Ta'kidlash joizki, norasmiy aloqa vositalari milliy va mintaqaviy xususiyatlar

Ta'kidlash joizki, norasmiy aloqa vositalari milliy va mintaqaviy xususiyatlar. Masalan, o'zbekning aloqa jarayoni odamlar boy va ularning munosabatlarining to'g'ridan-to'g'ri tabiati ko'proq foydalanish bilan bog'liq bunday vositalardan. Bolalar o'zlarining his-tuyg'ularini va istaklarini ularga bildirishlari onasi yosh xususiyatlariga bog'liq. Agar siz boshqalarning madaniyatini ko'rib chiqsangiz millatlar, ular shuningdek, aloqa vositalarining bir qismi ekanligini ko'rishlari mumkin turli millatlarda turli maqsadlarda foydalanilgan. Agar bolgarlar tasdiqlashga harakat qilsalar bir narsa, ular boshlarini silkitib, boshlarini burishdi. Ma'lumki, bu O'zbeklar, ruslar va ba'zi boshqa millatlar aksincha. Og'zaki bo'lmagan aloqada, suhbatdoshlarning fazoviy holati ham muhim.
Ayrim madaniyatlarda, xususan, rus, fransuz va yapon madaniyatida kontekstning o‘rni juda katta bo‘lib, ma’lum hollarda aytilganlarning ma’nosi teskarisiga o‘zgarishi mumkin. Shuning uchun bunda noverbal aloqa omillari alohida ahamiyatga ega bo‘ladi. Imo-ishora-ramzlardan foydalanish eng ko‘p tushunmovchiliklarga sabab bo‘ladi. Bunday imo-ishoralar ko‘pincha suhbatdosh tomonidan aytilgan tilni bilmaganlarida ishlatiladi, ammo ayrimlar imo-ishoralarning ma’nosi hamma joyda bir xil deb hisoblab, o‘zlarini tushuntirishga harakat qilishadi. Bu esa, chuqur anglashilmovchilik, kulgili bir holga olib keladi, va ba’zan noqulay pragmatik vaziyatlarni yuzaga keltiradi. Har bir voqea tinglovchi tomonidan makon va zamonda anglashiladi. Tinglovchi muayyan voqea-hodisani qanday makonda va qay zamonda sodir bo‘lganligini bilishga harakat qiladi. Bu esa bevosita pragmatik jarayon bilan bog‘liq bo‘ladi hamda makon va zamon deyksisida o‘rganiladi.
Noverbal xatti- harakatlar milliy va baynalminal asosga ega. Har bir millat, mamlakat kishilari oʻz madaniy, milliy xususiyatlariga mos ravishda yurish turish, turli imo - ishoralar, tana harakatlari mimikalardan iborat boʻlgan noverbal hattiharakatlar tizimiga egadir. Birgina keng tarqalgan qoʻl berib soʻrashish jestini har xil millat vakillari turli xilda qabul qilishadi. Masalan, Rossiyada guruhdagi bitta odam bilan alohida qoʻl berib soʻrashish mumkin boʻlsa, Bolgariyada butun guruh bilan soʻrashib chiqishga toʻgʻri keladi. Fransiya va Italiyada uzatilgan qoʻlingizni albatta siqishadi, Angliyada esa choʻzilgan qoʻlingiz havoda muallaq qolib ketishi mumkin. Afrika va yaqin Sharq xalqlarida suhbatdoshga tegib gaplashish muloqotning zarur sharti boʻlib hisoblansa, yapon madaniyati muomalada bevosita yaqin aloqani maqbul koʻrmaydi. Shuni e`tiborga olish lozimki, har qanday mamlakatda shoshqaloqlik bilan qoʻl uzatish ma`qullanmaydi.
Aytishlaricha, noverbal muloqot bizning umumiy aloqa xabarlarimizning 93 foizini uzatadi. Shuning uchundirki, amallar so'zdan ko'ra balandroq gapiradi. noverbal belgilar - bu bizning harakatlarimiz va xatti-harakatlarimiz, yuz ifodalari va imo-ishoralarimiz va ovozli signallarimiz. Ular shaxsiy makon, teginish, tana harakati va ovoz ohangi va boshqalarni qamrab oladi. Xushmuomalalik va odob-axloq qoidalariga kelsak, siz noverbal aloqa signallari so'zlaringiz kabi xushmuomala, hurmatli, e'tiborli va halol xabarlarni yuborayotganiga ishonch hosil qilishni xohlaysiz. Shuningdek, siz muloqot qilayotgan odamlarning og'zaki bo'lmagan signallariga diqqat bilan e'tibor berishni xohlaysiz va ular sizga yuborayotgan signallarni ushlash va to'g'ri talqin qilish uchun qo'lingizdan kelganicha harakat qiling.
