavsiflanadi. Ko'p agentli tizimlar uchun quyidagi xususiyatlar xosdir: foydalanish asosida muqobil fikr yuritishni o'tkazish turli manbalar qarama-qarshiliklarni bartaraf etish mexanizmi bilan bilim; mustaqil bilim manbalariga mos keladigan parallel echilgan kichik muammolarga bo'linadigan taqsimlangan muammolarni echish; echilayotgan muammo turiga qarab xulosa chiqarish mexanizmi ishlashi uchun ko'plab strategiyalarni qo'llash; ma'lumotlar bazasida mavjud bo'lgan katta hajmdagi ma'lumotlarni qayta ishlash; foydalanuvchilar, modellar va echilishi kerak bo'lgan parallel pastki muammolardan qo'shimcha ma'lumotlar va bilimlarni olish zarurati tufayli muammolarni hal qilishni to'xtatish qobiliyati. 1. Har qanday aqlli ekspert tizimining asosi ... bilimlar bazasi, matematik model, muammoni echish qoidalari tizimi, boshqaruv tizimi 2. Mavzu yo'nalishlari ekspert tizimlariga muhtoj: tibbiyot, farmakologiya, kimyo, geologiya, iqtisod, huquqshunoslik va boshqalar, bu erda bilimlarning aksariyati ... shaxsiy tajriba yuqori darajadagi mutaxassislarni mashina yo'riqnomalari tizimiga tushirish va kompyuterda tatbiq etish allaqachon qo'lga kiritilgan va odamlarning bevosita ishtirokidan voz kechish va qaror qabul qilish qobiliyatini kompyuterga o'tkazish ma'lum bir sohada aniq bir vazifa uchun optimal ko'rsatkichlarni topishni talab qiladi3. Ekspert tizimi mavjudligining yakuniy bosqichi ... tijorat tizimi tadqiqot prototipi operatsion prototipi sanoat tizimi 4. Ekspert tizimlari ... dastlabki ma'lumotlar yaxshi rasmiylashtirilganda, lekin qaror qabul qilish uchun katta maxsus bilim talab etiladi; dastlabki ma'lumotlar ixcham va kompyuterda amalga oshirish uchun qulay; optimal ko'rsatkichlarni topish talab qilinadi (masalan, minimal xarajatlarni topish yoki maksimal daromadni aniqlash); ob'ektlar, jarayonlar yoki hodisalar tekshirilmoqda. original 5 ning xususiyatlarini aniqlash yoki takomillashtirish uchun modellarni qurish va o'rganish orqali. Ekspert tizimlarining boshqa amaliy dasturlar bilan o'xshashligi shundan iboratki, ular ... ma'lum bir qator muammolarni hal qilish uchun mo'ljallangan; ular muammoni hal qilishning asosiy usullari sifatida evristik usullardan foydalanadilar, muammoni hal qilish bosqichida ular ma'lum faktlar va xulosalar hosil qilishadi, mavzu mavzusining o'ziga xos xususiyatlarini emas. Ekspert tizimidan foydalanish maqsadga muvofiqdir, agar ... odamlarga dushman bo'lgan muhitda muammoni hal qilish zarur bo'lsa, muammoni cheklangan miqdordagi echish kerak bo'lsa, ushbu qator muammolarni hal qilish uchun etarli miqdordagi mutaxassislar mavjud, muammolarni inson mutaxassisi yordamida hal qilish oz vaqt talab etadi va ko'lami jihatidan to'liqroq bo'ladi7. Ekspert tizimining yadrosi ... belgilash tillarida, gipermatnli-deklarativ dasturlash tillarida, majburiy dasturlash tillarida va ontologik taqdimot tillarida amalga oshirilmaydi 8. Har qanday ekspert tizimining o'ziga xos xususiyati, uni boshqa kompyuterlardan ajratib turadi axborot tizimlari, bu ... o'z-o'zini rivojlantirish qobiliyati, saralash, foydalanuvchilarning talabiga binoan ma'lumotlarni olish, har qanday muammoning echimini ma'lum bir mashina ko'rsatmalariga qisqartirishga imkon beradigan usullardan foydalanish, ma'lumotlarga bir nechta kirishni ta'minlash9. Ekspert tizimlarining asosiy sinflari ... xatolarni diagnostika qilish tizimlari meteorologik tizimlar ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimlari geolokatsion tizimlar 3.2Foyda ekspert tizimlari: Qat'iylik... Mutaxassis tizimlar inson mutaxassisidan farqli o'laroq, hech narsani unutmaydi. Qayta ishlab chiqarish... Ekspert tizimining istalgan nusxasini olish mumkin va yangi mutaxassislarni tayyorlash ko'p vaqt talab etadi va qimmatga tushadi. Samaradorlik. Hosildorlikni oshirishi va xodimlar xarajatlarini kamaytirishi mumkin. Qat'iylik... Ekspert tizimlaridan foydalangan holda, bunday operatsiyalar xuddi shu tarzda qayta ishlanadi. Tizim shu kabi holatlar uchun taqqoslanadigan tavsiyalar beradi. Odamlarga ta'siri... Yangi effekt (sog'lom fikrga ta'sir qiladigan eng dolzarb ma'lumotlar). Asosiy effekt (dastlabki ma'lumotlar sog'lom fikrga ustunlik qiladi). Hujjatlar. Ekspert tizimi qaror qabul qilish jarayonini hujjatlashtirishi mumkin. To'liqlik... Ekspert tizimi barcha operatsiyalarni ko'rib chiqishi mumkin, inson mutaxassisi esa faqat bitta namunani ko'rib