Тайёрлаш ва уларнинг малакасини оширишни ташкил этиш бош илмий методик маркази

 
3-мавзу: ХХ аср ўзбек терминологиясининг тараққиёт тамойиллари, 
методологик асослари. Терминологияда юзага келган муаммолар, 
уларнинг омиллари ва сабаблари. Мустақиллик даври ўзбек 
терминологияси ва лексикографияси 
 
РЕЖА 
1. Собиқ шўроларлар даври ўзбек терминологияси. Ўзбек 
терминологиясининг байналмилал истилоҳлар ҳисобига бойиши. 
Терминологияда юзага келган муаммоларни ҳал этиш учун бўлган 
ҳаракатлар. 
2. Мустақиллик даврида ўзбек терминоногияси ва лексикографиясининг 
ўзбек тили табиатидан келиб чиққан ҳолда тараққий этиши. 
 

---

27
яратишда калькалаш усулининг сезиларли роли бор. 
Ўзбек 
тили терминологиясининг улкан улушини русча-
байналмилал фонд асосида юзага чиққан номлар ташкил этади. Бошқа 
нотуркий тиллардан ўзлашган терминлар ўзбек халқи фаолиятнинг 
ижтимоий, сиёсий, иқтисодий, социал, маданий, маънавий жабҳаларини 
қамраб олиши билан характерлидир. 
Ўзбекистон Олий Кенгаши томонидан 1989 йилнинг 21 октябрида
“Давлат тили ҳақидаги” Қонуннинг қабул қилиниши ўзбек тили сўз 
бойлигининг асосий қатламларидан ҳисобланмиш терминологик лексикага 
янгича муносабатда бўлишни тақозо этди. 
Ушбу жаҳоншумул аҳамиятга молик Қонуннинг қабул қилинишидан 
сўнг, тахминан, 3-5 йил давомида илгаридан тилда қўлланишда бўлган 
терминларни, айниқса, русча- байналмилал қатламни қайтадан қараб чиқиш 
тенденцияси кучайиб кетди. Сўзсиз, бундай саъй –ҳаракатлар ўзбек тилининг 
софлигини сақлаш, унинг асл табиатини қайта тиклашга қаратилганлиги 
билан муҳим аҳамият касб этди. Собиқ шўролар ҳукмронлиги даврида ўзбек 
тили луғат таркибининг шаклланиши ва ривожланишида алоҳида ролга эга 
бўлган кўпдан-кўп кўҳна сўзлар асоссиз равишда эскирган лексик бирликлар 
категориясига, яъни архаизмлар сирасига киритилган эди. 
Ўзбек зиёлилари,чунончи, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар 
Маҳкамаси қошида ташкил қилинган Атамашунослик қўмитасининг 
самарали меҳнати эвазига мухторият, маъмурият, маъмур, муқобил, ҳакам, 
ташриф, инсонпарварлик, хусусийлаштириш, бошбошдоқлик, қолдиқ 
(сальдо), иқтисодиёт, маълумотнома, режа, дастур, кенгаш сингари жуда 
кўп ижтимоий-сиёсий ва социал-иқтисодий терминлар қайтадан қўлланишга 
киритилди. 
Бироқ бу кезларда терминларни алмаштириш ва ишлатишда маълум 
чалкашлик ҳамда хатоликларга ҳам йўл қўйилди. Терминологияга хос 
меъёрларга ҳар доим ҳам амал қилинмади. Илгари маваффақиятли қўлланган 
терминларни муомаладан зўрма-зўраки сиқиб чиқариш, уларни сўз ясалиш 
қонуниятларига жавоб бермайдиган лексик бирликлар билан алмаштириш 
ҳаракати авж олди. 
Вақтинчалик эйфория натижасида тоталитар тузумга нисбатан йиллар 
давомида шаклланган совуқлик оқибатида қатор русча-байналмилал 
терминларни алмаштириш ҳаракати кўзга яққол ташланди. Масалан, 
аэропорт термини ўрнида қўналға, тайёрагоҳ, бандаргоҳ терминлари 
ишлатила бошланди, институт термини олийгоҳ, илмгоҳ, билимгоҳ сўзлари 
билан алмаштирилди, журнал термини ўрнида ойнома, мажалла, жарида, 
ойбитик сўзларини ишлатиш тавсия этилди ва ҳ.к. Четпул (валюта), 
пултопар (бизнес), ҳужжатасров (архив), нусхакаш (нотариус), нақлиёт 
(транспорт), малакасинов (аттестация) сингари янги ясамалар сунъийлиги, 
термин ясаш меъёрлариги жавоб бермаслиги билан ажралиб турар эди 
(Бектемиров 2002; 34). Бундай шошқалоқлик оқибатида ўзбек 
терминологияси тизимида ноилмий терминлар пайдо бўлди, терминлар 
таркибида синонимиянинг кучайишига олиб келди. 

---

28
Маълумки, ҳар қандай тил , авваламбор, ўз имкониятлари заминида 
ривожланади. 
Айни 
чоғда, 
мамлакатлар, 
халқлараро 
ранг-баранг 
муносабатлар ҳар қандай тилда ўзлашмаларнинг вужудга келишида муҳим 
омил ҳисобланади. Мазкур ҳодиса ўзбек тили учун ҳам ёт эмас. 
Ўзбек тилида катта миқдордаги арабча ва форсча-тожикча 
ўзлашмаларнинг қўлланишда қолаётгани сир эмас. Буларнинг муайян қисми 
илмий терминология таркибида ўз фаоллигини йўқотмаган. Хусусан, 
мактаб, синф, муаллим, маъруза , мувозанат , вазн, тижорат, божхона, 
вилоят, фалак , ҳуқуқ, таркиб, матн, мавзу, ҳоким ва ҳ.к. термин ва сўзлар 
нафақат мутахассислар, шунингдек аҳолининг кенг қатламлари нутқида ҳеч 
қандай қийинчиликларсиз фаол ишлатилади. Гарчи, ҳозирги вақтда ўзбек 
тилида терминлар ясаш жараёнида араб ва форс-тожик тиллари манба 
сифатида деярли иштирок этмаса-да, аммо ўзга қариндош туркий тилларда 
бўлгани сингари ўзбек тили луғат таркибидаги терминларнинг аксарияти шу 
қадимий тилларга мансубдир. Бу ўзлашмалар ўзбек тилининг фонетик ва 
грамматик қоидаларига бўйсунган ҳолда янги мазмун касб этган ва янги 
воқеланган тушунчаларни ифодалашда хизмат қилмоқда. 
Русча-байналмилал сўзларнинг ўзбек тилига кириб келиши Х1Х асрнинг 
биринчи ярмидан бошланган бўлиб, унинг ҳаддан ташқари кучайиши 
ўлканинг Чор Россияси томонидан забт этилиши, кейинчалик бу ерда 
шўролар ҳукмдорлигининг қарор топиши даврига тўғри келади. 
Бу жараён ўзбек тили терминологияси динамикасини кузатишда ёрқин 
намоён бўлади. 
Ўзбек тилига хос илмий-техникавий терминларнинг жуда улкан қисмини 
бошқа тиллардан ўзлашган лексик бирликлар ташкил қилади.