Sizning holatingiz qiziqish va e'tiborni beradi. Gapirayotganda cho'kib ketish yoki egilish boshqa odamga nisbatan dangasalik, hurmatsizlik va befarqlikni anglatadi. Tabassum iliqlik, ochiqlik va samimiylik xabarini yuboradi, lekin soxta tabassumlar nosamimiy ko'rinadi va hech qachon tugamaydigan tabassumlar shubha uyg'otadi. Qovog'ingizni chimirgan yoki chimirilgan qosh siz ishlatadigan so'zlarga qaramay, tashvish yoki g'azabni bildiradi.
Nuqtani ta'kidlash uchun imo-ishoralardan yumshoq foydalanish kerak, lekin haddan tashqari oshirib yuborish imo-ishoralar nomaqbul chalg'itishga aylanadi. Sochingiz, bo'yinbog'ingiz yoki zargarlik buyumlaringiz bilan o'ynash kabi qiynaluvchi imo-ishoralardan saqlaning; barmoqlaringizni zarb qilish; oyog'ingizni tinimsiz silkitib turish; sharikli ruchkaga qisqichni qisib qo'ying va cho'ntagingizdagi pulni yoki kalitlarni silkiting.
Boshini qimirlatish kelishuv bilan bir qatorda tushunishni ham ko'rsatishi mumkin. Juda ko'p bosh chayqash sizni ahmoqona yoki o'ta ishtiyoqli deb belgilashi mumkin, ayniqsa biznes kontekstida. Boshqalarga ishora qilish, ko'rsatuvchining maqsadi qanday bo'lishidan qat'i nazar, dushmanlik yoki salbiy deb talqin qilinishi mumkin. Bundan tashqari, u, ehtimol, qiziquvchan qarashlar va qarashlar ob'ekti bo'lishni istamaydigan odamga e'tibor qaratadi.
Ovozning xususiyatlariga ham e'tibor berish muhimdir. Ovoz balandligi, ohangi va nutq tezligi mos bo'lishi kerak. Juda baland ovoz asabiylashishi mumkin va juda yumshoq tinglovchilardan o'zingizni takrorlashingizni so'rashni talab qiladi. Juda tez nutqni tushunish qiyin, juda sekin esa tinglovchining sabrini sinab ko'rishi mumkin. Qo'shimchalar nutqni yanada qiziqarli qiladi, monoton esa uni xiralashtiradi. Talaffuz so'zlarni to'g'ri talaffuz qilish bilan bir qatorda ularni to'ldirishdir. Harflarni tashlab qo'yish va so'zlarni chalkashtirib yuborish sizni g'o'ldiradigan ko'rinishga olib kelishi mumkin. Boshqa tomondan, juda mukammal talaffuz qilish ta'sirlangan ko'rinadi. Urg'u hayotning odatiy qismidir - barchamizda bitta narsa bor. Boshqalarning talaffuzini masxara qilish o'rinli emas.
Ko'z bilan aloqa qilish, ehtimol, og'zaki bo'lmagan muloqotning eng kuchli qismidir. Ko'zlar juda ko'p narsalarni bildiradi. Suhbat davomida boshqa odamning ko'zlariga qarash sizning ushbu suhbatga qiziqishingizni ko'rsatadi. Ko'z bilan juda kam aloqa qilish, masalan, tomonlardan biri boshqasining ko'ziga umuman qaramasligi qiziqishsizlik va e'tibor etishmasligini ko'rsatishi mumkin. Agar siz gapirayotganingizda tinglovchingiz sizga qaramasa, siz jumlaning o'rtasidan to'xtab, ular nimani juda qiziqarli deb bilishini so'rashingiz mumkin. Biroq, ko'z bilan juda ko'p aloqa qilish, masalan, qarash, g'alati yoki tahdidli deb qabul qilinishi mumkin. Shuningdek, u diqqatni jalb qilish yoki qiziqish haqidagi kutilmagan xabarlarni yuborishi mumkin. Eng yaxshi strategiya vaqti-vaqti bilan ko'zingizni yuzning boshqa qismlariga o'tkazishdir.