chiqishi mumkin. Vaqtlilik... Dizayndagi xatolar va / yoki o'z vaqtida topilishi mumkin. Kenglik... Tizimga bitta odam erishishi mumkin bo'lganidan ko'ra ko'proq kenglik berish uchun ko'plab mutaxassislarning bilimlarini birlashtirish mumkin. Xavfni kamaytirish qarorlarni qabul qilish, hujjatlar va vakolatlarning izchilligi orqali biznesni boshqarish. Ekspert tizimini yaratish bosqichlari. Ekspert tizimini yaratishning nisbatan muhim bosqichlariga quyidagilarni kiritish mumkin: konseptualizatsiya, realizatsiya, testdan o'tkazish, joriy etish, kuzatib borish, modernizatsiyalash. Konseptualizatsiya bosqichida ekspert tizimini ishlab chiqish bo'yicha mutaxassis ekspert bilan hamkorlikda tanlangan predmet sohasidagi muammoni yechishning uslublarini bayon etish uchun qanday tushuncha, munosabat va protseduralar zarurligini hal etadi. Bosqichdagi asosiy vazifa masalani echish jarayonida yuzaga keluvchi vazifa strategiyasi va cheklovlarni tanlashdan iborat. Konseptualizatsiya muammoni to'liq tahlii yetishni talab qiladi. Identifikatsiya bosqichida vazifa turi, tavsifi, oichami, ishlanma jarayonidagi ishtirokchilar tarkibi aniqlanadi. Modelning yaroqliligi ko'rib chiqiladi, talab etiladigan vaqt — mashina resurslari baholanadi, ekspert tizimini yaratish maqsadi belgilanadi. Formallashtirish bosqichida asosiy tushunchalar va munosabatlar bilimlami ifodalashning o'ziga xos rasmiy tiliga o'tkaziladi. Bu yerda ko'rib chiqilayotgan vazifa uchun modellar yoki ma’lumotlarni taqdim etishning o'xshash usullari tanlanadi. Amalga oshirish bosqichida yuklatilgan vazifalami bajarishga qodir boigan ekspert tizimining jismoniy «qobig‘i», yuzasi yaratiladi. Ekspert tizimi faoliyatining to‘g‘riligini testdan o'tkazish bosqichida tekshirish mumkin. XULOSA
Ushbu kurs ishi ekspert tizimidagi inson hayotidagi o’rni, yutulari, kamchiliklari va uni bajarish natijasida quyidagi natijalar olindi: . Ekspert tizimlarni yaratish - Sun'iy intellektning avval ishlab chiqilgan usullari: bilimlarni tasavvur qilish, fikrlab xulosa chiqarish, evristik qidirish va boshqalar ETlarda o'z aksini topdi. Faqat ETlargina bu kuchli usullar yordamida katta iqtisodiy imkoniyatlarni yuzaga keltirishdi. Ekspert tizim turlari – 1960 -70-yillarda ishlab chiqilgan ETlar o'zlarining sohalarida klassik hisoblanadi. Kelib chiqishi, ularning sohasi va qo'llanilgan fikrlar, usullari va dastur ta'minotiga qarab, bir necha sinflarga bo'lindi Ekspert tizimlardan foydalanish – Hatto, hozirda katta EHM da ham, kichik EHM da ham yaxshi ishlaydigan ekspert tizimlar, odam ekspertga nisbatan ma'lum chegaralanishga ega Foydalanuvchining interfeysi – Foydalanuvchi interfeysi ekspert tizimiga buyruq va axborot kiritish hamda uning buyrug'i orqali chiqadigan axborotni olish uchun foydalaniladi
1. Axborot Texnologiyalari M .Aripov, B. Begalov, Sh. Begimqulov, A M. Mamarajabov.— Т.: Noshir, 2009.— I. Oripov М. 2.“Axborotlashtirish to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi qonuni, 11-dekabr 2003-yil. 3.“Elektron raqamli imzo” to’g’risida O’zbekiston Respublikasining qonuni . Toshkent sh., 2003 yil 11 dekabr, 562–’LI-son. 4. Akbarov D. Ye. “Axborot xavfsizligini ta’minlashning kriptografik usullari va ularning qo’llanilishi” – Toshkent, 2008 – 394 bet. 5. Axborot texnologiyasi. Axborotning kriptografik muhofazasi. Ma’lumotlarni shifrlash algoritmi. O‘z DSt 1105:2009. G’aniyev C.K., Karimov M.M., Tashev K.A. Axborot xavfsizligi. Axborot-kommunikas’lion tizimlar xavfsizligi. O’quv qo’llanma. T., “Aloqachi”. 2008. – 382 b. Diffiye, W., Xellman, M. New direction in cryptography. // IEEE. 1976. 8. Bryus Shnayer. Prikladnaya kriptografiya. Protokolы, algoritmы, isxodnыye tekstы na yazыke SI – Moskva: TRIUMF, 2002. – 816 s. Nils Fergyuson, Bryus Shnayer.Prakticheskaya kriptografiya –Moskva: "Dialektika", 2004. – 432 s. Shangin V. F. Zaщita kompyuternoy informas’li. Effektivnыye metodы i sredstva. Moskva, 2010. Xasanov P.F., Xasanov X.P., Axmedova O.P., Davlatov A.B. Kriptotahlil va uning maxsus usullari – Toshkent, 2010 – 175 bet. Stamp Mark. Information security: principles and practice. USA, 2011. Ekologiya i bezopasnost jiznedeyatelnosti: Uchebnoye posobiye dlya studentov VUZov/ red. L. A. Muraviy, 2002. Belov S.V. Bezopasnost jiznedeyatelnosti M.: Vыsshaya shkola. 2003. https://ru.wikipedia.org/wiki/SSL Download 50.06 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|