Тайёрлаш ва уларнинг малакасини оширишни ташкил этиш бош илмий методик маркази

 
1-мавзу: Ўзбек лексикографияси ва терминологиясининг шаклланиш 
босқичлари. Ўзбек тили сўз бойлигида соҳавий терминлар ва уларнинг 
тил хусусиятлари 
 
РЕЖА: 
 
1. Ўзбек терминологияси ва лексикографияси шаклланишининг уч босқичи. 
2. Соҳа терминологиясининг ўзбек тили луғат фондидаги ўрни. 
 

---

13
терминологияси асосан соф туркийча туб ҳамда ясамалардан ҳамда буддизм 
ва монийзм таъсирида сўғд, санскрит, хитой тилларидан кириб келган 
ўзлашмалардан ташкил топган эди. Жумладан, барғу “ўлжа”, қарғу “соқчи, 
дозор”, тамға “муғр”, кўруг “айғоқчи”, элчи “элчи; ҳукмдор, юртбоши”, 
йўлчи “сардор”, чиғай “йўқсил, камбағал”, қишлағ(қ)” қўшиннинг қишки 
қароргоҳи”, айғучи “давлат маслаҳатчиси” сингари асл туркча, чериг/черик 
“қўшин, армия”, сарт “тожир, савдогар” каби санскритча, хатун/қатун 
“малика”, кент “қишлоқ; шаҳар” сингари сўғдча, қаған “ҳукмдор”, хан 
“ҳоким”, тегин “хонзода, шаҳзода”, йабғу “хоқондан кейинги олий лавозим 
эгаси”, сенгун “хитой генерали”, тарқан “тархон”, тутуғ “туман ҳокими” 
каби хитойча, шад “Турк хоқонлигида олий лавозим” , шадапит сингари 
эронча терминлар фаол қўлланишда бўлганлигини манбалар сўз бойлиги 
яққол кўрсатади.
Айни чоғда эътироф этиш жоизки, санскрит, эрон, хитой тилларида 
битилган асарларнинг туркий тилга қилинган таржималарида қайд этилган 
ижтимоий-сиёсий, ҳарбий, иқтисодий, социал, ҳайвонот дунёси-фауна, 
ўсимлик дунёси-флора, илми нужум-асторонимия ва ҳ.к. соҳаларга хос 
терминлар кейинчалик деярли қўлланмади, туркий тиллар, чунончи, ўзбек 
тили уларни қабул қилмади. 
Саккизинчи асрдан эътиборан араб тили, араб хати ва ислом 
мафкурасининг Туронзаминда қарор топиши, бир қатор маҳаллий сулолар 
(қорхонийлар, ғазнавийлар, салжуқийлар)нинг бирин-кетин сиёсат саҳнасига 
чиқиши сингари объектив жараёнлар остида ўзлигини йўқотмаган эски 
туркий тил (Х1-Х1У)да терминологик лексика кўламининг бир қадар 
кенгайганини кузатиш мумкин. Эски туркий тил терминологияси мавжуд 
лисоний қонун-қоидалар доирасида шаклланди ва ривожланди. Унинг 
қадимги туркий тил даврига нисбатан янада тарақққий этишида жонли 
сўзлашув тили, турфа шева материаллари қатори сўз ясаш андозалари – 
моделлари асосида юзага чиққан истилоҳлар муҳим аҳамият касб этади. 
Қадимги туркий тилдан фарқли ўлароқ эски туркий тилда санскрит, сўғд, 
хитой тилига оид ўзлашмаларнинг ишлатилиш суръати пасайди, аксинча, 
арабча ва форсча-тожикча ўзлашмаларнинг қўлланиш частотаси ва кўлами 
анча кенгайди. Бироқ эски туркий тил терминологиясининг ўзагини асл 
туркий қатлам ташкил қилишда давом эди. Алим “қарз, кредит”, берим 
“тўлов, қарзни қайтариш”, беглиг “беклик”, битигчи “мирза, мунший, 
котиб”, йатғақ “тунги соқчи”, йариша “кўршапалак”, йарғу “ажрим”, 
йарғучи “қози, судья” каби туркийча, рабат “карвонсарой”, малик 
“ҳукмдор”, сийасат “сиёсат”, омил “иш юритувчи”, тиб “медицина, 
тиббиёт”, нужум “астрология”, ҳандаса “геометрия” сингари арабча, 
лашкар “қўшин”, майфуруш “май ичувчи; май сотувчи” сингари форсча-
тожикча, даруға “қалъа, қўрғон коменданти”, муран “дарё”, нукар/навкар 
“навкар, аскар” каби мўғулча терминлар бу давр терминологик тизимида 
нисбатан кенг кўламда ишлатилган. 
Эски ўзбек адабий тили терминологиясининг такомиллашувида, унинг 
янада юқорироқ босқичга кўтарилишида тилнинг ички қонуниятлари қатори 

---

14
ташқи таъсирнинг, яъни экстралингвистик омилларнинг роли салмоқли 
бўлган. Ўзбек адабий тилининг асосчи Алишер Навоий, унинг Лутфий, 
Отоий, Саккокий, Яқиний сингари салафлари, Бобур, Муҳаммад Солиҳ, 
Огаҳий, Мунис каби издошлари томонидан таълиф этилган бадиий, тарихий, 
илмий асралар лексик бойлиги таҳлилидан келиб чиққан ҳолда айтиш 
жоизки, ўзбек тили ички имкониятларидан кенг фойдаланилган тарзда 
термин яратиш бу давр учун анча сермаҳсул усул ҳисобланган. Она тилига 
миллатнинг бош кўзгуси тарзида муносабатда бўлиш заруриятининг Алишер 
Навоий томонидан зиёлилар, олимлар, шоиру ёзувчилар олдида кун 
тартибига қатъий ва рўй-рост қўйилиши ўз ижобий аксини терминлар 
тизимида ҳам топган эди. Аниқ фанлар қатори ижтимоий-гуманитар фан 
соҳаларининг шаклланиб бориш жараёни уларга тааллуқли махсус 
тушунчаларни ифодаловчи терминлар яратилиши билан параллел кечди. 
Бунда биринчи галда эски ўзбек адабий тили, жонли сўзлашув тили, лаҳжа ва 
шеваларда мавжуд лексик бирликлар терминлар сафини кенгайтирди, ўзбек 
тилда сўз ясашда кенг қўлланган аффикслар ёрдамида катта ададда 
терминлар ҳосил қилинди. Араб, форс-тожик, мўғул тилларидан ўзлашган 
терминлар миқдори шиддат билан ошиб борди. Хорижий тиллардан кириб 
келган сўз ясовчи қўшимчалар ҳам терминлар ясашда муҳим ўрин эгаллади. 
Ҳарбий қурол-яроғ, техника билан боғлиқ тўп “замбарак”, қазан “оғир тўп”, 
туфанг “милтиқ” каби асл ўзбекча терминлар билан ёнма-ён арабча раъд “ 
ёниб турган нефтни душман томон ирғитувчи тўп”, аррода “палоқмон”, 
манжаниқ “катапульта”, форсча-тожикча зарбзан “замбарак тури”, фарангий 
“Европа, Кичик Осиёда қуйилган тўп”, занбурак “замбарак” каби терминлар 
жамият аъзоларининг маълум қатлами тилидан ўрин олди.