Siz xafa bo'lib qolmaslik uchun so'zlaringiz bilan aytolmaydigan narsani tanangiz va harakatlaringiz bilan aytishingiz mumkin. Misol uchun, agar kimdir sizni quchoqlash yoki o'pish uchun salomlashmoqchi bo'lsa va siz buni xohlamasangiz, siz uning kirishiga ruxsat bermasdan, tabassum qilib, qo'lingizni cho'zishingiz yoki biroz orqaga chekinishingiz mumkin. Agar borishni xohlamasangiz, muloyimlik bilan rad etishdan oldin javob berishda bir lahza to'xtashingiz mumkin va qisqa sukutda "yo'q, rahmat" yoki ehtimol muqobil taklif sizning mo'ljallangan javobingiz bo'lishi mumkinligi haqidagi xabarni yuborishga ruxsat bering.
Suhbatlarda
Suhbatingizda boshqa odamga qiziqish bildirganingizga ishonch hosil qiling. Ularning hayoti to'g'risida so'rang, bu to'g'ri keladimi va siz ularni qiziqtiradigan narsaga ishonasiz.
Suhbatdosh sifatida suhbatni qachon to'xtatish kerakligini bilish muhimdir. Ko'p gapiradiganlar beparvolik bilan gaplashishadi, kam gapiradiganlar esa uzoqroq ko'rinishi mumkin. Agar kimdir so'zni o'ylash uchun to'xtab qolsa, so'ramasa, uni ta'minlashga shoshilmang. Xuddi shunday, boshqalarning hikoyalarini "yaxshilashtirmang". O'zingizni takrorlashdan ehtiyot bo'ling va boshqalarning grammatikasi yoki talaffuzidagi tuzatishlaringizni kuzatib boring. Jarangli so'zlarga osonlik bilan boring va xorijiy iboralarni oqilona ishlating.
Madaniyatlar aro etiket
Odob - bu boshqalarga nisbatan hurmat va xushmuomalalikning tashqi namoyonidir. Bu iboralar universal deb o'ylash mumkin, lekin aslida ular umuman emas. Har bir odob-axloq qoidalari madaniyatlararo kontekstlarda qayta belgilanishi kerak, chunki har bir madaniy mafkurada xushmuomalalik, hurmat, halollik va madaniyatning o'ziga xos tasavvurlari va namoyishlari mavjud. Ruhiy saxiylik, boshqalarga hurmat va hurmat ko'rsatish haqidagi fikrlar turli madaniy kontekstlarda farqlanadi. O'z madaniyatingizdagi odob-axloq qoidalarini boshqa madaniy kontekstda qo'llash beixtiyor ushbu madaniyatning odob-axloq qoidalarini buzishi mumkin. Oxir-oqibat, sizning uy madaniyatingizdan sizga o'rgatilgan xushmuomalalik qoidalariga qat'iy rioya qilish orqali xushmuomalalik va hurmat ko'rsatishni eng yaxshi niyatingizga qaramasdan, siz o'zingizni takabbur, aqlsiz va beadab ko'rsatdingiz.
Ko‘p misollar keltirish mumkin. Qo'l siqish - bu bir soha. Qo'shma Shtatlarda qattiq ko'z bilan aloqada bo'lgan qattiq qo'l siqish ishonch va hurmat belgisi bo'lsa, dunyoning boshqa ko'plab joylarida xuddi shunday qo'l siqish va ko'z bilan aloqa qilish butunlay o'zini-o'zi o'ylash va takabburlik va haqlilik namoyishi sifatida hurmatsizlikdir.
Jismoniy aloqa - bu madaniy ko'rsatmalar sezilarli darajada farq qiladigan yana bir soha. Ko'pgina Osiyo madaniyatlarida odamlar shunchalik ko'pki, metroda yoki avtobusda bir-biriga tiqilib qolish odat tusiga kiradi, har bir kishi tom ma'noda faqat o'z tanasiga kerak bo'lgan joyni egallaydi va boshqalar atrofdagi bo'shliqni to'ldiradi. Aholi har kvadrat akrga 6000 dan ortiq kishiga to'g'ri kelganda, jamoat transporti haqiqatan ham gavjum bo'ladi. Tana bilan aloqa qilishdan qochib bo'lmaydi, qisqaroq odamlar avtomobil yoki avtobusda bo'sh joy topish uchun baland bo'yli odamlarning qo'ltiqlari ostida siqib, to'liq tana mutlaq me'yor bilan aloqa qilishadi. Sizni va boshqa chavandozlarni kamroq va qulayroq qiladigan poezd yoki avtobusni kutish soatlab va soatlab kutishni anglatadi. Qo'shma Shtatlarda shaharlar unchalik gavjum emas, shuning uchun jamoat transporti odob-axloq qoidalari har bir kishiga o'z joyida qulay bo'lishiga imkon berishni talab qiladi. Shu bilan birga, ko'plab Osiyo madaniyatlari odamlari har qanday shakldagi tana aloqalarini almashishdan ko'ra hurmat bilan salomlashish sifatida bir-birlariga ta'zim qilishadi, chunki bu ta'zim chuqur hurmat va e'tibor belgisi hisoblanadi - bu eng to'g'ri ishdir.
