Tadqiqotning obyekt va predmeti

Mavzuning dolzarbligi. Ma’lumki, ajdodlarimizdan qolgan me’rosni o’rganish, ularni tadqiq qilish bugungi kunning dolzarb mas’alalaridan hisoblanadi. Bugungi kunda yurtimizda ajdodlarimiz ilmiy me’rosini o’rganish davlat siyosati darajasiga ko’tarilgan vazifadir.


Tadqiqotning obyekt va predmeti. Ushbu tadqiqotning obyekti Mahmud Zamaxshariyning “al-Mufrad va-l-muallaf” nomli asari qo’lyozmasi hisoblanadi. Tadqiqotning predmeti esa Zamaxshariyning ushbu asari matnini o’rganib chiqish hamda tahlil qilishdan iborat.
Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Mazkur tadqiqotning maqsadi Mahmud Zamaxshariyning arab tili rivojiga qo’shgan hissasini uning “al-Mufrad va-l-muallaf” risolasini tadqiq qilis orqali o’rganish hisoblanadi. Ushbu ilmiy maqsadni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar belgilandi:

• 
  Mahmud Zamaxshariyning arab tiliga oid qarashlarini yoritish;
  
• 
  “Al-Mufrad va-l-muallaf” risolasi qo’lyozmalarini topish;
  
• 
  Asar qo’lyozmalarini tavsiflash;
  
• 
  Asar tarkibini o’rganish;
  
• 
  Asardagi fe’l so’z turkimiga oid so’zlarni ajratib olish va ularni tahlil qilish;
  
• 
  Asardagi ism so’z turkimiga oid so’zlarni ajratib olish va ularni tahlil qilish;
  
• 
  Asardagi harf so’z turkimiga oid so’zlarni ajratib olish va ularni tahlil qilish;
  
• 
  Asardagi gramatikaga oid qarashlarning o’ziga xos jihatlarini aniqlash.
  

Ilmiy yangiligi. Mahmud Zamaxshariyning ijodi, uning me’rosi yurtimizda hamda chet elda juda ko’plab olimlar tomonidan o’rganilgan bo’lib, shunga qaramay uning bizga qoldirgan boy ilmiy me’rosi hali hanuz to’laliligicha o’rganilgan emas. Ushbu tadqiqotda uning “al-Mufrad va-l-muallaf” nomli asari ilk bor o’zbek tilida o’rganilmoqda.


Tadqiqotning asosiy masalalar va farazlari. Yuqoridagi ilmiy maqsadlarni amalga oshirish uchun quyidagi masalalar tadqiq qilinadi:

• 
  Zamaxshariyning arab tiliga oid nazariy qarashlarini uning “Al-mufrad va-l-mualllaf asari orqali yoritib beriladi;
  
• 
  “Al-Mufrad va-l-muallaf” asari qo’lyozmalari tadqiq qilinadi;
  
• 
  Ushbu asar tarkibi o’rganib chiqiladi;
  
• 
  Asardagi fe’l so’z turkimiga oid so’zlarni ajratib olinadi va tahlil qilinadi;
  
• 
  Asardagi ism so’z turkimiga oid so’zlarni ajratib olinadi va tahlil qilinadi;
  
• 
  Asardagi harf so’z turkimiga oid so’zlarni ajratib olinadi va tahlil qilinadi;
  

Mazkur tadqiqot ishi arab filologiyasi hamda manbashunoslik yo’nalishlarining bakalavr va magistratura bosqichlarida qo’shimcha o’rganiladigan adabiyot sifatda manba bo’lib hizmat qiladi.
Tadqiqoqt mavzusi bo’yicha adabiyotlar sharhi. Mahmud Zamaxshariy ilmiy me’rosi dunyo bo’ylab juda ko’p davlatlarda o’rganilgan va o’rganilib kelmoqda ham. O’zbekistonda Mahmud Zamaxshariyning ko’plab asarlari ustida ilmiy tadqiqot olib borilgan.
Biroq Zamaxshariyning “al-Mufrad va-l-muallaf” asari yuzasidan O’zbekistonda hech kim shu kungacha ilmiy ish amalga oshirmagan. Bundan tashqari uning bu asari haqida o’zbek tilida ma’lumotlar uchramaydi, uning bu asari nomi ham zikr qilinmaydi. Ammo Zamaxsharıyga doir Turkıyada amalga oshirilgan tadqiqotlarda Zamaxshariyning ushbu risolasi uning asarlari orasida zikr qilinib keladi.
Xorijda, xususan arab mamlakatlarida ushbu risola yuzasidan ilmiy ishlar amalga oshirilgan . Xususan Iroqda profeesor Bahija Hasaniy tomonidan 1967-yilda ushbu asarning qo’lyozma nusxalari tahqiq qilingan. 1990-yilda esa Saudiya Arabistonida professor Abdu-l-Halim Abdu-l-Basit al-Mursifiy tomonidan ushbu risola o’rganildi.
2018-yilda esa Saudiya Arabistonida Imom Muhammad bin Saud al-Islamiy nomli universitetda professor Ali bin Muso bin Muahmmad Shabir tomonidan “al-Mufrad va-l-muallaf” asari tahqiq qilingan va uning ilmiy- tanqidiy matni ishlanib, Saudiyaning ilmiy jurnallaridan birida chop etilgan.
Taqdqiqotda qo’llanilgan metodikaning tavsifi. Ushbu tadqiqotda qiyosiy-tarixiy hamda tipologik tahlil metodlaridan foydalanildi. “Al-Mufrad va-l-muallaf” asaridagi grammatikaga oid qoidalar boshqa grammatik kitoblardagi qarashlar bilan solishtirilib, ular orasidagi o’xshash va farqli jihatlari ajratib olindi.
Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati.


Ish tuzilmasining tavsifi. Mazkur tadqiqot ishi kirish, uch bob, xolosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati, ilovadan iborat. Har bir bob, o’z navbatida, 2 yoki 3 fasllarga bo’lingan. Birinchi bobda “al-Mufrad va-l-muallaf” asari, uning grammatikaga oida asarlar o’rtasida tutgan o’rni hamda qo’lyozma nusxalari haqida ma’lumot beriladi. Ikkinchi bobda esa “al-Mufrad va-l-muallaf” risolasining tarkibiy tuzilishi hamda unda berilgan masalalar haqida bo’ladi. Uchinchi bobda esa risoladagi so’zlarning matnshunoslik tahlili amalga oshiriladi, unda fe’l, ism va harf so’z turkumiga oid so’zlar ajratib olinib alohida tahlil qilinadi.