Ovqatlanish odob-axloq qoidalari hamma narsa kabi farq qiladi. Misol uchun, Shimoliy Yevropada ovqatlanayotganda bir qo'lni tizzangizga qo'yish odobsizlik hisoblanadi, chunki bir qo'lni stol ostiga qo'yish boshqa ovqatlanishchilarga bu qo'l u erda nima qilayotgani haqida savol tug'diradi. Buning o'rniga, ikkala qo'l stol ustida aniq ko'rinishi kerak. Bundan tashqari, ikkala qo'l ham ovqatlanish jarayonida faoldir, chunki pichoq va vilkalar deyarli har doim birga ishlatiladi va vilkaning yon tomoni ovqatni kesish uchun ishlatilmaydi. Chaynash paytida va ko'proq ovqatni kesish o'rtasida ikkala qo'l stol chetida bilakda turadi. Odatda, tish cho'chqalari ishlatilishi mumkin va lab bo'yog'i dastur davomida boshqa qo'l og'zini yopsa, stolga surtiladi. Boshqa madaniyatlarda qo'llaringiz bilan ovqatlanish va stolning o'rtasida joylashgan idishdan qo'llaringiz bilan tortib olish butunlay qabul qilinadi. Ushbu madaniyatlarning ba'zilarida odob-axloq qoidalari oziq-ovqatga faqat chap qo'l bilan tegishni talab qiladi, chunki hojatxonada o'ng qo'l ishlatiladi. Og'zingizdagi ovqat bilan gaplashish ba'zi madaniyatlarda boshqalarga qaraganda ko'proq qabul qilinadi va hatto AQShning og'zingizga yopiq holda chaynashingiz mumkin bo'lgandan ko'ra ko'proq ovqat qo'ymaslik qoidalari ba'zi madaniyatlarda va vaziyatlarda o'zgaradi. Misol uchun, ba'zi yapon madaniyatlarida, sushi iste'mol qilganda, qanchalik katta bo'lishidan qat'i nazar, sushidan tishlash noo'rin. To'g'rirog'i, rulonning butun bo'lagi bir vaqtning o'zida og'izga kiritiladi, agar kerak bo'lsa, chaynash paytida ochiq og'zini qo'l bilan yopadi.
O'tirish pozitsiyalari ham farq qiladi. Ba'zi madaniyatlarda, agar siz birinchi navbatda iflos poyabzalingiz ostidagi joyga gazeta qo'ysangiz, jamoat transportida oyoqlaringizni qarshingizdagi o'rindiqqa qo'yish mutlaqo qabul qilinadi. Amerika Qo'shma Shtatlarida oyog'ingizni stol tepasida kesib o'tish ba'zilar uchun qulay o'tirish holati, shuningdek, hukmronlik ko'rsatishdir, ammo xorijdagi amerikaliklarning holiga voy, uning huzuridagilarga oyoq kiyimining tagini ko'rsatadi; u bir oz ko'rinadigan, lekin aslida katta qoidabuzarlik bilan xonadagi barchaning hurmatini yo'qotdi - va bu jarayonda barcha vatandoshlari uchun yomon nom yaratishga yordam berdi. Jamoat transportida boshqa yo'lovchining yelkasiga gazeta o'qish Qo'shma Shtatlarda odobsizlik hisoblanadi, ammo bu ko'plab madaniyatlarda odatiy holdir va hech qanday tarzda shaxslararo haqorat emas.
Bundan tashqari, ba'zi madaniyatlarda erkaklar va ayollar uchun juda qattiq va turli xil xulq-atvor qoidalari mavjud, shu jumladan birga yurish, eshiklardan o'tish va gapirish tartibi va boshqa ko'plab sohalar. Ushbu qoidalarni buzish, hatto o'ylamasdan ham, katta huquqbuzarlikka olib kelishi mumkin.
Ba'zi madaniyatlarda sinfda savol berish o'qituvchiga hurmatsizlik belgisi bo'lib, o'qituvchi o'z tushuntirishida aniq yoki to'liq emasligini ko'rsatadi. O'qituvchi yoki oqsoqol bilan ko'z bilan aloqa qilish ham hurmatsizlik hisoblanadi. Qo'shma Shtatlarda bu xatti-harakatlarning ikkalasi ham odatda xushmuomalalik va hurmatni ko'rsatadi, chunki ular o'ychanlikni va boshqa odamning harakatlari va mavjudligini tan olishni namoyish etadi. Bundan tashqari, boshqa birovning asaridan, xoh chop etilgan bo‘lsin, xoh hamkasbining asaridan nusxa ko‘chirish Qo‘shma Shtatlar akademik tizimida insofsizlikning eng yuqori shakli hisoblanadi, biroq ko‘pgina madaniyatlarda bu mutlaq me’yor va aslida muallifga hurmat ko‘rsatish belgisidir.
Tadqiqotchilar oltita umumiy yuz ifodasi borligini aniqladilar: g'azab, jirkanish, qo'rquv, baxt, qayg'u va ajablanish. So'nggi yillarda boshqa tadqiqotchilar nafrat va sharmandalik ko'rinishi ham universal iboralar bo'lishi mumkinligini ta'kidladilar.
Yozish va Amerika imo-ishora tili (ASL) og'zaki muloqotning novokal misollari bo'lib, noverbal muloqot hisoblanmaydi. Noverbal muloqotning novokal elementlariga imo-ishoralar, yuz ifodalari va ko'z bilan aloqa qilish kabi tana tili kiradi.
Eng asosiy xususiy jihati shundaki noverbal muloqot bizning hayotimizda muhim rol o'ynaydi, chunki u insonning kundalik hayotda muloqot qilish, jalb qilish va mazmunli o'zaro munosabatlarni o'rnatish qobiliyatini yaxshilashi mumkin. Ushbu turdagi muloqotni yaxshiroq tushunish odamlarni boshqalar bilan mustahkam munosabatlarni rivojlantirishga olib kelishi mumkin. Qattiq qo'l siqish, iliq tabassum, to'g'ri qarab ko'z bilan aloqa qilish - bularning barchasi noverbal signallar bo'lib, ular hatto eng uyatchan va o'ziga xos notiqga ham ijobiy fikrlarni yetkazishga yordam beradi.
Tana harakati noverbal muloqotning asosiy turidir. Yuz va ko'zlar tananing eng sezilarli qismidir. Ko'zlarning qanday aloqa qilishini o'rganadigan okulezika deb nomlanadi. Kinesika qo'l va qo'l harakati, oyoq harakatlari, yuz ifodasi, ko'z bilan aloqa qilish va miltillash, turish va harakatni o'z ichiga oladi. Bu noverbal muloqotning eng sezilarli shakli bo'lib, turli madaniyatlarda ham farqlanadi.
Noverbal muloqot biznesni taqdim etish, sotish va marketing, ijtimoiy ko'nikmalarni rivojlantirish sohalarida katta e'tiborga sazovor bo'ldi. Ammo tana tili, ifoda, shaxsiy makon va boshqa noverbal vositalardan madaniy foydalanish va talqin qilishdagi katta farqlarga qaramay, uning umumiy muloqotdagi ahamiyatiga ozgina e'tibor qaratildi. Hisob-kitoblarga ko'ra, shaxslararo muloqotning o'n foizdan kamrog'i so'zlarni o'z ichiga oladi, qolgan qismini ovoz ohangi, tovushlar va kinetik (harakat), haptika (tegish), okulezika (ko'z bilan aloqa), proksemika (bo'sh joy) kabi turli xil qurilmalar tashkil etadi va xronomika (vaqt), shuningdek, so'zlarning o'rnini bosadigan yoki unga hamroh bo'lgan holat, tovush belgilari va sukunat.
Ko'pincha noverbal muloqot o'tkaziladigan mahorat deb taxmin qilinadi. Biroq, ikkita asosiy muammoli omil mavjud: birinchidan, nutq kabi, uning ham shakli, ham vazifasi bor, ikkinchidan, uni har doim ham to'g'ridan-to'g'ri tarjima qilish mumkin emas. Bu omillarning birinchisi noverbal muloqotni o'rgatishda qiyinchilik tug'dirsa, ikkinchisi madaniyatlararo muloqotda buzilishlar va tushunmovchiliklarga olib keladi.
Imo-ishoralar, ifodalar va og'zaki bo'lmagan muloqotning boshqa barcha shakllari tilda bo'lgani kabi, ularning shakllari bilan birga o'rgatish kerak bo'lgan funksiyalarga ega. Til ob'ektlari kabi, ba'zi paralingvistik iboralar bir nechta funksiyalarni bajaradi, umuman olganda, noverbal muloqot shaxsiyatni boshqarish, munosabatlarni aniqlash va munosabat va his-tuyg'ularni yetkazish (lekin g'oyalar emas)
Tushunmovchiliklar paralingvistik shakllarning funksiyalari madaniyatdan madaniyatga o'zgarganligi sababli yuzaga keladi, garchi tabassum, kulgi va nordon iboralar kabi ba'zi universal noverballar mavjud. Jins va yoshga qarab ham farqlar mavjud. Noverbal aloqa nisbatan noaniq va talqin qilish uchun ochiq bo'ladi, lekin uning ta'siri ko'pincha "tinglovchi" tabiatiga bog'liq, ayniqsa yetkazilgan xabarlar ataylab yoki ongsiz ekanligi noma'lum bo'lsa. Noverbal ko'rsatkichlar ko'pincha polixronik madaniyatlarda keng tarqalgan bo'lib, unda shaxs ko'pincha bir vaqtning o'zida bir nechta vazifalarni bajaradi.
Noverbal va og'zaki muloqot odatda ajralmasdir, shuning uchun, masalan, chet tilida telefondan foydalanish juda qiyin bo'lib tuyulishi mumkin. Uni vaziyatga qarab, to'g'ri kontekstda va ko'p madaniy hissa va xabardorlik bilan o'rgatish va amaliyotda qo'llash kerak.
Noverbal muloqot o'qituvchiga ham, o'quvchiga ham ta'sir qiladi. Til o‘qituvchisini har doim oddiy suhbatda imo-ishoralardan foydalanish orqali tanib olish mumkinligi ko‘pincha aytiladi, shu bilan birga, o‘qituvchiga sinfni boshqarish aspektlarini tez, jim va samarali bajarishga imkon beruvchi imo-ishoralar tizimi rivojlanganligi haqiqatdir. “Juft bo‘lib ishlash”, “kitoblaringizni ochish”, “tinglash” va “yozish” imo-ishoralari universaldir, alohida o‘qituvchilar esa so‘zlarni ifodalash uchun barmoqlar, ma’qullash iboralari va ko‘rsatish uchun imo-ishoralarni o‘z ichiga olgan noverbal repertuarlarni ishlab chiqqanlar. Vaqt, zamon va boshqa lingvistik xususiyatlar, shuning uchun yaxshi tayyorlangan o'quvchilar darhol javob beradigan o'qitish, tuzatish va boshqarish tizimlari. Noverbal ishoralardan samarali foydalanish tilga qo'shimcha o'lchov qo'shish orqali sinfdagi keng ko'lamli amaliyotlarda yordam beradi.
Misol

26 Piz A. Yazыk telodvijeniy. –M.: Eksmo, 2003. –S. 11-12.

uchun komunikantlarning birida tezkor harakatga tayyorlanish, gavda qismini oldinga biroz tashlash, qo‘llarni musht holatga keltirish yoki qo‘llari bilan biqinini ushlab turishi (asosan ayollar) bilan bog‘liq ishora harakatlari tinglovchiga mumkin bo‘lgan tahdid ishora signal vositalaridan xabar beradi. Jumladan, amerika madaniyatida suhbat mavzusini o‘zgartirish yoki tugatishning bir necha usullari bo‘lib, ular orasida tinglovchining gavda qismini so‘zlovchi tomonga biroz engashtirish, suhbatdoshi ko‘ziga qarashdan to‘xtash, tinimsiz boshni irg‘ash va oyoqlarini chalishtirish27 bilan go‘yoki biror yerga shoshilayotganligini tasvirlash jarayoni birlamchi noverbal signal vositalari hisoblanadi.
Айтиш жоизки, оғзаки нутқда овоз оҳанги, тембр, пауза ва имо-ишора ҳаракатлари каби новербал воситалар орқали грамматик белгиларни намоён этса, ёзма нутқ (матн)да улар тиниш белгилари ва коммуникантларнинг ҳаракатларини тасвирлаш орқали амалга оширилади. Унга кўра, новербал воситалардан нутқда маъно ва грамматик хусусиятларни аниқлашда ҳамда коммуникантларнинг мақсадини ифода этишда фойдаланиш мумкин. Ўз навбатида, ёзма нутқда ишора-имло белгилари матндаги гап бўлакларини,
гапнинг айрим қисмларини ва турли синтактик муносабатлари (бирикиши, бўлиниши, ажралиши, айрилиши кабилар)ни кўрсатиш учун қўлланилади31. Оғзаки нутқда эса улар айрим вазиятларда оҳанг, пауза, урғу ва мелодика каби суперсегмент бирликлар орқали ифодаланилади. Мазкур изланишлар ўзбек, усмонли турк, инглиз ва рус тиллари тилшунослигида А.Нурмонов, Ш.Сафаров, К.Назаров, Н.Хомск, А.Мейерабиан, М.Кучик, У.Эриш, Б.Уйсал, К.Дениз, Э.Сепир, Н.Дмитриев, С.Мощева ва Г.Крейдлин каби олимларнинг илмий ишларида32 ўрин олган. Масалан, Н.Дмитриев туркий тилларнинг вербал ва новербал воситаларида грамматик категорияларни қиёслаган бўлса, С.Мощева паралингвистикада график воситалардан фойдаланиш жараёнини грамматик категория ва қоидаларнинг график белгиси — грамматограмма сифатида тадқиқ қилган.
Лекин юқоридаги изланишларда новербал воситалар ёрдамида нутқда грамматик категорияларнинг ифода этилиши ҳозирга қадар мукаммал ўрганилмаган дейиш мумкин. Масалан, бунга мулоқотда новербал воситалар орқали сўз туркумларининг ифода этилиши олимлар эътиборидан четда қолиб кетганлигини киритиш мумкин. Тўғри, олимлар орасидан А.Нурмонов, Э.Сепир, С.Мощева ва Г.Крейдлин тадқиқотларида новербал воситаларни гендер, ишора феъли ва антонимия бирликлари каби грамматик элементларни ифодаланиши ўрганилган. Шунга қарамасдан, уларда новербал воситаларни сўз туркумларини ифода этиши билан боғлиқ грамматик ва лингвопрагматик жиҳатлари акс этмаган.
Профессор И. Йилдирим инсон ёши ва жинси тана мулоқоти (новербал воситалар)дан фойдаланишда муҳим таъсир ўтказади, деб айтган. Хотин- қизлар мулоқотда визуал, аммо эркаклар оғзаки хабарларга аҳамият беришади. Бунинг сабаби аёллар эркаклардан фарқли равишда ўзига ҳос кўриниш ҳолатини оғзаки иборалардан кўра самарали деб ҳисоблашади. Шунингдек, олим эркакларни ўзаро саломлашганда қўлни қаттиқроқ қисиш, аёл билан эса нисбатан юмшоқроқ ҳаракат қилишни рефлекс жараён, деб атаган. Ўз навбатида, у усмонли турк маданиятида қўл бериб саломлашиш каби кенг тарқалган ҳаракатлардан яни бири – аёллар қўлини ўпиб қўйишни мисол қилган34.
Инсон гавда ҳаракатлари билан боғлиқ мазкур новербал мулоқот замон билан ҳамнафас яшайди, десак муболаға бўлмайди. Вақтлар ўтиши ёки реал воқеликдаги муҳим хабарлар таъсирида янги маънолар ва шакллар яратилади. Лингвистик нуқтаи назардан олганда нутқий тежамкорлик амалга оширилади ва воқеа-ҳодисаларни ифодалашда қулай воситалар ўрнида ишлатилади.

1. О‘zbek, usmonli turk, ingliz va rus tilshunosligida noverbal vositalarni muloqotda ishlatilish maqsadiga kо‘ra 3 ta: verbal muloqotning mazmun-mohiyatiga qо‘shimcha aniqlik kiritish, verbal muloqotning chala tomonlarini tо‘ldirib kelish va verbal muloqot bilan о‘zaro uyg‘unlashib, aynan uning ma’nosini takrorlab kelish vazifani bajarib kelishini uqtirishgan hamda har uchala holatda ham verbal vositalarga ikkilamchi komponent sifatida baholab kelinmoqda. Natijada noverbal vositalarning struktur jihatlari о‘rganilmagan hamda verbal va noverbal vositalarning о‘zaro munosabatlari bir tomonlama tasniflangan.

Ўзбек мулоқотида қўлланадиган ҳар бир новербал восита халқимиз дунёқараши, характери, маданияти, маънавияти, фикрлаш тарзи, кайфияти ва суҳбатидан кўзланган мақсадларини батамом очиб беришга хизмат қилади.
Бошқача қилиб айтадиган бўлсак, нима демоқчи эканлигимиз ҳар бир ҳаракатимиздан, юз-кўзимиздан билиниб туради. Аммо америкаликлар кайфиятининг яхши ёки ёмонлигини фақат уларнинг юзидаги табассумдан илғаб олиш мумкин. Қолган жиҳатларини аниқлаш бир оз мушкуллик туғдиради. Уларнинг фикрича, мулоқот жараёнида инсон юзидаги табассум суҳбатдошга нисбатан бўлган ҳурматни ва самимиятни ифода этади. Одатда, инглизларда жиддийлик намоён бўлади. Ўз навбатида, руслар мулоқотда асоссиз табассум қилиш ёки жилмайишга одатланмаган бўлиб, нутқда жиддийлик устувор аҳамиятга эга. Улар мулоқотда тинимсиз мулозамат кўрсатишни инсон характеридаги асл жиҳатларини яшириш ва қайсидир маънода қисман айёрлик белгиларини ифода этиш деб тушунади14. Кўриниб турибдики, новербал воситаларнинг таснифланишида, фойдаланиш мақсади, моҳияти ва гуруҳларга ажратилишида тиллараро тафовутлар мавжуд.

Xulosa qilib aytadigon bo'lsak noverbal muloqot turi muloqot paydo bo'lganda shakillangan va tarixga nazar soladigon bo'lsak uzoq vaqtlardan beri o'rganilib kelinmoqda

Xuddi shu narsa noverbal muloqotga ham tegishli, lekin undan ham ko'proq. Ko'z bilan aloqa qilish, yuz ifodalari, tana harakatlari, kiyim-kechak, shaxsiy artefaktlar va ovoz ohangi kabi noverbal signallarni aniq dekodlashga urinish juda qiyin bo'lishi mumkin. Ushbu qiyinchilikka qaramay, biz chaqaloqlik davridanoq noverbal muloqotni dekodlashni o'rganishimizni aniqladik. Ushbu noverbal signallarni qanchalik samarali talqin qilishimizga jinsimiz ta'sir qilishi mumkin, ba'zi tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, ayollar yuborgan va qabul qiladigan ko'plab noverbal signallarni to'g'ri talqin qilishda erkaklarnikiga qaraganda ancha yaxshi, bunda madaniyatning ham o`rni kata. Xalqlar, yoki bir joyga mansub odamlarning o`ziga hos, o`zlari tushunadigon noverbal muloqot shakllari bor. Milliy va baynalminal noverbal muloqot shakllarini tahlil qilar ekanmiz ularning umumiy va hususiy jihatlarini tahlil qildik. Novervarbal muloqotning umumiy* bo`lgan hususiyatlari ko`pkina ekan. Ushbu bobda mana shu umumiy husisiyatlarni ingliz va o`zbek tillaridagi ma`nolarini o`rganib chiqdik. Aksariyat tana va yuz harakatlariga oid noverbal vositalarda umumiylikni ko`rdik. Qo`l bilan bog`liq yoki yuz ishoralari bilan bog`liqliklarni ko`rdik. Hulosa qilib har bir madaniyatning o`zining milliyligiga hos noverbal vositalari borliga va bularni tushunishdan ayrimlarida o`rganish talab qilar ekan. So`zlovchining fikrini adashib noto`gri tushunib qolish hech gap emas ekan.
Umumiy va hususiy jihatlari ham o`z o`zidan madaniyatga milliylikga borib taqalar ekan. Ko`pkina umumiy jihatlarini va ayni damda hususiy jihatlarini ham ko`rishimiz mumkin. Ushbu bobda biz noverbal muloqotning qanchalik og`zaki muloqotdan ko`ra ko`proq qo`llanilishi va samaraliroq ekanligiga tasdiq topamiz.
Bunga o‘rganilayotgan xorijiy mamlakatlarning tili, milliy madaniyati va qadriyatlari boy tarixga ega ekanligi, o‘rganuvchilardan xorijiy tilni o‘zlashtirishda verbal vositalar bilan birgalikda noverbal vositalarni ham puxta egallashi maqsadga muvofiq. Ayniqsa, muloqotda mehnat faoliyati bevosita yoki bilvosita, mutlaq yoki qisman noverbal vositalardan tashkil topgan kasb-hunar bilan bog‘liq paralingvistik vositalardan xabardor bo‘lishni taqozo etadi. Chunki kasb-kor va hunarga oid noverbal vositalar muloqotda ma’lum bir cheklov bilan chegaralanmaydi va chegaralanishi ham mumkin emas. Balki insonning kasbiy faoliyati, tili, dini, millati, yoshi, madaniyati, ma’naviyati, bilimi, ijtimoiy mavqei va boshqa omillari nuqtai nazaridan nutqda xususiylik, milliylik va umuminsoniylik xarakterlarini namoyon etadi. Ularni to‘g‘ri tanlash kasb-hunar turlariga va muloqotdan ko‘zlangan maqsadlarga bog‘liq. hatdan tarmoqlanish qonuniyatlarini belgilaydi.